ШХА-ийн Ногоон алт-малын эрүүл мэнд төслөөс санхүүжүүлсэн малын эрүүл мэнд, малын эмийн зохистой хэрэглээний талаар малчдад зориулсан гарын авлага-"Малчин" эмхэтгэл

1. “МАЛЧИН” ЭМХЭТГЭЛ “Малын эрүүл мэнд, малын эмийн зохистой хэрэглээ”
-1-
“МАЛЧИН”
ЭМХЭТГЭЛ
ЦУВРАЛ 1 (2017)
“МАЛЫН ЭРҮҮЛ МЭНД,
МАЛЫН ЭМИЙН ЗОХИСТОЙ ХЭРЭГЛЭЭ”
Улаанбаатар õîò
2017 îí

2. “МАЛЧИН” ЭМХЭТГЭЛ “Малын эрүүл мэнд, малын эмийн зохистой хэрэглээ”
-2-
Төслийн хөтөлбөрийн баг
Я.Ганболд, С.Цэрэнчимэд, А.Гомбожав “Мал, сүргийн эрүүл мэнд, эрүүл малын
ашиг”; Б.Батсүх, М.Нансалмаа, П.Дулам, Ш.Мөнхдүүрэн, М.Одончимэг, Б.Ганзориг,
С.Сугир, С.Цэрэнчимэд, Я.Ганболд, С.Батхуяг, Д.Батжаргал “Халдварт өвчний тухай
ойлголт”; Ж.Батаа, Д.Эрхэмбаатар “Мал сүргийг зарим халдваргүй эмгэгээс хамгаалах”;
С.Цэрэнчимэд, Я.Ганболд, Т.Энх-Оюун, Р.Содномдаржаа, Ц.Батчулуун, Д.Ганболд, С.Цэнд-
Аюуш “Орчноос шалтгаалах өвчин, эмгэг”; Ц.Долгорсүрэн, Ж.Батаа “Малын нөхөн үржихүйн
эмгэг”; Ж.Батаа, Б.Батзориг “Төлийн өвчний тухай ойлголт”; Х.Наранбаатар, О.Уламбаяр
“Паразиттай тэмцэх арга хэмжээ“; С.Лхагвасүрэн, Ц.Энхтуяа, С.Бүрэнжаргал, Д.Батжаргал,
Д.Дэлгэрмаа “Малын гаралтай түүхий эд, бүтээгдэхүүн, хүнсээр дамжих өвчнөөс сэргийлэх”;
Я.Ганболд, П.Болормаа, Г.Лхамжав, Д.Хүрэлбаатар, Д.Ууганбаяр, Ө.Отгонжаргал “Эмийн
зохистой хэрэглээ”; А.Гомбожав, Б.Сандагдорж “Мал аж ахуйн эрүүл ахуйн асуудал”;
Ж.Батаа, С.Бямбацогт “Мэс заслын эмгэг”; Я.Ганболд, А.Гомбожав “Малын тэжээл”; Ж.Батаа
“Өрхийн малын эрүүл мэндийн дэвтэр”; С.Цэрэнчимэд, Я.Ганболд, Б.Батсүх “Малын бүртгэл
хөдөлгөөний хяналт”; Я.Ганболд, С.Цэрэнчимэд, Б.Батсүх, Б.Ганзориг “Мал маллах, арчлах
зарим сайн туршлагуудаас” бүлгийг тус тус эмхэтгэн бичив.
Ерөнхий редактор: С.Цэрэнчимэд
Я.Ганболд
А.Гомбожав
Б.Батсүх
Õýâëýëèéí ýõ áýëòãýñýí: Н.Цогтдэлгэр
Äèçàéíåð: Н.Цогтдэлгэр
Öààñíû õýìæýý 250х170 В5
Õýâëýëèéí õóóäàñ 6х,х
Хэвлэсэн тоо 5000ширхэг
“Цогтпринт“ ÕÕÊ-ä ýõèéã áýëòãýæ õýâëýâ.
