Эрүүл мэндийн боловсрол

1. Амьсгалын замын халдварт
өвчин
Гүйцэтгэсэн оюутан: ГУУТС-2 С.Мөнхбаатар

2. Оршил
 Зорилго:Орчин үед хүн бүхэн өвөл
болохоор тулгамддаг асуудлын нэг нь
амьсгалын замын халдварт өвчин буюу
томуу, томуу төст өвчинийг танин
мэдүүлэхэд оршино
 Зорилт: Амьсгалын замын халдварт
өвчин гэжюу вэ?, түүний илрэх шинж
тэмдэг, урьдчилан сэргийлэх талаарх
зөвлөмж

3. Амьсгалын замын халдварт өвчин
 Амьдарч буй орчин, нийгмийн нөхцөл
байдал, амьдралын хэв маяг,
түвшингээс үл хамаааран тархдаг
халдвар бол амьсгалаар дамжин
тархдаг буюу амьсгалын замын
халдварт өвчин юм. Амьсгалын эрхтэн
гадаад орчинтой шууд байнга харьцаж
байдаг учраас амьсгалын замын
халдвар ямагт бусад халдваруудын
дотор тэргүүн байрыг эзэлдэг.(1)

4. Амьсгалын замын эрхтэнүүд
 Ер нь хүний амьсгал нь гаднаас агаар сорон авч
түүний найрлага дахь хүчилтөрөгчийг биеийн
хэсгүүдэд шингээж аваад биед хуримтлагдан байсан
нүүрсхүчлийн хийг гадагш гаргах үндсэн үүрэгтэй.
Үүнийг агаар солилцоо гэх боловч зөвхөн үүгээр
хязгаарлагдахгүй олон үүргийг амьсгалын эрхтнүүд
гүйцэтгэнэ. Амьсгал эхлээд ам, хамраар орж хамрын
хөндийд чийглэгдэн, бүлээсээд цааш төвөнх,
мөгөөрсөн, дараа нь гуурсан хоолойгоор дамжин
уушгинд ордог. Замдаа мөгөөрс, гуурсан хоолойн
дотор хананд байх намираа хучаас эдэнд уушгинд
орох ёсгүй жижиг гадны биетүүд тээглэн үлддэг.
Эдгээр үлдэгдлийг томхоныг нь хүн ханиах, найтаах
байдлаар гадагш гаргах ба үлдсэн жижиг хэсгүүд
хоолойноос ялгарах салст, шүүрлийн хамт шүлс, цэр
болон хаягддаг гэж ойлгоход болно.(3)

5.  Амьсгалын замын өвчний үед ханиаж, найтаагаад,
нус цэр илүү гоожоод байдаг нь гадны биет, нян
амьсгалын замд илүүтэй хуримтлагдсан, бас
түүнээс болж мөгөөрсөн хоолой үрэвссэн, намираа
хучаас эд нь байнгын намирах хөдөлгөөнөө алдсан
зэрэгтэй холбоотой. Тиймээс ханиах, найтаах нь
нэг талаасаа хүний биеийн өвчин эмгэгийг
эсэргүүцэж байгаагийн илрэл мөн учир яаран
зогсоох арга хэмжээ авдаггүй нь ийм учиртай.
Харин нян, вирус амьсгалын замын тодорхой
хэсэгт үрэвсэн гэмтээж, наалдан сорвижих
хандлагатай бол эм тариагаар өдөөн ханиалгаж
гадагш гаргахыг цэр ховхлох үйлчилгээ гэж
нэрлэдэг. Ийм төрлийн эм ууж цэр ховхрон зөөлөн,
зовиур багатай ханиах болсны дараа ховхорсон
газарт үлдсэн улайлт, хаван, сорвийг илааршуулах
эмчилгээ хийж байж бүрэн сэргэдэг. Ингэхгүй
эмчилгээгээ дутуу орхивоос үрэвсэл байсан газар
гялайн сорвижиж, ялимгүй цочрол болгонд
ханиах, хоолой сэрвэгнэх урхаг архаг болон
үлддэг(3)

