Мал эмнэлгийн сургуулийн оюутнуудад уншсан лекц

1. ТӨЛИЙН ЦАГААН ЧАЦГА, ЭНТЕРБАКТЕРИОЗ, ИЖ
БАЛНАД, ПУЛЛОРОЗ
Лекц № 1. Багш: Нанцагийн Батсуурь.
Мал эмнэлгийн ухааны доктор

2. Дэд сэдэв
1.Өвчний тодорхойлолт, түүний онцлог;
2.Үүсгэгч;
3.Өвчний эпидемиологи, эмнэл зүйн өвөрмөц шинж тэмдэг;
4.Өвчний эмгэг жамын хөгжил;
5.Эмгэг бие бүтцийн өөрчлөлт;
6.Оношлох, ялган оношлогоо;
7.Эмчилгээ, урьдчилан сэргийлэлт;
8.Өвчний халдвартай тэмцэх, устгах арга хэмжээ.

3. 1. Өвчний тодорхойлолт, түүний онцлог
Колибактериоз:
◦ Төрөл бүрийн мал, амьтны нялх төлд эхээс төрсний дараах эхний
хоногуудад чацга алдах, дотрын хордлого үүсэх, шингэнээ алдах, цус үжих
болон мэдрэлийн шинж тэмдэгтэйгээр илэрдэг цочмог явцтай халдварт
өвчин.
Иж балнад (сальмонеллёз):
◦ Иж балнад нь төллөх эх малд хээл хаях, хаг саатах, төлд цацга алдаж,
халуурах шинж тэмдэгээр илрэн гардаг бактерийн хурц халдварт өвчин юм.
◦ Олон төрлийн мал, амьтан, хүн болон шувуу өвчлүүлдэг дэлхийд хамгийн
өргөн тархсан халдварт өвчний нэг бөгөөд ялангуяа эрчимжсэн мал аж ахуй,
түүний дотор гахай, үхэр, шувууны аж ахуйд өргөн тархжээ. Сальмонелл нь
байгаль дээр өргөн тархсан нян бөгөөд энэ нь тээгч мал, амьтны гэдсэнд
оршин түүний биеийн эсэргүүцэл, дархлаа сулрах үед эмгэг төрүүлэх чанар
нь идэвхжин, хоруу чанар нь нэмэгддэг байна.

4. 1. Өвчний тодорхойлолт, түүний онцлог
Дотрын халдварт хордлого:
◦ Гэдэс дотрын цусархаг үрэвсэл, мэдрэлийн тогтолцооны эмгэг, бөөр
зөөлрөх болон хордлогын ерөнхий шинж тэмдгээр илэрдэг хонины
хавьтлын бус халдварт өвчин болно. Хордлого үүсгэгч нян нь өвчтэй
малд төдийгүй хөрс, ус, бууц, сэвс, баасанд байдаг.
Шувууны цагаан чацга буюу пуллороз:
◦ Шувууны пуллороз нь тахианы дэгдээхэйн гэдэс, цуллагийн эрхтнүүдэд
хурц үжил, бүдүүн шувууны өндгөвчний уутанцарт сөнөрөл үүсгэдэг
халдварт өвчин юм.

5. 2. Үүсгэгч, түүний онцлог
◦ Гэдэсний савханцрын бүлэгт багтдаг бүх нянгууд:
“Enterobacteriaceae” гэдэг нэг язгуурт багтаж Escherichia, citrobacter,
shigelee, salmonella гэсэн 4 төрөлд хамрагддаг байна.
◦ Үүнээс эшерика, хааяа цитробактер хоёр хүн, малд гэдэсний халдварт
өвчин колибактериоз үүсгэдэг.
◦ Мал амьтны иж балнадыг үүсгэгч: үхэр тугалынхыг Salmonella dublin
заримдаа Sal.tyрhimurium. Хонь ямаа, хурга, ишигнийхийг Sal.abortus
ovis, гахай, торойныхыг Sal.cholerae suis, унаганых Sal.abortus equi,
шувууных Sal.gallinarium буюу sal.pullorum гэдэг.
◦ ДХХ өвчин агааргүйтний бүлэгт багтдаг Glostridium perfringens бүлгийн
С, Д хэвшлийн нянгаар үүсгэгддэг байна.

