Өвчний тодорхойлолт, үүсгэгч шалтгаан, эмгэг жам, эмнэл зүйн шинж тэмдэг, эмгэг хувиралт, эмчилгээ, тэмцэх, урьдчилан сэргийлэх арга хэмжээ

1. Сэдэв 10. Үхрийн өвчнүүд
• Үхрийн хорт салст халуурал
• дуут хавдар
• Үхрийн вируст диарей

2. Өвчний тодорхойлолт, түүний онцлог
Үхрийн хорт салст халуурал нь ам, хамар, нүд, тэжээл
боловсруулах эрхтэний салст бүрхүүл ярших, халуурах, мэдрэл
гэмтэх шинж тэмдгээр илэрдэг халдварт өвчин юм.
Үхрийн хорт салст халуурал
Злокачественная катаральная горячка
Malignat catarrhal fever, Bovine catarrhal fever

3. Үүсгэгч, түүний онцлог
 Үүсгэгч вирус нь герпесвирусын төрөлд багтдаг, эсгүй шингэнд гаднах
бүрхүүлтэйгээ 140-200 нм голчтой ба 100 нм голчтой 2 янзын вирион
илэрдэг байна.
 Энэ вирус нь салхин цэцгийн болон цитомегаловирустэй зарим талаараа
ойролцоо төстэй, цус наалдах чанаргүй юм.
 Өвчтэй малаас цус авч тугал, хонь, туулайг тарихад ямар нэг хугацааны
дараа өвчилдөг. Өвчилснөөс хойш 44 сарын дараа тугалласан үнээнээс
гарсан тугалын бамбай булчирхайнаас хорт салст халуурын вирус олдож
байсныг судлаачид тэмдэглэсэн байна.
 Өвчилж эдгэрсэн үхрийн цусанд 1:6 – 1:160 таньцтай вирус саармагжуулах
эсрэгбием үүсдэг бөгөөд судлаачид хавсрага холбох, нэвчин тундасжуулах
эсрэгбием үүснэ гэж мэдээлж байна.
 Хорт салст халуурын вирусийг тахианы үр хөврөлд цөөн удаа халдаан
зорчуулж болох ба халдаасан өсгөвөр 5-9 хоногийн дараа эмгэгшиж
эхэлнэ.

4.  Австралиас бусад бүх тивийн олон оронд гарч өвчилсөн үхрийн 30-40%
хорогдож байжээ.
 Манайд ховор тохиолддог боловч 1960-1968 онд зарим газар гарч байсан
байна.
 Хорт халуурлаар 1-5 насны үхэр голдуу өвчлөх ба харин 1 хүртэл насны
тугал бараг өвчилдөггүй.
 Хонь ямаанд шинж тэмдэг илрэхгүй боловч вирусыг биедээ тээж өвчин
дамжуулагч болдог. Гадаадын судлаачдын тэмдэглэснээр хаана хонь үхэр
холилдож байна тэнд энэ өвчин гардаг гэж бичжээ.
 Манай оронд гарсан нэг тохиолдолд өвчилсөн үхрийн суурьт байсан 30 гаруй
хонь ямааг нядалж өөр эрүүл сууриас хонь өгсний дүнд өвчин дахиж
гараагүй бөгөөд уг суурьт байсан жилийн өмнө халуурч хамраас нь шингэн
гоожиж байгаад эдгэрсэн гэсэн нэг хонины цусаар бяруунд халдвар хийж
туршихад 10-14 хоногийн дараа хорт салст халуурлаар өвчилж үхсэн байна.
Өвчний эпидемиологи

5. Өвчний эпидемиологи
 Өвчний нууц үе 16 хоногоос 10 сар гэсэн их хэлбэлзэлтэй мэдээлэл
байдаг. Нууц үеийн ийм их хэлбэлзэл нь вирусын шинж чанар, тоо
хэмжээ, малын биеийн эсэргүүцэл, орчны нөхцөл зэргээс шалтгаалдаг
байна.
 Өвчний шинж тэмдэг тухай бүр өөр өөрөөр илэрнэ. Хүнд хэлбэр нь
ихэвчлэн үхлээр төгсдөг бол мэдэгдэх төдий өнгөрдөг хөнгөн хэлбэр ч
байна. Өвчин голдуу хавар намар гардаг.

