шимэгч судлалын үндсэн ойлголт

1. Лекц 8
Хичээлийн сэдэв:
Хүний шимэгчид

2. Хүний шимэгчид ба
биологийн холбоо
Шимэгчлэл бол амьд
биеийн харилцан
холбооны хэлбэр мөн.

3. Байгаль дахь амьд биеийн харилцан
холбоо, түүний хэлбэрүүд.
Амьд бмб-ын онцлог шинжийн нэг
бол хүрээлэн байгаа орчны амьд,
амьгүй байгальтай тасралтгүй
холбоотой байдаг явдал юм. Үүнийг
биологийн холбоо гэнэ.

4.  Симбиоз- Хам амьдрах хэлбэр
 Орон зайн хэлбэр
 Комменсализм
 Махчин ба золиос
 Шимэгчлэл

5. Шимэгчлэл :
Нэг амьд бие нөгөөдөө түр буюу тогтмол
хугацаагаар байрлаж түүний эд эсийн
шингэнд агуулагдаж байгаа
боловсруулагдсан хоол тэжээлийн
зүйлээр хооллож байнга хор хөнөөл
учруулдаг үзэгдэл.
Шимэгчлэл байгаль дээр маш өргөн тархсан
хэлбэр.Дэлхийн бүх амьтдын 6-7% буюу
60000-65000 зүйл нь шимэгчлэх
амьдралын хэлбэртэй байдаг.

6. АУ-ы шимэгч судлал, түүний
судалгааны арга, зорилт.
Шимэгч судлал шимэгчлэх
үзэгдэл, шимэгчдийн биологи,
экологи, тэдгээрийн үүсгэж
байгаа өвчин, түүнтэй тэмцэх
аргыг иж бүрэн судалдаг
биологийн ШУ-ы нэг гол салбар.

7.  Орчин үед хүнд шимэгчлэн
амьдардаг 500 орчим зүйлийн гадаад
дотоод шимэгчид тодорхой мэдэгдэж
байгаатай уялдаж сүүлийн жилүүдэд
АУ-ы шимэгч судлал бие даан
хөгжиж ирлээ.

8.  АУ-ы шимэгч судлал нь хүний
шимэгчдийн тархалт, биологи,
тэдгээрийг оношлох, эмчлэх,
урьдчилан сэргийлэх болон
тэдгээртэй тэмцэх ШУ-ы үндэслэлийг
боловсруулдаг.
 АУ-ы шимэгч судлал нь судалж буй
судалгааны биетээсээ хамаарч 3
үндсэн бүлэгт хуваагддаг.

9. Шимэгчлэлийг ангилах экологийн үндэс
Шимэгчдийг эзэндээ амьдрах байдлаар
нь :
Жинхэнэ шимэгч :
Бүх л амьдралынхаа туршид жинхэнэ
эзэнтэйгээ их бага ямар нэг хэмжээгээр
зайлшгүй холбоотой байдаг шимэгч.
Хуурамч шимэгч :
Жинхэнэ эзэнд түр хугацаагаар
тохиолдлоор шимэгчилдэг шимэгч.

10.  Түр зуурын шимэгч :
 Амьдралынхаа ихэнхи хэсгийг гадаад
орчинд өнгөрөөдөг боловч хооллох
үедээ жинхэнэ эзэндээ ойртдог шимэгч.
 Байнгын шимэгч :
 2 хуваадаг.
 Харьцангуй байнгын шимэгч : Эзэндээ
өөрийнхөө амьдралын мөчлөгийн
тодорхой үеийг өнгөрөөж бусад үед
чөлөөт амьдралын хэлбэртэй оршдог
шимэгч.
 Нөхцөлт байнгын шимэгч : Бүх
амьдралынхаа туршид эзнийхээ биед
эсвэл ямар нэгэн дотор эрхтэнд амьдрах
ба гадаад орчинд амьдрах чадваргүй
шимэгч.

