МЭС-д уншсан лекц

1. ЭПИЗООТЫН ПРОЦЕСС,
ЭРЧИМЖИЛТ, ХӨДЛӨЛ ЗҮЙ
Лекц № 3
Нанцагийн БАТСУУРЬ. PhD
Малын их эмч, эпидемиологич

2. Лекцийн хүрээнд ярих дэд сэдэв:
1. Эпизоотын процессын мөн чанар, эпизоотын
хэлхээ
2. Эпизоотын процессын хөдөлгөгч хүч, эпизоотын
процессын эрчимжилтэд нөлөөлөгч хүчин
зүйлүүд
3. Эпизоотын процессын илрэх хэлбэр, хөгжлийн
үе шат

3. Халдвар биемахбодод нэвтрэх
Эзэн бие
(Халдвар тээгч )
Халдварын үүд:
• Гэмтсэн арьс, салст
бүрхүүл
• Амьсгалын зам
• Тэжээл боловсруулах
зам (ялгадас)
• Цусны эргэлтийн
тогтолцоо
Мэдрэмтгий мал
амьтан
Үүсгэгч

4. • Халдварын эх булаг болох өвчтэй болон
халдвар тээгч бүхэн халдварын тархалтын
хэлхээний идэвхтэй хэсгийн нэг болно.
• Халдвар ба түүний тархалтын үйл явцад
үүсэж байгаа эзэн амьтан, эмгэг төрүүлэгчийн
хоорондын харилцаа нь биологийн
паразитизмын зарчмаар явагддаг.

5. Хүн, мал, амьтны халдварт өвчний тархалтын
үйл явц нь халдварт өвчин, өвөрмөц
халдварлалтын байдал гэсэн дарааллаар ил,
далд хэлбэрээр явагдах ба халдвар тээгч
байж болдог.
Халдварын хэлхээ гэдэг нь дээр
дурдсанчлан халдвар үүсгэгчийн эх булаг,
халдвар дамжуулах үр дүнтэй механизм,
мэдрэмтгий амьтад гэсэн 3 хэсгээс бүрддэг.

6. Эпизоотын процессын хөдөлгөгч хүч
• Эпизоотын процессын хөдөлгөгч хүч нь
эпизоотын хэлхээ мөн.
• Аливаа эпизоотын процесс нь эпизоотын хэлхээ
зохистойгоор бүрэлдэн тогтсон нөхцөлд сая үүсч
хөгждөг.
• Иймээс эпизоотын хэлхээний аль нэг хэсэг
тасрах юмуу бүрдээгүй нөхцөлд эпизоотын
процесс хөгжиж чаддаггүй байна.

7. Халдварын хэлхээ – халдвар үүсгэгчийн эх булаг, дамжуулах үр дүнтэй
механизм, мэдрэмтгий амьтад .

8. Эпизоотын процессын эрчимжилтэд
нөлөөлөгч хүчин зүйлүүд
• Эпизоотын процессын эрчимжилтэд нөлөөлөгч
хүчин зүйлүүд нь эпизоотын хэлхээний
бүрэлдэхүүн хэсэг тус бүрд нөлөөлөгч гадаад,
дотоод хүчин зүйлүүд юм.
• Тэдгээрийг биологийн, байгаль-газар зүйн, нийгэм-
эдийн засгийн хүчин зүйлүүд гэж бүлэглэн авч
үздэг.

9. Эпизоотын процессын эрчимжилтэд нөлөөлөгч
биологийн хүчин зүйлүүд
Халдварын эх булгийг нөхцөлдүүлэгч нэг тал нь
болох халдвар үүсгэгч бичил биетний эзэн
амьтантайгаа харьцах харилцаа нь:
o эмгэг төрүүлэх чанар,
o халдан түрэмгийлэх чанар,
o дархлаа үүсгэх чанар
гэсэн 3 зүйлээр тодорхойлогддог.
Эмгэг төрүүлэх чанар гэдэг нь халдварын үүсгэгч-
паразит эзэн амьтныхаа физиологийн хэвийн үйл
явцыг алдагдуулж, өвчлүүлэх шинж чанар юм.
Түүнийг хоруу чанараар нь хэмждэг.