УБ, ХУД, 2-р хороо 91921191

3. “МАЛЧИН” ЭМХЭТГЭЛ “Малын эрүүл мэнд, малын эмийн зохистой хэрэглээ”
-3-
ГАРЧИГ
ӨМНӨХ ҮГ....................................................................................................................................5
НЭГ. МАЛ СҮРГИЙН ЭРҮҮЛ МЭНД, ЭРҮҮЛ МАЛЫН АШИГ ТУС
1.1. Малчдын мэдэж байвал зохих асуудлууд..........................................................................6
1.2. Малчид, мал бүхий иргэд заавал оролцох ажлууд...........................................................6
1.3. Малыг угаалгад хамруулсаны ач холбогдол......................................................................7
1.4. Эрүүл малын ашиг тус........................................................................................................7
ХОЁР. ХАЛДВАРТ ӨВЧНҮҮДИЙН ТУХАЙ ОЙЛГОЛТ
2.1. Хонь, ямааны цэцэг өвчнөөс урьдчилан сэргийлэх.........................................................8
2.2. Шүлхий өвчнөөс урьдчилан сэргийлэх.............................................................................9
2.3. Бог малын мялзан өвчнөөс урьдчилан сэргийлэх..........................................................10
2.4. Мал, амьтны галзуу өвчнөөс урьдчилан сэргийлэх........................................................10
ГУРАВ. МАЛ СҮРГИЙГ ЗАРИМ ХАЛДВАРГҮЙ ЭМГЭГЭЭС ХАМГААЛАХ
3.1. Цангах................................................................................................................................12
3.2. Осгох..................................................................................................................................12
3.3. Хөлдөх...............................................................................................................................13
3.4. Түлэгдэх.............................................................................................................................13
3.5. Хужирт хордох (цурьдах)..................................................................................................13
3.6. Могойд хатгуулах..............................................................................................................14
3.7. Аянгад цохиулах...............................................................................................................14
3.9. Мал эцэж өеөдөх буюу тураал.........................................................................................14
3.10. Туйлдаа............................................................................................................................15
3.11. Мал хатингарах................................................................................................................16
3.12. Малын гүзээ хийгээр дүүрэх (цэндэгдэх).......................................................................16.
3.13. Малын шээс хаагдах........................................................................................................16
3.14. Мал түүдэгдэх (цанхтах)..................................................................................................17
3.15. Хонины хамар тагжрах....................................................................................................17
3.16. Хонь, тэмээ шивээтэх (бөөдийтөх)..................................................................................17
ДӨРӨВ. ОРЧНООС ШАЛТГААЛАХ ӨВЧИН, ЭМГЭГ
4.1. Иод дутлын эмгэг ..............................................................................................................18
4.2. Яс сөнөрөх..........................................................................................................................18
4.3. Хар араатах........................................................................................................................19
4.4. Оронги.................................................................................................................................20
4.5. Цахиуртах ба тоосжих эмгэг...............................................................................................20
4.6. Хүнд металлаар хордох.....................................................................................................20
4.7. Хар тугалгаар хордох ........................................................................................................20
4.8. Молибдений хордлого........................................................................................................20
4.9. Борын хордлого ..................................................................................................................20
4.10. Хужраар хордох................................................................................................................20
4.11. Ургамлын хордлого...........................................................................................................20
4.12. Орчноос шалтгаалах буюу нутагшмал эмгэгээс сэргийлэх зөвлөмж ...........................21
ТАВ. МАЛЫН НӨХӨН ҮРЖИХҮЙН ЭМГЭГ
5.1. Малын үржлийн эрхтний өвчин, эмгэг...............................................................................23
5.2. Манай оронд зонхилон тохиолддог малын үржлийн
эрхтний өвчин, эмгэг ..........................................................................................................23
ЗУРГАА. ТӨЛИЙН ӨВЧНИЙ ТУХАЙ ОЙЛГОЛТ
6.1. Төллөх мал бэрхтэх............................................................................................................24
6.2. Төлийн амьсгал бүтэх.........................................................................................................24
6.3. Зунгаг саатах......................................................................................................................25
6.4. Ботгоны зунгаг саатах........................................................................................................25
6.5. Шар уураг зангирах............................................................................................................25
6.6. Хурга, ишигний эрээн уушги өвчин...................................................................................25
6.7. Төл давхар хүйстэх............................................................................................................26