11. Шимэгч эзнийхээ биед хэрхэн
байрлаж байгаагаас нь хамаарч :
Гадаад шимэгч : Эзнийхээ арьс үс
зэрэг гадаад бүрхүүлд нь
амьдардаг.Ихэнхи цус сорогч шавьж,
хачиг бөөс.
Дотоод шимэгч : Эзнийхээ дотор
эрхтэн, эд эс биеийн хөндийд нь
шимэгчлэн амьдарч ямарч хамаагүй
эрхтэнг гэмтээдэг шимэгч.

12. Шимэгчдийн ангилал зүйн зарчим :
АУ-ы шимэгч судлалын судалгааны
биет нь амьтны аймгийн янз бүрийн
бүлэгт хамаарагддагшимэгчид
дамжуулагчид байдаг тул сайтар
судлахын урьдчилсан нөхцөл бол
амьтны аймгийг ангилах ангилал
зүйн зарчмыг мэдэх юм.

13. Ангилал зүйн ШУ амьтан ургамлын
ертөнцийг хэсэгчилсэн бүлэгт
хуваахдаа юуны өмнө тэдгээрийн
төстэй, ялгаатай шинж, амьтны
айигийн системийг бүтээж байгаа
байдлыг харгалзан үздэг.

14. Орчин үед ангилал зүйг :
Зүйл – species
Төрөл – genus
Овог – familia
Баг – ordo
Анги – classis
Хүрээ – typus

15. Эзний тухай ойлголт
Шимэгчдийн идэш тэжээл орон зайн
хувьд ашиглаж байгаа амьд биеийг
тухайн шимэгчийн эзэн гэнэ.

16. Ихэнхи шимэгч амьдралынхаа
мөчлөгийн янз бүрийн шатанд нэг
эзнээс нөгөө эзэнд байнга шилжиж
байдаг үзэгдлийг эзэн солигдох гэнэ.
Үүнтэй холбоотойгоор эзэнг :
Жинхэнэ эзэн :
Шимэгчдийн бэлэг боловсорсон
хэлбэр амьдарч байгаа буюу бэлгийн
үржил явагддаг амьд бие.

17.  Завсрын эзэн :
 Шимэгчдийн хөгжлийн авгалдай
шат амьдарч байгаа буюу бэлгийн
бус үржил явагдаж буй амьд бие.
 Нөөц эзэн :
 Шимэгчид цаашид амьдрах
чадвартай хадгалагдаж их
хэмжээгээр нөөцлөгдөж тухайн
зүйлийн амьдрах чадвар дээшилж
байдаг боловч хөгжил явагддаггүй
амьд бие.

18. Шимэгч эзний харилцан үйлчлэл:
Энэ нь эзнээс шимэгчид, шимэгчээс
эзэнд гэсэн хэлбэрээр явагддаг.
Шимэгчид эзэндээ хортой эмгэг
үйлчилгээ үзүүлж улмаар өвчин
үүсгэдэг энэ шинж чанарыг эмгэг
гэнэ. өвчин үүсгэх чадваргүй бол
эмгэг бус гэнэ.
Шимэгчээс эзэнд үзүүлэх үйлчлэл :
Янз бүрийн хэлбэрээр илэрч байдаг.

19. Механик үйлчлэл :
Шимэгчид бэхлэгдэх эрхтэн
болох дэгээ, соруул, хөхөл
зэргээрээ хүний эд эрхтэнг
гэмтээдэг.

20. Хорт үйлчлэл :
Шимэгчийн амьдралын үйл
ажиллагааны явцад боловсорч буй
бүтээгдхүүнүүдтэй шууд холбоотой.
Үүний нөлөөгөөр хоолонд дургүй болох,
биеийн жин буурах, ядрах, цус багадах,
нойргүйдэх, огиулах, бөөлжих, суулгах,
хөдөлмөрийн чадвар буурах зэрэг шинж
тэмдэг илэрнэ. Хүүхдэд бие бялдарын
хөгжил удаашрах, оюун ухааны хөгжил
хоцрох зэрэг шинж илэрнэ.