6. 3. Өвчний эпидемиологи, эмнэл зүйн өвөрмөц шинж тэмдэг
Цагаан чацга:
◦ Нялх төл авчилнө.
◦ Нууц хугацаа нь аль ч төлд хэдхэн цагаас 1-2 хоног байдаг.
◦ Хурц хурцавтар гэсэн 2 хэлбэрээр илэрнэ.
◦ Тугалд өвчний шинж тэмдэг илэрснээс хойш 48 цагийн дараа баасны
өнгө хувирч улмаар чацга гоожуулж эхэлнэ.Чацга нь эхлээд цагаан
саарал өнгөтэй байснаа цагаан өнгөтэй болж цустай хөөсөрхөг өмхий
үнэртэй болно.
◦ Хурцаар өвчилсөн тугал ихэвчлэн толгой дараалан үхнэ.
◦ Үхэхийн урьдчилсан шинж нь биеийн халуун гэнэт буурч дахин хэвийн
хэмжээндээ орох зэргээр сэлгэж халуурах явдал юм.
◦ Ингэж өвчилсөн хурганы гэдэс хөөж булчин шөрмөсүүд хөвчрөн татна.
◦ Өвчтэй хурга ихэнхдээ 4- 12 цагийн дотор үхнэ.

7. 3. Өвчний эпидемиологи, эмнэл зүйн өвөрмөц шинж тэмдэг
Иж балнад Сальмонеллез:
◦ Өвчин хурц, хурцавтар, ужиг хэлбэрүүдээр илэрнэ.
◦ Хээлтэй хонь ямааны ихэнхид хээл хаях эсвэл амьдрах чадваргүй
төл гаргах шинж тэмдэг илэрнэ. Иж балнадын үед хээл хаяснаас
зарим малд үжилт хордлого илэрч 3-5 хоноод үхнэ.
◦ 10-15 хоносон тугал, 4 хүртэл сартай торой, 3 сарын настай унага,
3-5 хоногийн настай хурга, ишиг өвчилнө.
◦ Ужиг хэлбэрээр өвчилсөн торойн өсөлт зогсож тэжээлээс гарах ба
өмхий үнэртэй цусархаг чацга алдана.
◦ Иж балнадаар өвчилсөн хонь ямаа өндөр халуурч өвс уснаас гарч,
чацга алдах, үс зулгарч гуяны дотор тал, хэвлий, дэлэн хавдаж, хаг
саатаж, бор хүрэн өнгөөр буртаглах шинж тэмдэг үзүүлнэ.

8. 3. Өвчний эпидемиологи, эмнэл зүйн өвөрмөц шинж тэмдэг
Дотрын халдварт хордлого:
◦ Бүх насны хонь өвчлөх боловч 8-10 сарын настай хурга илүү мэдрэмтгий байдаг.
ДХХ өвчин агшин зуур, хурц, хурцавтар ужиг хэлбэрээр тохиолдоно.Агшин
зуурын хэлбэрээр өвчилбөл хэдхэн цагийн дотор өвчлөл явагдах бөгөөд
өвчилсөн малын гэдэс дүүрч таталдан унаж, тийчлэхийн зэрэгцээ амьсгал
боогддог. Өвчтэй мал шүдээ зогсолтгүй хавирч ам хамраасаа цустай шүлс, хөөс
гоожуулж үхдэг. Ингэж үхэх нь сүргийн 30-40% -д хүрэх явдал бий.
◦ Хурц хэлбэрээр өвчилсөн үед эрүүл мал гэнэт өвс идэж ус уухгүй сул дорой
болж хүчтэй халуурна. Цустай салслаг шингэн баас гаргаж шээс нь хүрэн улаан
болсон байна.24-48 цагийн дотор үхнэ.
◦ Хурцавтар хэлбэрээр ихэвчлэн бүдүүн хонь өвчилнө. Илрэх шинж тэмдгүүд
дээрхтэй адил боловч илрэл нь бүдэг байна. Халуурахгүй, дунджаар 4-5
хоногийн дараа үхнэ.Зарим мал 20-иод хоног өвчлөх ба үүнийг ужиг хэлбэр гэнэ.
Манай оронд агшин зуур, хурц, ужиг хэлбэрүүд тохиолддог ба бүх насны хонь
хурц хэлбэрээр өвчилж 3 цагаас 3 хоногийн дотор үхдэг байна.