4. “МАЛЧИН” ЭМХЭТГЭЛ “Малын эрүүл мэнд, малын эмийн зохистой хэрэглээ”
-4-
6.8. Нялх төлийн гуриг ..............................................................................................................27
6.9. Төл нарших.........................................................................................................................29
6.10. Хурга, ишиг түгших...........................................................................................................30
6.11. Төлийн бохироо (маяа, домбо)........................................................................................30
6.12.Төл бүрийг мал болгох нь.................................................................................................30
ДОЛОО. ПАРАЗИТТАЙ ТЭМЦЭХ АРГА ХЭМЖЭЭ
7.1. Паразит гэж юу вэ ............................................................................................................31
7.2. Цагаан хорхой ...................................................................................................................31
7.3. Гуур ....................................................................................................................................31
7.4. Хүрд....................................................................................................................................31
7.5. Шалз ..................................................................................................................................31
7.6. Ширх ..................................................................................................................................32
7.8. Хамууны хачиг ..................................................................................................................32
7.9 Маагуу................................................................................................................................32
7.10. Бэлчээрийн хачиг.............................................................................................................32
7.11. Цагаан хорхойн эсрэг арга хэмжээ................................................................................33
7.12. Хамуунаас сэргийлэх арга хэмжээ................................................................................33
7.13. Төрөл бүрийн шавжаар үүсдэг өвчнүүд , тэмцэх арга.................................................33
7.14. Бэлчээрийн хачигтай тэмцэх арга ................................................................................34
НАЙМ. МАЛЫН ГАРАЛТАЙ ТҮҮХИЙ ЭД, БҮТЭЭГДЭХҮҮН,
ХҮНСЭЭР ДАМЖИХ ӨВЧНӨӨС СЭРГИЙЛЭХ
8.1. Хүнсний аюулгүй байдал малчны хотоос эхэлнэ .........................................................35
8.2. Хүнсний аюулгүй байдал ба эрүүл хүнс гэж ямар хүнсийг хэлэх вэ. ..........................35
8.3. Ямар үед малын гаралтай хоол хүнснээс шалтгаалан үүсч болох
өвчнөөр хүн өвчилж болох вэ?.........................................................................................36
8.4. Малчин та юуг анхаарах вэ? ...........................................................................................36
8.5. Бусад бодисоос эрүүл мэндээ хамгаалах нь..................................................................36
ЁС. ЭМИЙН ЗОХИСТОЙ ХЭРЭГЛЭЭ
9.1.Эмийн хэрэглээний тухай ойлголт.................................................................................... 38
9.2. Эмийн үлдэгдлийн хор уршиг............................................................................................38
АРАВ. МАЛ АЖ АХУЙН ЭРҮҮЛ АХУЙН АСУУДАЛ
10.1. Агаар орчин, түүний эрүүл ахуйн ач холбогдол.............................................................41
10.2. Мал амьтны тавлаг байдал.............................................................................................41
10.3. Усны эрүүл ахуй...............................................................................................................42
10.4. Тэжээлийн эрүүл ахуй.....................................................................................................42
10.5. Малын хашаа, байр, саравчны эрүүл ахуй...................................................................42
10.6. Халдваргүйтгэл................................................................................................................43
.
АРВАН НЭГ. МЭС ЗАСЛЫН ЭМГЭГ
11.1. Малын догол....................................................................................................................43
11.2. Шарх өтөх.........................................................................................................................44
11.3. Малын шарх.....................................................................................................................45
11.4. Мал соёнготох.................................................................................................................45
11.5. Мал хөнгөлөх дэвшилтэт арга........................................................................................45
АРВАН ХОЁР. МАЛЫН ТЭЖЭЭЛ.............................................................................................46-47
АРВАН ГУРАВ. МАЛЫН ЭРҮҮЛ МЭНДИЙН ДЭВТЭР ............................................................48
АРВАН ДӨРӨВ. МАЛЫН БҮРТГЭЛ, ХӨДӨЛГӨӨНИЙ ХЯНАЛТ
14.1. Малыг ялган тэмдэглэх хэрэгсэл, түүнийг хэрэглэх......................................................49
14.2. Малыг бүртгэх үйл ажиллагаа........................................................................................50
14.3. Малын бүртгэл нэгдсэн санг бүрдүүлэх ашиглах .........................................................53
14.4. Бүртгэлээр дамжуулан хяналт хийх тухай ....................................................................54
АРВАН ТАВ. МАЛ МАЛЛАХ, АРЧЛАХ ЗАРИМ САЙН ТУРШЛАГУУДААС.............................55-56

5. “МАЛЧИН” ЭМХЭТГЭЛ “Малын эрүүл мэнд, малын эмийн зохистой хэрэглээ”
-5-
Өмнөх үг
Монгол орны эрс тэс уур амьсгалын орчинд олон зуун жилээр уламжлагдан ирсэн
бэлчээрийн мал аж ахуйг хөтлөн явуулах эрхэм нандин хувь тавилантай малчин таны амрыг
эрж мэндчилэхийн ялдамд та бүхнийхээ мэдлэг оюунд зориулан энэхүү эмхэтгэлийг өргөн
барьж байна.