21. Эзнийг идэш тэжээлийн хувьд
ашиглах
Шимэгчид хүний бмб-ын эдийн
шингэн,
эд ,цус, түүнчлэн боловсорсон
хоол тэжээлийг биедээ их
хэмжээгээр шингээж авдаг. Ийм
маягаар шимэгчдийн өсөлт маш
хурдан явагдаж их хэмжээний
идэш тэжээл шаардсанаас өвчтөн
ихээр эцэж турдаг.

22. Шимэгчдийн авгалдай нүүдэллэх :
Зарим шимэгчдийн эмгэг үйлчилгээ
нь эзний биед байрласан авгалдай
түүний нүүдлэлтэй шууд холбоотой
байдаг.Нүүдлэлтийн үед
авгалдайнууд эдүүдийг гэмтээж,
үрэвслийн процесс үүсгэж, халдвар
орох боломжийг нэмэгдүүлдэг.

23. Эзнээс шимэгчид үзүүлэх үйлчлэл
Эсийн урвал : Эзний эд эсийн хэмжээ
хэвийнхээс томорно.
Эдийн урвал :
Шимэгчдийн гадуур холбогч эдийн
бүрхүүл үүсгэж эдүүдээс ямар нэг
хэмжээгээр тусгаарладаг.
Шингэний урвал :
Хүний дархлааын урвал. Шимэгчийн
ялгаруулж байгаа антигены эсрэг хариу
болгож хамгаалах зориулалт бүхий
өвөрмөц антитель боловсруулдаг.

24. Шимэгч эзний системд гадаад орчин
нөлөөлөх нь :
Эзний бмб шимэгчийн хувьд өвөрмөц
гадаад орчин болдог.
Хүний гадаад орчинд байгаль нийгмийн
тодорхой хүчин зүйлүүд хамаарагдана.
Хүнд гадаад орчны хүчин зүйлийн
нөлөөгөөр бий болсон даарах, халууцах,
өвчлөх, өлсөх, ядрах, сэтгэл зүйн гэмтэл
зэрэг үйл ажиллагааны тохиромжгүй
байдал нь нөгөө талаар шимэгчдийн үйл
ажиллагааны идэвхижлийг эрс
нэмэгдүүлдэг.

25. Паразитоценоз :
Тухайн эзний биед нэгэн зэрэг янз
бүрийн шимэгчид байрлаж бие
биетэйгээ харилцан үйлчлэлтэй
байх, ө.х. эзний бмб-д бүхэлд нь
эсвэл түүний тодорхой хэсэг эрхтэнд
тархсан тухайн шимэгчдийн хам
бүрдэл.

26. Байгаль дахь өвчин үүсгэгчийн
мөчлөг

27.  Шимэгчид биед нь амьдарч, үржиж,
хөгжиж цаашид өөр эзэнд дамжих
боломжтой хүн буюу амьтныг өвчин
үүсгэгчдийн эх үүсвэр гэнэ.
 Өвчин үүсгэгч удаан хугацаагаар
хадгалагдаж байгаа эзнийг нөөцлөгч
гэнэ.
 Байгальд амьдарч байгаа зэрлэг
амьтдыг байгалийн нөөцлөгчид гэнэ.

28. Нөөцлөгчөөс гадна олон төрлийн
өвчин үүсгэгчдийн мөчлөгт зайлшгүй
дамжуулагчид шаардлагатай байдаг.
Энэ үүргийг шавьж хачиг зэрэг цус
сорогч үе хөлтөн амьтад гүйцэтгэдэг.
Дамжуулагчдын идэвхитэй
хөдөлгөөний тусламжтай өвчин
үүсгэгчид харьцангуй их орон зайд
хурдан тархдаг.