9. 3. Өвчний эпидемиологи, эмнэл зүйн өвөрмөц шинж тэмдэг
Шувууны пуллороз:
◦ Үржлийн эрхтний хам пуллорозын үед дэгдээхэйн биеийн ерөнхий байдал
суларч нойрмог байх, далавч нь буух, цагаан чацга алдах, хам сүв орчмын үс
наалдсан байх шинж илэрнэ. Шувуу өндөглөсний дараах 3-5 хааяа 10 хоногт
илэрнэ.
◦ Өндөглөсний дараах үеийн халдвар бол нууц үе 2-5 өдөр байна.Өвчилсөн
дэгдээхэй амаараа амьсгалах ба нүдээ аньж, хөлөө алцайлгаж
зогсоно,салслаг цагаан чацга алдах нь өвчний голлох шинж тэмдэг юм.
◦ Өндөглөгч шувуу энэ өвчнөөр хурц , далд хэлбэрээр өвчилдөг ба залаа нь
хөхрөх, гэдэсний ажиллагаа хямрах, өндөглөх чадвар нь буурах шинж тэмдэг
дагалдана. Өндөглөгч шувууны үрийн гуурс өндгөвч үрэвссэнээс шар уургийн
цоройтос үүсэх нь энэ өвчний гол шинж тэмдэг юм.

10. 4. Өвчний эмгэг жамын хөгжил
Колибактериоз:
◦ Гэдэсний савханцрууд эрүүл малын ходоод гэдэс, амьсгалын замаар
ихэвчлэн халдварлах боловч зарим үед эх дотроо халдвар авч
болно.
◦ Арчилгаа маллагааны таагүй нөхцөлд байсан тарга хүч муутай эх
малаас гарсан сул биетэй төлийн гэдсэнд нян эрчимтэй өсөж үржин
хороо ялгаруулснаар үрэвсэл үүсэж гэдэсний гүрвэлзэх хөдөлгөөн
ихэснэ.
◦ Мөн гэдэсний ханын эсэргүүцэх чадвар суларсан үед савханцрууд
тунгалгийн ба цусны судсаар бүх биед тархаж үжил үүсгэхийн хамт
эд эсийн шингэн алдагдаж ерөнхий хордлого болох ба нянгийн
хуримтлал улам ихэссэнээр өвчтэй малын мэдрэлийн систем хордож
богино хугацаанд үхдэг байна.

11. 4. Өвчний эмгэг жамын хөгжил
Иж балнад:
◦ Үүсгэгч эрүүл малын ходоод гэдсэнд орж нарийн гэдэсний шүлтлэг
орчинтой хэсэгт өсөж үржихийн хамт ялгаруулсан хороороо гэдэсний
салст бүрхүүлийг хүчтэй цочроож үрэвсүүлнэ. Хэрэв биеийн
эсэргүүцэл сул дорой мал халдварлавал сальмонелл БМБ –ийн
эсэргүүцлийг давж тунгалагийн урсгалаар цусанд очиж эрчимтэй өсч
үржин үжил үүсгэнэ. Үүнээс болж мал хүчтэй халуурах, хоол тэжээлээс
гарах шинж тэмдгүүд ажиглагдана.
◦ Ийм үжил үүсгэлийн явцад өвчний үүсгэгч болон тэдгээрийн хор цусны
судсаар дамжин хээлтэй малын сав, эхэсийг үрэвсүүлснээс хээлийн
тэжээл дутагдаж эх дотроо үхэж зулбах явдал тохиолдоно.
◦ Бас хээлийн цэлмэнт бүрхүүл савны ханатай наалдсанаас эндометрит
үүсгэнэ. Савны үрэвслийн нөлөөгөөр хээл зулбах, сав нээгдэн
идээлүүлэгч нян саванд нэвтрэн орох боломж үүсдэг байна