Мал аж ахуйгаа үр бүтээлтэй эрхлэн явуулж, малчин өрх, хот айл бүр мал, малаас
гаралтай түүхий эд бүтээгдэхүүнээ өөрийн орны болон олон улсын зах зээлд гаргах, нэмүү
өртөг шингэсэн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх, улмаар экспортлох гол нөхцөл нь та бүхний
адгуулан маллаж, арчлан тэжээж, ашид шүтэж ирсэн мал сүрэг тань өвчин, эмгэггүй, эрүүл
байх явдал билээ. Тиймээс малчин та, малчин өрх, хот айл нь нөхөн сэргээгддэг баялаг болох
мал сүргийн эзэн, бие даасан, хараат бус үйлдвэрлэгч гэдгээ үл мартаж болно.
Монгол улсын эдийн засгийн баялаг болсон мал сүргийг жилийн 4 улиралд тэсвэртэй,
дархлаатай, тарга тэвээрэг сайтай байлгах, улмаар элдэв төрлийн өвчнүүдээс сэргийлэх,
ямарваа өвчин, эмгэггүй эрүүл байлгах асуудал малчин таны өдөр тутмын малч ухаан,
мал маллах арга, туршлага, малаа арчлан тэжээх мэдлэг чадвараас шалтгаалах учраас мал
сүргийн эрүүл мэндийг хамгаалах талаар тодорхой түвшний мэдлэгтэй байх явдал нэн чухал
юм.
Ингэхдээ өөрийн олж авсан анхдагч мэдлэгийн хүрээнд малын ямар нэгэн өвчний
талаар мэлээлэл авах, өвчний сэжиг илэрсэн тохиолдолд та өөрийн дүгнэлтээ хийх, түүнийгээ
амьдрал ахуйдаа хэрэглэж сурах, улмаар мал эмнэлгийн байгууллага, малын эмчид цаг
алдалгүй мэдээлэх нь малчин таны үүрэг билээ.
Малчин таны хотноос гаралтай амьд мал, малаас авсан олон төрлийн түүхий эд,
түүгээр хийсэн янз бүрийн бүтээгдэхүүнүүд хүнсний зах, дэлгүүр, худалдааны төвүүд, улмаар
гадаад оронд экспортлоход ямарнэгэн өвчин,эмгэггүй,өвчнийүүсгэгчтээгээгүй,мөнэмчилгээ,
сэргийлэлтийн зориулалтаар хэрэглэж байсан мал эмнэлгийн эмийн үлдэгдэлгүй, төрөл
бүрийн бохирдолгүй байх аваас малчин та хүн ам, олон нийтэд эрүүл хүнс нийлүүлэх, малаас
хүнд халддаг өвчнөөс хамгаалах, улмаар хүнсний аюулгүй байдлын шалгуур үзүүлэлтүүдийг
хангах эрхэм үүргээ биелүүлж байгаа хэрэг билээ. Учир иймд ямар эмийг хэдийд, хэн яаж
хэрэглэх талаар тодорхой мэдлэг олгох нь энэ удаагийн сургалтын нэг зорилго болно. Мал
эмнэлгийн байгууллага, малын эмчийн зөвшөөрөлгүйгээр, тэдний зөвлөмж, зааварыг үл
хайхран ямарваа эмийг малчин өөрөө дур мэдэн хэрэглэх, худалдаалах нь хуулиар хориотой
үйлдэл гэдгийг таньд уламжлаж байна.
Энэхүү сургалтаар олгох мэдлэгийн сэдэв хүрээ нь цаашид улам өргөжиж агуулга нь
гүнзгийрэн, малчин танд хэрэгтэй, шаардлагатай мэдээллүүдийг аль болох энгийн хэлбэрээр
хүргэх зорилго тавьж байгаа болно.