6.  Амьсгалын замын халдварыг амьсгалд
оролцдог эрхтнүүд буюу амьсгалын
замын аль хэсгийг хамарч байгаагаар
нь
 Амьсгалын дээд замын – хамар,
залгиур, гүйлсэн булчирхай, хамрын
хөндий, дунд чихний үрэвсэл
 Амьсгалын доод замын - төвөнх,
мөгөөрсөн хоолой, гуурсан хоолой,
уушигны үрэвсэл халдвар гэж
ангилдаг.(1)

7. Амьсгалын замын халдвар үүсгэгчид
 Амьсгалын замын халдвар үүсгэгчид нь нян, вирус,
мөөгөнцрийн аль аль нь байж болох ба нянгийн
халдвар нь голдуу вирусын халдвар буюу бидний
хэлж заншсанаар ханиад томууны дараахь хоёрдогч
халдвар болон үүсдэг.Үүнээс гадна тоос шороо, утаа
тортог амьсгалж буй агаартай уушигт орж өвчин
үүсгэх шалтаг болдог. Даарч хөрөх, агаарын
бохирдол, хоол хүнс аминдэм дутагдах, нойр
дутуудаж ядрах үед биемахбодид чимээгүйхэн
амьдарч байсан өвчин үүсгэгчид идэвхжих, эсвэл
гаднаас өвчин үүсгэгчид биед нэвтрэн орсноор хүн
өвчилдөг. Ялангуяа өвөл, хавар намрын улирал
солигдох үеийн агаарын хэмийн харьцангуй өндөр
хэлбэлзэл, амин дэм буюу витамин, хоол хүнсний
дутагдлаас болж өвчлөл харьцангуй өсдөг.(1)

8. Амьсгалын замын халдварын хүндрэл
 Эмчилгээ хийхгүй удсанаас гуурсан
хоолойн ханын эсүүд үйл ажиллагаагаа
гүйцэтгэх чадваргүй эсүүдээр солигдон
сорвижиж, удаан хугацаагаар үргэлжилдэг
цэртэй ханиалгалттай архаг өвчин болон
даамжирдаг. Хүүхдэд хамгаалах
тогтолцоо бүрэн хөгжөөгүй, хамар жижиг
богино, мөгөөрсөн хоолой юүлүүр
хэлбэртэй нарийн байдгаас амархан
үрэвсан нарийсч амьсгалыг нь
хүндрүүлдэг. Мөн бодисын солилцоо
эрчимтэй явагддагаас хүчлтөрөгчийн
хэрэгцээ насанд хүрэгсэдийнхээс илүү
байдаг тул амархан амьсгалын дутагдалд
ордог.(1)

9. Амьсгалын замын халдварт
өвчин(5)

10. Томуу
 Томуу нь Ортомиксовирүсээр үүсгэгдэж ерөнхий
хордлого, амьсгалын дээд замын үрэвслээр илэрдэг
цочмог халдварт өвчин. Томуугийн үүсгэгч А,В,С
вирүсүүдийн А нь хамгийн хоруу чанар ихтэй,
хувирамтгай, өргөн тархсан нь юм.
 Томуугийн вирүс нь гадаад орчин, физик, химийн
үйлчлэлд тэсвэр муутай, харин хасах 20-70 хэмд
хэдэн жилээр амьдарч чадна. Мөн спиртийн төрлийн
халдваргүйжүүлэх бодисууд, хлорт нэгдлүүд,
альдегидүүд, нарны хэт ягаан туяа зэрэгт мэдрэг,
хатаах буцалгахад амархан идэвхээ алдаж үхдэг.
Энэ чанарууд нь ариун цэврийн урьдчилан
сэргийлэлт хийхэд ач холбогдолтой.
 Томуугийн, тархвар судлалын зарим онцлог: Өвчний
эх уурхай нь өвчтэй хүн, ялангуяа бүдэг балархай
хэлбэрээр өвдөгсөд байдаг. (2)