12. 4. Өвчний эмгэг жамын хөгжил
Дотрын халдварт хордлого:
◦ Gl. Perfringens нь өвсөн тэжээлт мал амьтдын ходоод гэдсэнд тогтмол
амьдрах бөгөөд гэдэсний салст бүрхүүл гэмтэж түүний шүүрлийн
болон хөдөлгөөний үйл ажиллагаа суларч хямрах тэр үед хүчтэй өсөж
үржихийн хамт хороо ялгаруулж өвчлүүлнэ.
◦ Ингэж Gl. Perfringens–ийн эрчимтэй өсөлтийн нөлөөгөөр протоксин,
эпсилон, бета хоруудын ялгаралт ихэсдэг байна.
◦ Хэвшлүүдийн дотроос Д хэвшлийн хор эд эрхтэнийг хордуулах чадал
маш ихтэй, ялангуяа элэг, бөөр, дэлүү мэт дотор эрхтэнүүд болон төв
мэдрэлийн системийн эсүүдийг бусдаас илүү хордуулж бүх БМБ-д
ерөнхий хордлого үүсгэдэг байна.

13. 4. Өвчний эмгэг жамын хөгжил
Шувууны пуллороз
◦ Үүсгэгч анх нэвтэрч орсон уушиг, ходоод гэдэсний салст бүрхүүлд
үржиж цусанд үжилт үрэвсэлтийн процесс үүснэ. Үүний дараа эмгэгт
эрхтэнээс цусны урсгалаар дамжиж бүх организмд тархдаг.
◦ Халдварласан өндөг инкубаторд байхад үүсгэгч түүнд түргэн үржиж
хороо хүчтэй ялгаруулснаас ихэнхи өндгүүд үхнэ.
◦ Халдвар аваад амьд үлдсэн өндөгнөөс гарсан ангаахайд түүний
амьдралын анхны өдөр хурц хурцавтар хордлогын шинж тэмдэг илрэх
ба ихэвчлэн үхнэ.
◦ Эдгээрээс амьд үлдвэл аажим халдвар тараагч эх булаг болно.

14. 5. Эмгэг бие бүтцийн өөрчлөлт
Колибактериоз:
◦ Цагаан чацгаар үхсэн төлийг харахад маш их турж зовлого болсон байхын дээр
арьс, үс, бөгс, сүүл, хонго борви нь бүхэлдээ чацгадсан байна.
◦ Ам хамар нүдний салст бүрхүүлүүд цайрна.
◦ Гол өөрчлөлт гэдэс, ходоодонд ажиглагдана. Ходоодонд ээдэж ялзарсан сүү
дүүрэн байх ба доторхи салст бүрхүүлд цус хурж цэлцэгнэсэн байдалтай болно.
Салст бүрхүүлийн хуниасанд цус харвасан, чацархайн булчирхайнууд томорч
зүсэхэд зуурсан гурил шиг болсон байх ба цээж хэвлийн гялтанд цус харвалт
харагдана.
◦ Нарийн гэдсэнд салслаг шингэн дүүрч бүдүүн нарийн гэдэсний салст бүрхүүлд цус
харвасан байна.
◦ Мөгөөрсөн хоолойд цустай хөөс дүүрсэн байна.
◦ Уушиг цээжний гялтан бараг хэвийн ажиглагдана. Үхсэн хурганы нүд хагас аньж
хялайн, бүлтийсэн байхын хамт гүзээ сархинагт ээдсэн сүү, тэжээл байна.1-1.5
сартай хурга өвчилж үхсэн бол элэг хүрэн саарал болно.

15. 5. Эмгэг бие бүтцийн өөрчлөлт
Иж балнад:
◦ Иж балнадаар үхсэн хурга ишгийг задлаж үзэхэд хүзүү цээжний дорхи эслэг
хөөж хавдсан, цээж хэвлийн хөндийд цусархаг шингэн хуралдсан, мөгөөрсөн
хоолойн салст бүрхүүл, уушиг үрэвсэж цэг маягийн цус харавсан,зүрхний
булчин хатуурч эндокард, эпикард болж томорч шаравтар өнгөтэй болсон,
бөөр зөөлөрч бүрхүүл хальс нь хөндийрсөн эмгэг ажиглагдана.
◦ Ходоод гэдэсний салст бүрхүүлд цус харваж салслаг зүйлээр хучигдсан
байна.
◦ Үхсэн унагыг задлахад цээжинд нь алтлаг өнгийн шингэн хуралдсан, зүрх
тэлж булчингийн эсүүд цайрсан, элэг цусаар дүүрч томорсон, дэлүү 2-3
дахин томорч зөөлөрсөн байна.
◦ Хурц өвчилж үхсэн тугалд эмгэгийн гол өөрчлөлт ходоод гэдсэнд
ажиглагдана. Ходоод гэдэс хийгээр дүүрч идсэн тэжээл нь улаан ягаан
өнгөтэй болсон байх ба бөөр, дэлүү томрон цус харвалт ажиглагдана.