10. Бичил биетний хоруу чанар
Хоруу чанар нь эпизоотын процессын
эрчимжилтэд чухал үүрэгтэй байдаг.
Халдварын үүсгэгчийн хоруу чанар гэдэг нь
түүний халдан довтлох чадвар болон хорт
чанарын нийлбэрийг хэлдэг байна.
Бичил биетний хоруу чанар = халдан орох
чадвар + хорт чанар;

11. Халдан орох чадвар
Өвчин үүсгэгч бичил биетний халдан орох
чадвар гэдэг нь өвчтэй амьтнаас шууд болон
шууд бус дамжуулагчийн тусламжтайгаар
халдварын үүсгэгч эрүүл амьтанд дамжин
халдварлах чадвар юм.
Халдварын үүсгэгч организмд
нэвтрэн орох зам (Халдвар
нэвтрэх үүд)

12. Бичил биетний инваз чадвар
• Бичил биетний инваз чадвар нь зарим эдийн
бүрэн бүтэн байдлыг алдагдуулдаг ферментийн
хор болон фагоцитоз, бактериолиз зэргийг
дарангуйлагч агрессин ялгаруулдагтай холбоотой
юм.
• Жишээлбэл, гиалуронидаз, фибринолизин,
коллагенеза, коагулаза, лецитиназа, уреза гэх
мэт ферментүүдийг ялгаруулснаар эзэн амьтны
эд, эсэд нэвтрэн орох үүд хаалгыг нээдэг байна.

13. Биологийн хүчин зүйлүүд
Биологийн хүчин зүйлд тэрчлэн эзэн амьтны мэдрэг
байдлын зэрэг, халдварт өвчний давамгайлж илрэх
хэлбэр зэргийг харгалзан үзэх шаардлагатай.
Эзэн амьтны мэдрэг байдлын зэрэгт өвөрмөц болон
өвөрмөц бус тэсвэрт байдлыг авч үзэх бөгөөд
эдгээрийн хүчдэл хир зэрэг байгаагаас эпизоотын
процессын хөгжлийн явц янз бүр байна.

14. Биологийн хүчин зүйлүүд
• Халдварт өвчний давамгайлж илрэх хэлбэр
нь эпизоотын процессын эрчимжилтэд чухал
нөлөөтэй. Жишээ нь: үжилт явцтай
халдварын үед янз бүрийн эрхтнүүд
голомтлон нэрвэгддэг учир халдвар тархах
илүү их боломжтой болдог.
• Халдвар дамжих механизм нь халдварын
үүсгэгчийн байршилтай холбоотой байдаг.
• Гадаад орчинтой шууд харилцаатай
эрхтнүүдэд үүсгэгч үржиж байгаа тохиолдолд
халдварт өвчин цаашид тархах хамгийн аятай
нөхцөл бүрддэг.

15. Байгаль-газар зүйн хүчин зүйлүүд
• Эдгээр хүчин зүйлс нь халдварыг дамжуулагч
цус сорогч шавьж болон халдварын байгалийн
голомтын эх уурхайтай холбоотой юм.
• Мэрэгчид, зэрлэг махчин амьтад зэрэг нь
байгалийн голомтот халдварт өвчний
үүсгэгчийн эх уурхай болдог тул байгалийн
голомтот халдварын эпизоотын процессын
эрчимжилтэд чухал нөлөөтэй.

16. Нийгэм-эдийн засгийн хүчин зүйлүүд
• Мэдрэмтгий мал, амьтадын байршлын
нягтаршил хэр их байна, тэр хэмжээгээр
эпизоотын процесс эрчимтэй явагддаг.
• Аж ахуйн холбоо харилцаа-хэр их байна, тэр
хэмжээгээр эрсдэл өндөрсөнө.
• Аж ахуйн зоо-эрүүл ахуйн байдал, мал
эмнэлгийн үйлчилгээ зэрэг нь халдварт
өвчний тархалтад мөн ихээхэн нөлөөтэй.