11. Томуу, томуу төст өвчин
 Цочмог эхэлж 38°С орчим
халуурах, ханиалгах,толгой өвдөх,хоолойөвдөх, үе
мөч, булчингаар шархирч өвдөх зэрэг ерөнхий
хордлогын эмнэл зүйн шинжээр илэрч байгаа
тохиолдлыг томуу өвчин гэнэ.2013 он гарсаар
дэлхийн ихэнх улс, орнуудад томуугийн А хүрээний
(H3N2), (H1N1), В хүрээний вирусээр үүсгэгдсэн
томуу өвчин ихсэх хандлагатай байна.
 Томуугаас гадна томуутай төстэй амьсгалын замын
цочмог өвчлөл үүсгэдэг олон төрлийн вирүсүүд байх
бөгөөд дараах шинж тэмдгүүдээс доод тал нь 2
шинж тэмдэг илэрсэн бол түүнийг томуу төст өвчин
буюу АЗЦӨ гэнэ. Үүнд:Хамрын үрэвсэл(хамар
битүүрэх, ус гоожих, нусгайрах)Хоолой өвдөх(сөөх,
улайх, хөндүүрлэх, идээлэх)Ханиалгах
(халууралттай/халууралтгүй).(4)

12. Томуу үүсгэгч
 Томуу үүсгэгч нь томуугийн А,В,С хүрээний вирүс
бөгөөд дотроо 200 гаруй дэд хүрээтэй, тэдний
бүтцийн уургууд байнга бага багаар хувьсан
өөрчлөгдөж, эргэлтэнд орсноор шинэ төрлийн томуу
өвчин үүсгэж байдаг. Генийн түвшний гүнзгий
(мутац) өөрчлөлт явагдсан тохиолдолд цартахал
үүсгэх шалтгаан болдог.Мөн томуутай төстэй өвчин,
амьсгалын замын хурц үрэвсэл үүсгэдэг иж томуу,
аденовирүс, риновирус, метапневмовирүс,
коронавирүс, бокавирүс, RS вирүс гэх мэт олон
үүсгэгчид бас л амьсгалын замын өвчин
үүсгэж байдаг.Томуугийн өвчлөл ихсэхээс өмнө
урьдал байдлаар томуу төст өвчин, амьсгалын
замын цочмог өвчлөл гарч, аажим нэмэгдсээр
томуугийн дэгдэлтэнд хүргэж, дэгдэлтийн дараа ч
үргэлжлэн гарсаар байх хандлагатай байдаг. (4)

13. Амьсгалын замын халдварт өвчин хэрхэн
дамжиж хэрхэн илэрдэг вэ?
 Томуу болон АЗЦӨ, томуу төст өвчин нь эдгээр өвчтэй,
халдвартай хүнээс:
 Агаар дуслаар – ханиах, найтаах, ярих үед болон сэлгэж,
халдваржуулаагүй өрөө тасалгааны агаар
зэргээр амьсгалын замаар халдварлана,
 Ахуйн хавьтлаар - өвчтэй, халдвартай хүний бохир гар,
аяга халбага, тоглоом, алчуур, гар утас, утасны харилцуур
зэргээр дамжин халдана.
 Өвчин гэнэт 38 хэм буюу түүнээс дээш халуурах, эсвэл
халуурахгүй боловч бие нь эвгүйрхэн жихүүцэж эхлэх,
Толгой өвдөх, бие сулрах, Хамраас шингэн нус гарах,
хамар битүүрэх, Хуурай хуцуулж ханиалгах, цэртэй
ханиах, хоолой сөөх, Хоолой торж өвдөх, цээжээр өвдөх,
Амьсгаадах,булчин болон үеэр шахирч хөндүүрлэх, Дотор
муухайрах, Бөөлжис цутгах, Бага насны хүүхдэд ходоод
гэдэсний талын шинж суулгах, хэвлийгээр хөндүүрлэх
шинж илрэх(4)

14. Томуу томуу төст өвчин(5)