6.  Өвчний анхны шинж тэмдэг нь биеийн халуун нэмэгдэж 2-3 дахь өдрөө 41-
42 хэмд хүрэх байдлаар илэрдэг. Биеийн гадаргуугийн халуун жигд биш дух,
эврийн уг их халуун байна.
 Хамрын толио халуун, хуурай, үс нь бүрзийсэн, хивэхээ больж их цангана,
өвчтэй үхрийн хүзүү, цээж, гэдэсний булчингууд чичрэн татганах ба үе мөч
нь сулран гуйвна.
 Өвчилсөн эхний өдрөөс эхлэн ам, хамар, нүдний салст бүрхүүл үрэвсэж
цусархан хавдаж яршина.
 Цустай хар чацга алдана. Үхэр маш бэрхшээлтэй босох ба босоо байхдаа
нуруугаа бэгцийлгэх нь гэдэс их өвдөж байгаагийн шинж болно.
Өвчний эмнэл зүйн өвөрмөц шинж тэмдэг

7.  Нүд үрэвсэж эвэрлэг нь бүрхэгшин цийх ба удахгүй цайж эхэлнэ. Ер нь нүд
үрэвсэх явдал үхрийн хорт салст халуурлын өвөрмөц, сонгомол шинж бөгөөд
заримдаа эвэрлэг нь цоорч сохорно. Эдгэрэхдээ нүдний гэмтэл нь арилах
буюу ихэнхдээ хараа муутай болж нэг эсвэл 2 нүд хоюулаа сохорно.
 Ам хамрын хөндийн салс улайж цустай шүлс гоожно. Үрэвсэл нь багалзуур,
төвөнх, ходоод, нарийн болон бүдүүн гэдэс, хошногыг хамран салст бүрхүүл
өнгөрөөр хучигдаж зарим хэсэг нь үхжиж мултарч унаад баасаар гадагшилна.
 Уруулын дотор тал, хэл тагнай, шүдний буйл дээгүүр яршиж үрэвссэн хэсгүүд
бий болж зарим нь ховхрон яр шарх үлдэнэ. Амнаас үхсэн эд эсийн хольцтой
шүлс гоожиж муухай өмхий үнэр гарна. Цустай өмхий чацга тасралтгүй
гоожуулна. Зарим үед мэдрэл сарниж мөөрөх, шүдээ хавирах шинж
ажиглагдана.
 Өвчин ихэвчлэн 3-10 хоног, хурцавтар үед 2-3 долоо хоног үргэлжилж 80-
100% хорогдоно.
Өвчний эмнэл зүйн өвөрмөц шинж тэмдэг

8. Бие бүтцийн эмгэгт өөрчлөлт
 Энэ өвчнөөр үхсэн үхрийг задалж үзэхэд эмгэг өөрчлөлт нь тогтмол биш
байдаг.
 Хүүр туранхай, хөшилттэй, нүдний зовхи улайж хавдсан, нүд нь цийж
цайсан байна. Үхсэн мал маш түргэн хөөж өмхийрнө.
 Хамрын толь, нүх, уруулын арьсанд үхжилт шарх үүссэн байна. Уруулын
дотор тал, хэл, тагнайн хучуур эд үхэжсэн, гэдэс ходоодны дотор тал
сахуулайт үрэвсэл болж гүзээний дотор хананд цус харвасан, гэдэсний
салст бүрхүүл зузаарч өнгөржин олон тооны цус харвалттай байна.
 Гэдсэнд өнгөр, эдийн тасархай, цусны хольцтой шингэн чацга байх ба
элэг, дэлүү нь өөрчлөлтгүй, харин давсаг, үтрээний дотор цус харвасан
өнгөрөөр хучигдсан байна.