16. 5. Эмгэг бие бүтцийн өөрчлөлт
Иж балнадүргэлжлэл:
◦ Ужиг хэлбэрээр өвчилж үхсэн тугалын хүүр маш туранхай, салст бүрхүүлүүд
цайрсан, уушигны урд дунд хэсэг бэржийж хатуурсан байх ба ийм уушгийг
зүсэхэд үхжил, идээт голомт олноор ажиглагдана.
◦ Иж балнадаар хурц өвчилж үхсэн торойн бүх биед үжил явагддаг. Дотоод
бүх эрхтэнд цус харвалт ажиглагдана. Гэдэс ходоодны салст бүрхүүл
зузаарч саарал өнгийн үхжлийн голомт ажиглагдана. Ужиг хэлбэрээр
өвчилж үхсэн торойн хүүр маш туранхай, арьсанд хөх ягаан өнгийн толбууд
гарсан, бүдүүн гэдэсний салст бүрхүүл үрэвсэж үхэжсэн, барзгар цагаан
өнгийн ээдэмцэр мэт болсон байна. Гэдэс чацархайн булчирхай томорч
үхжил харагдана.
◦ Үхсэн ангаахайн элэг томорч, шар болсон, дэлүү гэдэсний салст бүрхүүл
улайж үрэвссэн, олгойд бутарч хатуурсан цагаан зүйл хуримтлагдсан байна.

17. 5. Эмгэг бие бүтцийн өөрчлөлт
Дотрын халдварт хордлого:
◦ Агшин зуурын хэлбэрээр өвчилж үхсэн малын эрүү, хааны тунгалгийн
булчирхайнууд хавдаж томорсон, хүзүү хоолой, цээжний арьсан доорхи
эслэгүүдэд цустай салсархаг шингэн нэвчсэн байх бөгөөд судас цусаар
дүүрч чинэрсэн байна.
◦ Сэмж, гэдэс, цээжний хөндий, бүдүүн гэдэсний гадна талын бүрхүүлд цэг
маягийн цус харвалт илэрнэ. Сэмжний зарим хэсэгт 20 см хэмжээ бүхий цус
хурна.
◦ Нарийн гэдэсний сб-д цус харваж хүчтэй улайна. Нарийн гэдсэнд
хуралдсан тэжээлийн зүйл улаан хүрэн өнгөтэй болсон байна.
◦ ДХХ өвчилж үхсэн малын нарийн гэдсэнд цус хүчтэй харваж хурахын
зэрэгцээ элэг, бөөрний эд, эсүүд бие бүтцийн талаар онцгой хувирч
ондоошсон байх явдал энэ өвчнөөр үхсэн малын сонгомол шинж тэмдэг
болно. ДХХ-ын үед бөөр зөөлөрсөн байх нь онцгой шинж тэмдэг болдог.

18. 5. Эмгэг бие бүтцийн хувирал
Шувууны пуллороз:
◦ Элэг хэмжээгээрээ томорч жижигхэн цэг маягийн үхжлийн голомтууд бий
болсон байна. Цөсний уут өтгөн зунгааралдсан хар ногоон өнгөтэй
цөсөөр дүүрч хэд дахин томорсон байна.
◦ Элэг, уушиг, зүрхэнд үхжлийн голомт үүснэ. Гэдэсний салст бүрхүүл
үрэвсэж, цус харвасан, хам сүвд цагаан өнгөтэй ялгадас хуримтлагдсан,
бөөрний судал шээсний хүчлийн давсаар дүүрсэн байна.
◦ Цагаан чацгаар үхсэн тахианы фолликулл хэмжээ нь өөрчлөгдөхгүй
боловч үрэвссэн хэлтэр нь өөрчлөгдөн бор ногоон өнгөтэй болсон
байдаг.