29. Дамжуулагчдыг :
Тусгай дамжуулагч : Биед нь өвчин
үүсгэгчийн амьдралын мөчлөг
байнга явагдаж байгаа үе хөлтөн
амьтдыг хэлнэ.
Механик дамжуулагч : Биед нь өвчин
үүсгэгчийн амьдралын мөчлөг
явагдахгүй харин өвчин үүсгэгч
зөвхөн түүний тусламжтайгаар
дамжин тархдаг

30. Өвчнийг ангилах экологийн үндэс
Халдвартай өвчин : Тодорхой нэгл өвчин
үүсгэгч бичил биетнээр үүсгэгддэг өвчин.Жнь:
ТВС, дизентри, тэмбүү, гонорей г.м.
Халдваргүй өвчин : Янз бүрийн бичил биетнээр
үүсгэгддэг өвчин.
Шимэгчдээр үүсгэгддэг өвчин : Эмгэг үйлчилгээ
үзүүлдэг эгэл биетэн, гельминт, шавьж зэрэг
амьтдын үйлчлэлээр үүсдэг өвчин.

31. Өвчин үүсгэгчийг хэрхэн
дамжуулагдаж байгаагаар нь :
Хоол тэжээлээр үүсгэгдэх өвчин :
Тухайн өвчин үүсгэгч эзний биед
бохир гар, хоол тэжээл, ундны усны
хамт хоол боловсруулах эрхтэнээр
дамжин ордог. Жнь: цусан суулга,
гэдэсний хижиг, гельминтийн өндөг
г.м.

32.  Шүргэлцэх хэлбэрээр үүсгэгдэх
өвчин :
 Өвчин үүсгэгчээр
халдварлагдсан багаж хэрэгсэл,
газрын хөрс, усаар дамжин
өвчин үүсгэгч арьс салстыг
нэвтэрч ордог.

33. Трансмиссив өвчин
Өвчин үүсгэгч зайлшгүй дамжуулагчийн
оролцоотойгоор зөөвөрлөгддөг халдвартай
халдваргүй өвчнүүд хамаарна. 2 ангилдаг.
Облигат трансмиссив өвчин :
Өвчин нэг эзнээс нөгөөд зөвхөн
дамжуулагчийн оролцоотойгоор
дамждаг.Жнь: халуун хумхаа, дахидаггүй
хижиг зэрэг нь хүнд зөвхөн цус сорогч шавьж
хазах үед халдварлаж цусанд ордог.

34.  Факультатив трансмиссив өвчин :
 Өвчин нэг эзнээс нөгөөд зөвхөн
дамжуулагчийн оролцоотойгоос
гадна заримдаа түүний
оролцоогүйгээр өөр замаар
дамждаг. Жнь: тахал мэрэгч амьтны
бүүргээр эсвэл өвчтэй амьтны
арьсыг өвчих өвчтөнтэй ямар нэг
хэлбэрээр ойртоход дамждаг.

35. Трансмиссив өвчнийг үүсгэгч эзний
хооронд бий болсон өвөрмөц холбоогоор
нь 3 бүлэг болгоно.
Амьтны өвчин – Зоонозын халдвар
Зөвхөн амьтад өвчилдөг өвчин.
Хүний өвчин – Антропонозын өвчин
Хүнд л тохиолддог өвчин
Хүн амьтны өвчин – Антропозоонозын
өвчин
Өвчин үүсгэгч хүн амьтанг хоёуланг нь
өвчлүүлнэ.

36. Байгалийн голомтот өвчин
Хэд хэдэн онцлог шинжтэй.
Уг өвчин байгаль дээр хүнээс хамаарч оршдог.
Өвчин үүсгэгчийг хадгалагч нь биоценозын иж
бүрдлийг бүтээж байгаа дамжуулагч үүсгэгч
бүхий зэрлэг амьтад байдаг.
Тархалт нь газар сайгүй бус зөвхөн
биоценозын бүрэлдхүүний тархалтын
хүрээтэй холбоотойгоор газар зүйн тодорхой
бүс бүслүүрт хязгаарлагдмал нутагт их бага
ямар нэг хугацаагаар тархдаг.