9. Оношлогоо, ялган оношлох,эмчилгээ
 Үхрийн хорт халуурл өвчний урьдчилсан оношийг эпизоотологи, шинж
тэмдгийн илрэлийг үндэслэн тогтооно. Юуны өмнө үхрийн мялзан өвчнөөс
ялгах нь чухал. Мялзангийн үед гэдэсний гэмтэл зонхилж харин нүд өвчлөх,
мэдрэл саажих нь ховор байдаг.
 Лабораторийн шинжилгээнд үхрийн бамбай булчирхайн эсийн өсгөвөрт
үржүүлэн өтгөрүүлсэн вирусыг антиген болгон авч хавсрагыг шингэлэх аргаар
ХХУ тавьдаг. Зориуд халдварлуулсан малын цусанд 3 дахь долоо хоногоос
эхлэн эсрэгбием илэрдэг байна.
 Хорт салст халуурлын дархлаа огт судлагдаагүй бөгөөд энэ өвчний эсрэг амьд
болон сулруулсан вирус вакцин бэлтгэн туршсан бүх оролдлого амжилтгүй
болжээ.
 Мөн энэ өвчнийг эмчлэх өвөрмөц арга өнөөг хүртэл нээгдээгүй байна. МЭ-ийн
практикт өвчний хүнд хөнгөнийг харгалзан шинж тэмдгийн эмчилгээ хийдэг.

10. Дуут хавдар нь үхэр, бог малын биеийн янз бүрийн хэсгийн
булчинд түргэн томрох, дуутай хавдар үүсэх, халуурах
шинжээр илэрдэг цочмог явцтай халдварт өвчин.
1.Өвчний тодорхойлолт, түүний онцлог
Дуут хавдар
Эмфизематозный карбункул(Эмкар)
Blackleg

11. Үүсгэгч, түүний онцлог
• Дуут хавдар үүсгэгч нь савханцар хэлбэртэй, үрэнцэр үүсгэдэг,
агааргүйтэн бактер юм.
• Энэ бактерийг Bacillus chauvoei хэмээн нэрлэдэг байснаа сүүлийн үед
Сlostridium chauvoei гэж нэрлэх болсон байна. 0.5-0.6 микрон өргөн, 2-8
микрон урт савханцар бөгөөд Грам- эерэг будагдана.
• Үхсэн малын сэг, тэжээлт орчны аль алинд үрэнцэр үүсгэдэг онцлогтой.
• Дуут хавдрын үүсгэгч нойтон хөрс, шалбааг, нуур цөөрөмд удаан
хугацаагаар амьдарч өвчин үүсгэх чадвараа олон жилээр хадгалдаг
учраас хөрсний халдвар үүсгэгч бактерийн бүлэгт багтдаг.
• Нарны хурц гэрэлд 1 хоногоос хэтрэхгүй үхнэ.

12. Үүсгэгч, түүний онцлог

13. Эмгэг жамын хөгжил
• Сl. chauvoei малын ходоод гэдэсний замаар биед нэвтрэн орж цусаар
дамжин булчин мах, арьсны доорхи эслэг, ялангуяа няцарч гэмтсэн
булчингийн хэсэгт очиж байрлана.
• Энд үүсгэгч хороо ялгаруулахын хамт цусны судсуудыг гэмтээж үхжилт
хаван үүсгэдэг.
• Үүнээс гадна БМБ-д орсон нян хий ялгаруулах бөгөөд чухам иймээс гэмтэлд
автсан биеийн тэр хэсгийг дарахад шуугиж шаагисан дуу гардагаас дуут
хавдар гэж нэрлэсэн байдаг.
• Биед орсон нянгуудын үржил идэвхитэй явагдаж ялгаруулсан хор нь эд
эрхтэнд нөлөөлсний улмаас мал халуурч, зүрхний ажиллагаа сулрах,
амьсгаадах зэрэг эмнэл зүйн шинж тэмдгүүд илэрнэ. Заримдаа тодорхой
мэдэгдэх хавдар үүсгэхгүй, зөвхөн махбодь суларч үжлийн хэлбэрээр
өвчлөх явдал тохиолдоно.