15. Амьсгалын замын халдварын үед авах арга
хэмжээний зөвлөмж
 Хүний томуугийн халдвараар өвчилсөн ихэнх хүмүүс (90 гаруй хувь нь) гэрээр
асарч сувилан, эмчлэгдэж эдгэрэх боломжтой.Хэрэв томуугийн халдвар авсан
шинж (бие тавгүйрхэх, халуурах, хоолой өвдөх, ханиалгах, нусгайрах, хамар
битүүрэх, толгой өвдөх, булчингаар шархирч өвдөх, бөөлжих, суулгах,
тамирдах, сульдах) илэрвэл бусдад халдвар тараахаас сэргийлэх, өвчнөө
хүндрүүлэхгүй байх, хурдан эдгэрэхэд дараах зөвлөмжийг хэрэглэж
болно.Гэрийн нөхцөлд хийх асаргаа, сувилгааны зөвлөмж.
 Ханиад туссан бол цэцэрлэг, сургууль, ажилдаа, гадуур явах хэрэггүй.
Аль болох гэртээ байж, сайн амрах, унтах, тайван байх
Гараа тогтмол сайтар савандаж угаах
Халуун аарц, хярам, буцалсан ус, сүү, аньс,чацаргана, зэргийг ахиухан уух,
Илчлэг сайтай, амин дэмээр баялаг хоол хүнс шөлтэй халуун хоол идэх
сармис, сонгино, шинэ ногоо, жимс хэрэглэх.
Ханиаж, найтаахдаа ам хамараа дарж, таглаж байх
Амны хаалтыг зөв хэрэглэж, 2 цаг тутамд сольж, угааж, индүүдэж хэрэглэх
Дулаан хувцаслах, даарахгүй байх, гадуур гарахдаа малгай алчууртай байх, ам
хамраа ороож боох.
1-2% содын уусмалыг хамрын хөндийд дусаах, хоолой, амны хөндийг өдөрт 5-
6 удаа зайлах.
Гич болон шилмүүстэй халуун ваннд суух (харшилтай бол хэрэггүй)
Гимнастик, биеийн тамирын хөнгөн дасгал хийх, хөлрөх, дараа нь халуун
бүлээн шүршүүрт орж, дулаан хувцаслах
Витамин С (2%, 5%-ийн уусмал, шахмал, үрэл, нунтаг) уух
Халуун бууруулах, булчин болон толгойн өвдөлт намдаах эм, биеийн
дархлааг дэмжих бэлдмэлийг эмчийн заавраар уух
Гэр, байранд чийгтэй цэвэрлэгээг өдөрт 2-оос доошгүй удаа хийж, 2
цаг тутамд агааржуулах, ариутгал халдваргүйтгэл хийх.(3)

16. Дүгнэлт
 Амьсгалын замын халдварт өвчин гэдэг
бол аливаа нэг нян вирус хүнээс хүнд
дамжин амьсгалын замаар халдаж буйг
амьсгалын замын халдварт өвчин гэж
ойлгож болно.
 Амьсгалын замын өвчиний нэг нь
томуу болон томуу төст өвчин юмаа.
 Амьсгалын замын халдварт өвчинөөс
бид өөрсдийгөө болон бусдыг хамгаалж
чадах билээ.

17. Ашигласан материал
1. http://www.actavis.mn/articles/forusers.html?n=22
2. http://www.flu.mn/mgl/index.php?option=com_easygallery
&act=categories&cid=56&Itemid=57
3. http://emch.mn/blog/2012/11/22/%D0%B0%D0%BC%D1%8C%
D1%81%D0%B3%D0%B0%D0%BB%D1%8B%D0%BD-
%D0%B7%D0%B0%D0%BC%D1%8B%D0%BD-
%D1%8D%D1%80%D1%85%D1%82%D1%8D%D0%BD%D2%
AF%D2%AF%D0%B4-%D0%B1%D0%B0-
%D1%82%D2%AF%D2%AF%D0%BD%D0%B8%D0%B9-
%D1%8D/
4. http://inspection.khentii.com/?p=421
5. https://www.google.mn/search?q=%D0%B0%D0%BC%D1%8C
%D1%81%D0%B3%D0%B0%D0%BB%D1%8B%D0%BD+%D0
%B7%D0%B0%D0%BC%D1%8B%D0%BD+%D1%85%D0%B0
%D0%BB%D0%B4%D0%B2%D0%B0%D1%80%D1%82+%D3
%A9%D0%B2%D1%87%D0%B8%D0%BD&espv=2&biw=1242
&bih=606&tbm=isch&tbo=u&source=univ&sa=X&ei=LmUeVPi0
CaOmigKi64H4DQ&ved=0CEgQsAQ#imgdii=_

18. Анхаарал тавьсанд баярлалаа(5)