17. Эпизоотын процессын илрэх хэлбэр
Эпизоотын процессын илрэх хэлбэр нь тухайн
өвчний онцлогоос хамаарна. Жишээ нь
шүлхий өвчин өргөн хүрээнд тархах шинж
чанартай байхад үхрийн хорт салст халуурал
өвчин ганц нэг фермд тохиолдох байдалтай
байдаг.

18. Эпизоотын процессын илрэх хэлбэр
Эпизоотын процесс дараах 3 хэлбэрээр илэрдэг:
1. Спорадик-энд, тэнд ганц нэг тохиолдлоор илэрнэ.
Эпизоотын процессын эрчимжилтийн хамгийн доод
зэрэг бөгөөд өвчний тохиолдол хоорондын холбоог олж
тогтооход нэн төвөгтэй байдаг.
2. Эпизоот-өргөн хүрээнд тархаж, олон аж ахуйн нэгж,
сум, аймгийн газар нутгийг хамарна. Эпизоотын
процессын эрчимжилт дунд зэрэг байна.
3. Панзоот-Эпизоотын процессын эрчимжилтийн хамгийн
дээд зэрэг. Халдварт өвчний тархалт ер бишийн өргөн
хүрээг хамарна. Хэд хэдэн улс орон, тивүүдийг хамарч,
өвчлөл маш хурдан нэмэгдэх байдлаар илэрдэг.

19. Эпизоотын процессын хөгжлийн үе шат
Эпизоотын процесс нэг нь нөгөөгөөрөө солигдож
байгаа нь ялгагдахуйц хөгжлийн үе шатуудтай
байдаг.
Эпизоот хэлбэрийн үед эпизоотын процессын үе
шатууд тод харагддаг. Үүнд:
1. Эпизоот хоорондын үе-өвчний ганц нэг
тохиолдол гарч эпизоотын процессыг хадгалах
явдлаар тодорхойлогдно. Ихэнхдээ нян тээгч
хэлбэртэй, өвчний ил шинж тэмдэг илрэхгүй,
далд халдвар давамгайлна. Олон мал
дархлаатай хэвээр байх боловч мэдрэмтгий
малын тоо олширч эхэлдэг.

20. 2. Эпизоотын өмнөх үе - энэ үед мал
дархлаагаа алдаж, дархлаагүй шинэ төл гарч,
мэдрэмтгий мал гаднаас шилжиж ирэх
зэргээр эпизоот үүсэх урьдчилсан бодит
нөхцөл бүрдсэн байдаг. Энэ үеийг
тодорхойлогч гол шинж нь тухайн халдварт
өвчний клиник шинж тэмдэгтэйгээр өвчилж
байгаа малын тоо нэмэгдэх явдал юм.

21. 3. Эпизоотын хөгжлийн үе - өвчний
өвөрмөц клиник хэлбэр давамгайлж,
өвчлөл цочмог, хэт цочмог явцтай болж,
цаашид тархах тааламжтай нөхцөл
бүрддэг. Халдварын хэлхээний хэсэг тус
бүрийн идэвхжил, хоорондын холбоо
хүчтэй болж, шинээр өвчилж байгаа малын
тоог өсгөдөг.Гэвч энэ үед дархлаажсан
малын тоо нэмэгдэж, эпизоотын дараагийн
ээлжит намжилтын үндсийг бүрдүүлж
өгдөг.

22. 4. Эпизоотын оргил үе - энэ үеийг кульминацын үе
ч гэж нэрлэдэг. Гол онцлог нь нэгж хугацаанд
хамгийн олон мал шинээр өвчилсөн тохиолдол
юм. Цочмог явцын зэрэгцээ цочмогдуу явц
ажиглагдах ба дархлаатай малын тоо нэмэгдэнэ.
5. Эпизоот намжих үе - шинээр өвчилж байгаа
малын тоо цөөрч, тухайн халдварт өвчний эсрэг
дархлаатай малын тоо өсөж, халдвар дамжих
механизм задарснаар тодорхойлогдно. Энэ үед
өвчний хэв шинжид бус, цочмогдуу, ужиг, гаж явц
давамгайлна.