14. • 3.5 сартай тугалаас 4 хүртлэх насны үхрийг өвчлүүлдэг хурц халдварт
өвчин бөгөөд буга, хандгай, одос, хонинд тохиолдож болно.
• Дуут хавдар дэлхийн бүх улс гүрэнд түгэн дэлгэрсэн байна. Энэтхэг,
Пакистанд хамгийн их тохиолддог.
• Манай оронд бүх аймаг сумд тохиолдох боловч жил бүр урьдчилан
сэргийлэх тарилга хийсний үр дүнд гаралт тогтвортой буурч байгаа
өвчин юм.
Өвчний эпидемиологи

15. Өвчний эмнэл зүйн шинж тэмдэг
• Өвчний нууц хугацаа 1-5 өдөр. Өвчилсөн мал эхлээд хивэхээ больж
гүлдийн зогсоно. 41-42 хэм хүртэл халуурна.
• Ажиглавал гуя, нуруу, хондлой, дал мөрний зузаан мах булчин овойж
хавдсан байна. Хавдсан овгорыг барьж үзэхэд халуун, хатуу, эмзэглэлтэй,
байна. Гараар дарахад хавдсан хэсэгт шуугиж шаржигнасан дуу гарна.
Тогшиход хөндий чанга авиатай байна.
• Мөн хаа, гуя, хүзүү, хоолойн булчирхайнууд хавдаж томрон хатуурна.
• Хавдсан булчинг зүсэж үзэхэд хар хүрэн өнгөтэй, хөөсөрхөг шингэн
гоожих ба өвчний төгсгөл рүү шингэн нь хүрэн өнгөтэй болно. Ингэж
өвчилсөн мал 12-48 цагийн дотор үхнэ. Өвчин хаааяа 3-4 хоног үргэлжлэх
явдал байх боловч эдгэрэх нь туйлын ховор байдаг.

16. Өвчний эмнэл зүйн шинж тэмдэг

17. Бие бүтцийн эмгэгт өөрчлөлт
• Хүүрийн хөшилт сул, ам, хамар, хошногоноос хөөсөрхөг шингэн гоожсон
байна.
• Хүүрийг 6-8 цагийн дотор задлаж үзэхэд элгэнд шар өнгийн хатсан, самрын
хэмжээний голомт үзэгддэг.
• Энэ голомтыг мал үхсэнээс хойш 20-26 цагийн дотор хагалахад хийгээр
дүүрсэн байхын хамт бутрамтгай зөөлөн болсон байдаг. Энэ нь голомтонд
үүсгэгч өсөн үржиж байгаагийн шинж бөгөөд ийм өөрчлөлт дулааны улиралд
ихэвчлэн тохиолдоно.
• Булчин маханд гарсан хавдрыг зүсэхэд зүсэлтийн гадарга хар хүрэн, харавтар
өнгөтэй болсон ба хийгээр дүүрсэн байна. Хавдсан хэсгийн арьсны доор цус
хурж нэвчсэн байхын гадна хийтэй жижигхэн цэврүүнүүд ажиглагдана.
• Тунгалгийн булчирхайнууд хавдаж цусархаг шингэн нэвчсэн байна.
• Цээжний хөндийд хар хүрэн шингэн дүүрч, зүрх тэлж бүлэгнэсэн, цус
хуралдсан байна.
• Нарийн гэдэсний сбүрхүүл үрэвссэн зарим хэсэгт үхжлийн голомт харагдана.

18. 4. Өвчний эпидемиологи, эмнэл зүйн шинж тэмдэг

19. Оношлогоо, ялган оношлохуй
• Юуны өмнө тухайн нутагт энэ өвчин урьд нь гарч байсан эсэхийг судлах,
малын нас, шинж тэмдэг, эрхтэний эмгэг хувирал зэргийг нэгтгэн дүгнэж
онош тогтооно.
• Хамгийн найдвартай онош нь бактер судлалын шинжилгээ юм. Эмгэгт мах
булчингаас дээж авч лабораторид явуулна.
• Хүүрийг задлах нь эрсдэлтэй санагдвал (магадгүй давхар боомоор
сэжиглэж байвал) төрөлх сүвүүдээс гоожсон цусархаг шингэнээс
шинжилгээнд зориулан материал авч болно.
• Дуут хавдрыг боом өвчнөөс ялган таних шаардлагатай. Боомоор өвчилсөн
малын биед гарсан хавдар их халуун, эмзэг, барьж үзэхэд зуурсан гурил шиг
байх ба элдвийн дуу шуугиангүй, сүвүүдээс гоожсон шингэн бүлэгнэхгүй
шингэн хэвээр байна.