Та бүхэнд зориулсан энэхүү сургалтыг зохион байгуулах, малчдад мэдлэг түгээх
боломжийг Швейцарын Хөгжлийн Агентлагийн “Ногоон Алт-Малын Эрүүл Мэнд” төслийн
зүгээс олгож, сургалтын үйл ажиллагаанд Монгол улсын Засгийн Газрын Хэрэгжүүлэгч
Агентлаг-Мал эмнэлэг, Үржлийн Газар, ХААИС-ийн Мал эмнэлгийн сургууль, Мал эмнэлгийн
хүрээлэн, Улсын мал эмнэлэг, ариун цэврийн төв лаборатори, Мал эмнэлгийн эмийн сорилт,
баталгаажуулалтын улсын лаборатори зэрэг байгууллагуудын мэргэжилтэн, эрдэмтэд,
судлаачид, багш нар хамтран оролцож байгааг уламжлахад таатай байна.
Ерөнхий редактор

6. “МАЛЧИН” ЭМХЭТГЭЛ “Малын эрүүл мэнд, малын эмийн зохистой хэрэглээ”
-6-
НЭГ. МАЛ СҮРГИЙН ЭРҮҮЛ МЭНД, ЭРҮҮЛ МАЛЫН АШИГ ТУС
1.1. Малчдын мэдэж байвал зохих асуудлууд
Мал, амьтныг паразиттах өвчнөөс урьдчилан сэргийлэх арга хэмжээ нь хавар, намрын
улиралд хийгддэг мал эмнэлгийн гол арга хэмжээ бөгөөд зөвхөн мал эмнэлгийн асуудал биш
малчин, орон нутгийн удирдлага, ард иргэдийн хамтын үүрэг байдаг төдийгүй өргөн утгаараа
нийгмийн эрүүл мэндийн асуудал юм.
Малыг паразит өвчнөөс эмчилсний дараа хэвтэр бууцыг ариутгаж тэнд үүрлэсэн
үүсгэгчийг арилгахгүйгээр төгс эмчилгээ болж чадахгүй, хөрзөнг бүрэн ховхолж, ариутгал
хийгээгүйгээс дахин халдварлах нөхцөл бүрдэнэ. Сүүлийн үед малчид дур мэдэн захаас
хямд ивомекийн төрлийн бэлдмэлийг авч малдаа тунг хэтрүүлэн, эсвэл бага тунгаар хэрэглэж
байгаа нь эмчилгээ бус хор болж байгааг дурдахгүй өнгөрч болохгүй нь. Эмийг буруу хэргэлвэл
хор болдог. Аливаа эмийн бодисыг заавал малын эмч, хүний эмчийн заавраар хэрэглэхийг
зөвлөж байна.
Хавар ногоотой залгах үед юу бие мах бодийн хүлээж авах чадвар сайн, элдэв
шимэгчид ч хоол тэжээлээр дутагдсан үедээ биеэс гадагшлах, бие гүйцэж үржилд орох, үхэх
нь амар олон шалтгаан давхцах бөгөөд энэ үед Мал эмнэлгийн арга хэмжээ авч хэрэгжүүлэх
нь үр дүнтэй байдаг.
Үүнд: Хавар, намар
1. Өвөлжөө, хаваржаанаас гарахдаа хөрзөнгөө бүрэн ховхолж хатаах.
2. Өвөлжөө, хаваржаа, зуслан, намаржаа, отор хийх нутгийг цэвэрлэх, хүүр сэг зэмийг бүрэн
устгах, халдваргүйжүүлэх ажлыг тухайн малчин заавал хариуцна.