19. 6. Оношлох, ялган оношлогоо
Колибактериоз:
◦ Цагаан чацга өвчний оношийг эпидемилоги, эмнэл зүйн шинж тэмдэг,
эмгэг анатомийн өөрчлөлт, бактери судлалын шинжилгээгээр оношлоно.
◦ Бактер судлалын шинжилгээнд хурц хэлбэрээр өвчилсөн төлийн шулуун
гэдэснээс шинэхэн материал авч шинжилнэ.Үүний тулд өвчтэй төлийн
шулуун гэдсээр урьдчилан ариутгаж бэлтгэсэн 8-10 мм голчтой резин
гуурс шургуулж дээж авна. Ингэж авсан дээжийг физиологийн
уусмалаар 1:10- аас 1:100 хүртэл шингэлээд тэжээлт орчинд ургуулж
ургалтын дүнг харж оношлоно.
◦ Бусад гэдэсний халдваруудаас ялган оношлоход өвчний
эпизоотологийн байдал бактер судлалын шинжилгээний дүн онцгой
нөлөөтэй.

20. Иж балнад:
◦ Эпизоотологийн байдал, эмнэл зүйн шинж тэмдэг, эрхтний эмгэг
өөрчлөлтөөр онош тогтоох боловч лабораторийн оношлогоо шийдвэрлэх ач
холбогдолтой.
◦ Лабораторын шинжилгээнд үхсэн мал амьтны шинэхэн хүүр, эсвэл зүрхний
цус, элэг, дэлүү, бөөр, уушиг, чацархайн булчирхай, үеийн шингэнээс
материал авч түрхэц бэлтгэн Грамын аргаар будаж микроскопын
шинжилгээ хийж болохоос гадна энгийн тэжээлт орчинд ургуулж цэвэр
өсгөвөр гарган авч оношлох бүрэн боломжтой.
◦ Мөн хонь ямааны цусны ийлдсэнд НУ тавьж онош тогтооно.
◦ Иж балнадыг бруцеллёз, цусан суулга, кампилобактериоз, колибактериоз,
диплококк, стрептококк, тэрчлэн вирусын халдваруудаас ялгаварлан
оношлох шаардлагатай.
6. Оношлох, ялган оношлогоо

21. 6. Оношлох, ялган оношлогоо
Дотрын халдварт хордлого:
◦ ДХХ-ыг эпизоотологи, эмнэл зүйн шинж тэмдэг, эмгэгт эрхтэний
өөрчлөлт, бактери судлалын шинжилгээний дүнг нэгтгэн үзэж тогтооно.
◦ Лабораторийн шинжилгээнд үхсэн буюу нядалсан малын элэг, бөөр,
чөмөг, гэдэсний хөндийн цусархаг шингэн, нарийн гэдэсний шингэн
зэргээс авах бөгөөд нарийн гэдэснээс дээж авахдаа уг гэдэсний 2 үзүүр,
дунд талын хэсгээс тус тус авна.
◦ ДХХ-ыг юуны өмнө боом, цусан халдварт, брадзот, өвс тэжээлийн болон
ургамлын хордлогууд, цагаан хорхойн өвчнүүдээс ялгаварлан оношлох
явдал чухал.

22. 6. Оношлох, ялган оношлогоо
Шувууны пуллороз:
◦ Пуллорозын оношийг эпизоотологийн байдал, өвчилсөн шувууны нас,
эмнэл зүйн нийтлэг шинж тэмдэг, эмгэг эрхтэний хувиралт зэргийг
харгалзан үзэж тогтооно.
◦ Шинэхэн хүүрнээс авсан материалаас сонгомол тэжээлд суулгаж
хийсэн бактери судлалын шинжилгээгээр эцсийн дүнг тогтооно.
◦ Хуруу шилний сонгомол буюу дусал цусны НУ хялбарчилсан аргаар
тавьж нас гүйцсэн өндөглөгчийг амьд байхад нь бактер тээгч эсэхийг
илрүүлж болно. Тахианы цусыг далавчны доорхи хураагуур судас буюу
залаанаас авна.
◦ Пуллорозыг иж балнад, колибактериоз, кокцидоз, аспергиллёз,
гиповитаминоз өвчнүүдээс ялгаварлан оношлох шаардлагатай.