20. Эмчилгээ урьдчилан сэргийлэлт
• Дуут хавдар нь хурц халдварт өвчин учраас эмчилгээ төдийлөн үр дүнд
хүрдэггүй. Гэвч эмчилгээг өвчний шинж тэмдэг эхлэнгүүт хүчтэй антибиотик
болон хэт дархлаат ийлдсийг судсаар тарих замаар хийвэл сайн үр дүнд хүрч
болох юм.
• Манай оронд дуут хавдраас урьдчилан сэргийлэх зорилгоор хөнгөн цагааны
усан исэлт өтгөрүүлсэн формал вакциныг өргөн ашиглаж байна. Энэ
вакцинаар тарихад малд 14 хоногийн дараа идэвхтэй дархлаа тогтож 6
сараас доошгүй хугацаагаар үргэлжлэнэ.
• Тарилгыг 3 сартай тугалаас 4 хүртлэх насны бүх үхэрт өвчин гардаг
хугацаанаас 14-30 хоногийн өмнө тарина. Хэрэв өвчин намар орой, хавар эрт
гардаг бол вакциныг хаврын тарилтаас хойш 6-8 сар өнгөрөөд давтан хийнэ.
• Сүүлийн үед дуут хавдар, боом өвчнөөс хам эсэргүүцэх вакцин гарч байгаа.

21. Вируст диарей
Вирусная диарея крупного рогатого скота
Bovine Viral Diarrhea
Өвчний тодорхойлолт: Үхрийн вируст диарей нь ам хамрын
салст бүрхүүл улайж үрэвсэх, буйл, тагнай, завьж болон тэжээл
боловсруулах замын эрхтний салст бүрхүүлд шархлаа, яршил
үүсэх, халуурах, нус шүлс, нулимс гоожих, цус залхагтай чацга
алдах шинжээр илэрдэг цочмог халдварт өвчин юм.

22. Үүсгэгч
• Флавивирусын язгуурын пестивирусын төрөлд хамаарагдах РНХ
агуулсан 120-180 кДа молекул жин бүхий 8 уургаас тогтсон
байдаг.
• Үүсгэгч нь эфир, хлорформ, трипсинд тэсвэргүй, хүчиллэг орчинд
идэвхээ амархан алдаж саармаг орчинд идэвхээ хадгална.
• – 20 хэмд нэг жил хүртэл хугацаанд амьд байна.
• Нарны шууд гэрэл болон хэт ягаан туяанд 1.5-3 цаг, натрийн
шүлт, формалины 1-3 хувийн уусмалд шууд идэвхээ алдана.
• Өвчилсөн мал 56- 200 хоног вирус тээгч болно.

23. Эпидемиологи
• Агаар дусал, хавьтлын болон бохирдсон тоног хэрэгсэл, өвс
тэжээл, усаар үүсгэгч дамжин халдварлана.
• Халдварын эх булаг нь өвчтэй буюу өвчлөөд эдгэрсэн мал
амьтан байна.
• Энэ өвчнөөр бүх нас, хүйс, үүлдрийн үхэр өвчлөх боловч
цэвэр, эрлийз болон өсвөр насны үхэр болон сарлаг үхэр их
мэдрэмтгий хүнд явцтай өвчилнө.

24. Эмнэл зүйн шинж тэмдэг
• Өвчний нууц үе 2-6 хоног. Цочмог, цочмогдуу, архаг явцтай өвчилнө.
• Өвчилсөн үхрийн биеийн халуун гэнэт 39.5–42 хэм хүрч тэжээл усандаа
дургүй болж хамраас их хэмжээний шингэн гоожиж аажимдаа өтгөрч
хамрын толион дээр тав болон тогтоно.
• Амьсгал олширч, зрхний хэм алдагдан байнга хэвтэнэ.
• Баас шингэрч хар өнгөтэй цус залхагтай байна.
• Шинж тэмдэг 7 хоног орчим үргэлжилж их хэмжээгээр шингэн чацга
алдана.
• Өвчин хүндрэхийн хирээр чацга цусны хольцтой болно.
• Амны хөндий гэмтсэнээс шүлс ихээр гоожно.
• Үе үрэвсэж мал доголно.
• Цаашлаад өвчин архаг явцад шилжинэ. Цочмогдуу явц ихэвчлэн тугалд
тохиолдох ба зарим тохиолдолд үнээнд хээл хаях шинж тэмдэг
ажиглагдана.