23. 6. Эпизоотын дараах үе - өвчний тархалт бүрэн
зогсож, өндөр хүчдэл бүхий дархлаатай малын
тоо дээд цэгтээ хүрснээр тодорхойлогдоно.
Тухайн орон нутагт малын өвчлөлийн
тохиолдол ганц нэг ажиглагдах болж ердийн
түвшинд хүртэл, бүр түүнээс ч доогуур
хэмжээнд хүртэл буурна. Энэ үед ил шинж
тэмдэггүй өвчлөл, нян тээгч хэлбэр
давамгайлна.

24. Энэ бүх үе шатууд бол эпизоотын процессын
талаарх ойлголтыг хялбаршуулах үүднээс
хийсвэрлэн гаргасан төсөөлөл бөгөөд бодит
байдал дээр эпизоотын процесс яг ингэж
явагддаг гэсэн үг биш юм.
Гол нь эпизоотын процессын хөгжлийн зүй
тогтлыг зөв ойлгож авах нь чухал бөгөөд
практик дээр түүнийг мэдэрч, ашиглахад ач
холбогдол нь оршино.

25. Эпизоотын процессын хөгжлийн үе шат
ЭПИЗООТЫН ПРОЦЕССЫН ХӨГЖЛИЙН ҮЕ ШАТУУД
Эпизоот
хоорондын үе
Эпизоотын
өмнөх үе
Эпизоотын
хөгжих үе
Эпизоот дээд
цэгтээ хүрэх
үе
Эпизоотын
буурах үе
Эпизоотын дараах
үе
Эпизоотын
процессын
түвшин
Ганц нэг
өвчлөл
тохиолдоно.
Тухайн орон
нутагт өвчний
гаралт хэвийн
байна.
Өвчилсөн
малын тоо
нэмэгдэнэ.
Мал олноороо
өвчилж, халдвар
өргөн тархана.
Өвчлөх
малын тоо
цөөрнө.
Ганц нэг мал
өвчилж, тухайн
орон нутагт өвчний
гаралт хэвийн
түвшинд очино.
Халдварын
хэлбэрүүд
Нян тээгч
болон
тодорхой
шинж
тэмдэггүй
халдвар
голлоно.
Халдварт
өвчин
тодорхой
шинж
тэмдэгтэй
илэрнэ.
Халдварт
өвчин
тодорхой
шинж
тэмдэгтэй, хэт
цочмог,
цочмог явцтай
илэрнэ.
Халдварт
өвчин
тодорхой
шинж
тэмдэгтэй,
цочмог,
цочмогдуу
явцтай
илэрнэ.
Өвчин хэв
шинжит бус,
цочмогдуу,
ужиг, гаж
явцтай
илэрнэ.
Нян тээгч болон
шинж тэмдэггүй
өвчлөл явагдана.
Дархлааны
хөдлөл зүй
Дархлаа
хадгалагдсаар
байх боловч
мэдрэмтгий
малын тоо
нэмэгднэ.
Мэдрэмтгий
малын тоо
олширно.
Дархлагдсан малын тоо
олширно.
Өндөр хүчдэл бүхий
дархлаатай мал зонхилно.

26. Мэдээллийн эх сурвалж:
1. А. А. Конопаткин “Эпизоотология и инфекционные
болезни сельскохозяйственных животных” М. 1984;
2. Г.Цэвэгмэд “Мал, амьтны халдварт өвчин” УБ. 2000;
3. А.Хөхөө “Мал эмнэлгийн ерөнхий халдвар судлал” УБ.
2011;
4. И.А. Бакулов и др. “Руководство по общей
эпизоотологии” М. “Колос” 1979;
5. B.Toma .. ect Applied Veterinary Epidemiology;
6. Micheal Thrusfield Veterinary Epidemiology;
7. С.Төгсдэлгэр, С.Эвлэгсүрэн Тархварзүйн үндэс;

27. Анхаарал тавьсанд баярлалаа