23. 7. Эмчилгээ, урьдчилан сэргийлэлт
Колибактериоз:
◦ Цагаан чацга өвчнийг антибиотикээр эмчлэхийн зэрэгцээ өвчтэй төлийн шингэний
алдагдлыг нөхөх, ус-давсны солилцооны тэнцвэрийг тогтворжуулах зорилгоор
судсаар шингэн тарих, давстай бүлээн усаар бургуй тавих, эмчлэн сэргийлэх ийлдэс
тарих зэрэг арга хэмжээ авч явуулна.
◦ Тугалыг эхээс гарангуут үхрийн цуснаас бэлтгэсэн гаммаглобулинаар тарих нь
цагаан чацгаас хамгаалах найдвартай арга гэж Германы судлаачид мэдээлсэн байна.
◦ Сонгинын Биоүйлдвэр сүүлийн жилүүдэд цагаан чацга иж балнад 2 өвчнийг хам
эсэргүүцэх хос цэнэт тундасжуулсан вакцин бэлтгэж өргөн хэрэглэх болсон. Энэ
вакциныг Е.колийн 6-8, иж балнадын 3 хэвшил омгийг оролцуулж бэлтгэсэн байдаг.
Вакциныг эх малд төллөхөөс нь 30-45 хоногийн өмнө 14-15 хоногийн зайтайгаар 2
удаа тарьж сэргийлнэ.
◦ Хээлтэй малыг угтуулан тэжээх, нялх төлийг эхээс гармагц 30 минутын дотор эхэд нь
амлуулж, гал уургийг нь хөхүүлэх явдал урьдчилан сэргийлэх гол арга болно.

24. 7. Эмчилгээ, урдчилан сэргийлэлт
Иж балнад:
◦ Өвчтэй малын эмчилгээнд сульфаниламид, антибиотик хослуулах,
мөн бактериофаг, ийлдсүүдийг антибиотиктэй хослуулан хэрэглэж үр
дүнд хүрч болох юм. Гэвч гол нь сэргийлэх явдал чухал.
◦ Тугалыг иж балнадаас сэргийлэх зорилгоор формал вакцин тарьдаг.
Вакциныг эхээс төрөөд 1-2 хоносон тугалд 3-5 өдрийн зайтайгаар 2
удаа тарина. 2 дахь тарилгаас хойш 10 хоносны дараа 5 сарын
хугацаанд дархлаа тогтоно. Өвчин байнга гардаг нутгийн үнээг
тугаллахаас 50-60 хоногийн өмнө формал вакцинаар 8-10 хоногийн
зайтайгаар 3 удаа давтан тарьж сэргийлнэ.
◦ Хурга ишгийг эхээс гарснаас хойш 6 дахь хоногт багтаан тарина.
◦ Хээлтэй мэгжийг зулзагалахаас 35-40 хоногийн өмнө формал
вакцинаар 2-3 удаа давтан тарина. Торойг 20 хоногоос дээш насанд 2
удаа 5-8 хоногийн зайтайгаар вакциндана.

25. 7. Эмчилгээ, урьдчилан сэргийлэлт
Дотрын халдварт хордлого:
◦ Энэ өвчнөөр өвчилсөн малыг эмчилнэ гэхээс илүү урьдчилан сэргийлэх нь
үр дүнтэй арга болно.
◦ Мал сүргийг ДХХ өвчнөөс урьдчилан сэргийлэх найдвартай арга бол
үүсгэгчийн хэвшлүүдийг бүгдийг оролцуулан бэлтгэсэн вакцинаар тарих
явдал юм.
◦ Бог малыг тогтмол нуур цөөрөм, намаг шалбаагнаас услахгүй тийм газар
удаан нутаглахгүй байвал зохино.
◦ Өвчнөөр тайван бус нутгийн хонь ямаанд ДХХ –ээс сэргийлэх вакциныг
өвчин гарахаас 1-2 сарын өмнө 2 удаа тарина. Энэ вакцинаар таригдсан
малд сүүлчийн тарилгаас хойш 14 хоногийн дараа 4-6 сарын хугацаанд
идэвхтэй дархлаа тогтоно.