25. Эмгэг бие бүтцийн өөрчлөлт
• Гол эмгэг хувирал нь тжээл боловсруулах зам, тунгалагийн
зангилаанд гарна.
• Тэжээл боловсруулах замд шархлаа яршил үүснэ.
• Салст бүрхүүл хавагнаж цус харвалт, цус ихдэл болно.
• Эдгээр хувирал хучуур эдүүдэд тод ажиглагдана. Амны хөндий,
хамрын таславч, хамрын толион дээр том шархлаа үүснэ.
• Энэ гэмтэл улаан хоолойд үргэлжлэх ба ходоодны салст бүрхүүлд
цус харвалт ажиглагдана.
• Ихэнхи тохиолдолд залгиур, төвөнх, мөгөөрсөн хоолойн салст
бүрхүүлд цус ихдэлт болсон, салсархаг шингэнтэй байна.

26. Оношлогоо
• Эпизоотологийн байдал, эмнэл зүйн шинж тэмдэг, эмгэг бие бүтцийн
хувьралт зэргийг үндэслэн урьдчилсан онош тогтооно.
• Лабораторийн шинжилгээгээр баталгаажуулна.
• Хорт салст халуурал, иж сүрьеэ өвчнөөс ялгаварлан оношлох
хэрэгтэй.
• Хорт салст халуурал өвчний эхний шатанд андуурах тохиолдол гарч
болзошгүй.
• Мэдрэлийн шинж, нүдний үрэвсэл, халдварлалтын хувь бага байх,
үхлийн хувь өндөр байх зэргээр ялгагдана.
• Иж сүрьеэ өвчнөөс халдварлалтын хувь байга байх, архаг явц, баас
салст бүрхүүлийн хусдаснаас хүчилд тэсвэртэй нян илрэх зэргээр
ялгагдана.
• Мөн салстын өвчнөөс ялгах шаардлагатай.

27. Урьдчилан сэргийлэх арга хэмжээ
Үхрийн вируст диарей гарсан хот айл, саалийн фермд мал
эмнэлгийн байгууллагын дүгнэлтийг үндэслэн дүүрэг сумын
засаг даргын захирамжаар хязгаарлалтын дэглэм
хэрэгжүүлнэ.

28. эмчилгээ
• Бүх малд нэгбүрчлэн эмнэл зүйн үзлэг хийж өвчтэй малыг ялган
тусгаарлаж малын эмийн бүртгэлд бүртгэгдсэн эм, бэлдмэлийг
ашиглан ийлдсийн болон шинж тэмдгийн эмчилгээ хийнэ.
• Эмнэл зүйн шинж илрээгүй халуунгүй эрүүл малд сэргийлэх
вакциныг зааврын дагуу тарина.
• Өвчтэй мал байсан хашаа саравч тоног хэрэгслийг
халдваргүйтгэнэ.
• Өвчний улмаас үхэж хорогдсон малын хүүр сэг зэмийг зааврын
дагуу устгаж халдваргүйтгэх

29. Ашигласан мэдээллийн эх сурвалж
1. Под редакцией проф. А.А. Конопаткина Эпизоотология и
инфекционные болезни сельскохозяйственных животных Москва
“Колос” 1984;
2. Под редакцией проф. И.А.Бакулова. Руководство по общей
эпизоотологии Москва “Колос” 1979;
3. Б.Яримпил, М.Занаа, Г.Цэвэгмэд Мал, амьтны халдварт өвчин
судлал. Улаанбаатар 1988;
4. Г.Цэвэгмэд Мал, амьтны халдварт тахал өвчин Улаанбаатар. 2000;
5. А.Хөхөө. Мал, амьтны халдварт өвчин Улаанбаатар 2015;
6. Мал эмнэлгийн холбогдолтой журам, заавруудын эмхэтгэл. Улаанбаатар
2012;
7. Pedro N. Acha Boris Szyfres Zoonoses and Communicable Diseases
Common to Man and Animals Second Edition Washington, D.C. 20037,
U.S.A. 1994.