26. 7. Эмчилгээ, урьдчилан сэргийлэлт
Шувууны пуллороз:
◦ Пуллорозоос сэргийлэх өвөрмөц үйлчилгээтэй бэлдмэл бол
бактериофаг юм. Гэвч ажиллагаа ихтэй, бас өвчний үүсгэгч
бактериофагт амархан дасах үйлчилгээтэй тул практикт төдийлөн
хэрэглэхэд тохиромжгүй.
◦ Практикт илүү үр дүнтэй арга болох антибиотик болон химийн
бэлдмэлийг сэргийлэх болон эмчлэх зорилгоор хэрэглэдэг. Уртасгасан
үйлчилгээтэй антибиотикийг дэгдээхэйд олгож уг өвчнөөс сэргийлнэ.
◦ Гэвч антибиотикийг удаан хугацаагаар хэрэглэвэл мөн л үүсгэгчийн
антибиотикт тэсвэртэй омог бий болдог. Энэ нь антибиотикийн ерөнхий
дутагдал юм.

27. 8. Өвчний халдвартай тэмцэх, устгах арга хэмжээ
Колибактериоз:
◦ Өвчин гарсан аж ахуйд толгой дараалан эмнэл зүйн үзлэг явуулж эрүүл
өвчтэйг тусгаарлаж эмчлэх, сэргийлэх арга хэмжээнүүдийг яаралтай
авна.
◦ Өвчтэй мал байсан хашаа саравч, төлийн ялгадас, хаягдал өвс, тэжээл,
хэвтэр бууцыг биотермийн аргаар ариутгах буюу эсвэл шатааж устгана.
Үхсэн төлийг гүн нүхэнд булах буюу шатааж устгана.
◦ Цагаан чацга өвчнөөс сэргийлэх явдал малын эрүүл ахуйн нөхцөлтэй
шууд холбоотой аж ахуй зохион байгуулалтын цогцолбор асуудал мөн.
◦ Эх малд тарга хүч сайн авахуулж, хээлтэй үед нь сайн чанарын нэмэгдэл
тэжээл өгөх, ус хужраар хангах, нялх төлийг дулаан хашаа саравч, хэвтэр
бууц, пүнзэнд байлгахад оршино.

28. 8. Өвчний халдвартай тэмцэх, устгах арга хэмжээ.
Шувууны пуллороз:
◦ Шувууны пуллорозоор тайван аж ахуйн өндөглөгч тахианд анхны өндөг
хүлээн авахаас сарын өмнө эхний удаа, хойшид улирал тутам дусал цусны
НУ урвал тавьж шинжилнэ.
◦ Тайван бус аж ахуйн бүдүүн шувууг НУ-аар 2 долоо хоногийн зайтай сөрөг
урвал 2 удаа өгөх хүртэл сар бүр шинжилнэ. Шинжилгээгээр эерэг урвал
өгч байгаа шувуудыг ялган устгана. Тайван бус аж ахуйгаас өндөг,
дэгдээхэй, бүдүүн шувуу гадагш гаргахыг хориглоно.
◦ Дарлага хийхийн өмнө инкубаторыг сайтар цэвэрлэж халдваргүйжүүлнэ.
Услуур ба идүүрийг дэгдээхэй хүлээж авахын өмнө цэвэрлэж халуун
уусмалаар угаасны дараа агаарт байлгаж хатаана. Ундааны усанд маргенц
хүчлийн кали нэмэх нь ашигтай.
◦ Шувууны байрны арчилгаа маллагаа ангаахайны тэжээлд онцгой анхаарах
шаардлагатай.

29. Ашигласан мэдээллийн эх сурвалж
1. Под редакцией проф. А.А. Конопаткина Эпизоотология и инфекционные
болезни сельскохозяйственных животных Москва “Колос” 1984;
2. Под редакцией проф. И.А.Бакулова. Руководство по общей эпизоотологии
Москва “Колос” 1979;
3. Б.Яримпил, М.Занаа, Г.Цэвэгмэд Мал, амьтны халдварт өвчин судлал.
Улаанбаатар 1988;
4. Г.Цэвэгмэд Мал, амьтны халдварт тахал өвчин Улаанбаатар. 2000;
5. А.Хөхөө. Мал, амьтны халдварт өвчин Улаанбаатар 2015;
6. Мал эмнэлгийн холбогдолтой журам, заавруудын эмхэтгэл. Улаанбаатар 2012;
7. Pedro N. Acha Boris Szyfres Zoonoses and Communicable Diseases Common to
Man and Animals Second Edition Washington, D.C. 20037, U.S.A. 1994.