3. Малаа 06 сарын 15-наас 08 сарын 01-ний хооронд бүрэн ноосолж ноосны хэмжээ 1,5 см-
ээс бага байх хугацаанд бод малыг хашаанд хийж шүршиж, бог малыг ваннд шумбуулж жилд
нэг удаа заавал бүрэн угаалгах
4. Ховхолсон хөрзөнг зөөж талбайг чөлөөсний дараа 08 дугаар сарын 25-ны дотор өвөлжөө,
хаваржааг ариутгуулсан байх
5. Малчин тухайн жилийн эцэст тоологдсон бүх малаа (бүх үхрийг гуурын үзлэгт заавал
хамруулна) тухайн орон нутагт гардаг халдварт, гоц халдварт, паразиттах өвчний үзлэгт
бүрэн (шаардлагатай тохиолдолд удирдлага, малын эмчийн товолсон хугацаанд) хамруулан,
өвчтэй малыг малын эмчийн эмчилгээ, урьдчилан сэргийлэх арга хэмжээнд оруулж эмчлүүлж
эдгэрүүлэх (эмчлэгдэх найдваргүйг заазлах), халдваргүйжүүлэх
6. Дээр дурдсан үзлэг, эмчилгээ, урьдчилан сэргийлэх мал эмнэлгийн үйлчилгээ хийлгэсэн
тохиолдол бүрт Мал эмнэлгийн үйлчилгээний өрхийн дэвтэрт заавал тэмдэглүүлж
баталгаажуулсан байх
7. Хавар, намарт гэрийн тэжээвэр нохойд туулга хийлгэж, зэрлэг нохойг устгах
8. Намар малын тарга хүч тогтсон үед дотор шимэгч хорхой, гадна шимэгчийг угаалгах, дуст,
гуурын боловсруулалтыг туулга, ивомекийн төрлийн бэлдмэлүүдийг ашиглан хийх, хот бууцаа
бүрэн ариутгуулах, мал сүргээ нуурлан хужирлуулж говьлуулах, элдэв өвчнөөс урьдчилан
сэргийлэх (шүлхий, цэцэг, шөвөг яр, амруу, сахуу, хамуу, ширх, хүрд г.м) үзлэг, тандалтыг
тогтмол хийлгэж хэвших, малчин өөрөө малаа ажиглаж шинжих зэрэг болно.
1.2. Малчид, мал бүхий иргэд заавал оролцох ажлууд:
а/ Мэргэжлийн байгууллагын заавар удирдамжийн дагуу ариун цэвэр, халдваргүйжүүлэлтийн
ажилд идэвхтэй оролцох
б/ Малын хашаа хороогоо цэвэрлэх, бууцаа сийлж хөрзөнг гадагш гаргаж хураах ажлыг 5
дугаар сарын 15-ны дотор гүйцэтгэж, халдваргүйжүүлэлт хийхэд бэлэн болгох;
в/ Өвөлжөө, хаваржааны ойр орчимд байгаа малын сэг, зэмийг цуглуулан устгах буюу
боловсруулах, уст цэг, булаг шандны эхийг цэвэрлэх, хамгаалах ажлыг хамтран гүйцэтгэх;
1.3. Малыг угаалгад хамруулсны ач холбогдол
Мал угаахад стандартын дагуу бэлтгэсэн уусмалд малыг бүх биеээр нь шумбуулж
угаах, стандартын дагуу бэлтгэсэн уусмалаар шүржиж угаах гэсэн 2 арга байдаг бөгөөд бог

7. “МАЛЧИН” ЭМХЭТГЭЛ “Малын эрүүл мэнд, малын эмийн зохистой хэрэглээ”
-7-
малыг шумбуулж, бод малыг шүршиж угаах нь үр дүнтэй. 1950-1990 он хүртэл 40 шахам
жил мал эмнэлгийн практикт эдгээр арга мөрдөгдөж, хаврын 13, намрын 8 ажил гэгдэх
мал эмнэлгийн заавал хийх графикт ажлын үр дүнд Монгол орны мал сүрэг, гоц халдварт,
халдварт паразиттах өвчнөөс үндсэндээ эрүүлжсэн болж жилээ даадаг.
Малыг шумбуулж угааснаар гадна паразит өвчин үүсгэгчийн гол үүрлэдэг тохиромжтой
орчин, нөхцөл болох эрүүн доорх хонхор, гэдэс, хээл, суга, цавь хэсэгт бүрэн хүрч үүсгэгчийг
устгах, угаасны дараа хот хороог сайн ариутгаснаар элдэв халдварт, паразиттах өвчний үүсгэгч
70-80хувьустажугөвчлөлөөсмалэрүүлжихүндэстэйюм.Малыгбүрэнноосолсоныдараажилд
нэг удаа угааж, хот хорооны хөрзөнг ховхолж хатаасны дараа ариутгаж, халдваргүйжүүлэх нь
паразиттах өвчнөөс урьдчилан сэргийлэх гол арга болон өргөжсөөр үүнтэй хослуулан элдэв
өвчнийг эмчлэх, сэргийлэх, тарилга, туулга, боловсруулалт хийснээр гоц халдварт өвчний
гаралт 50-60 хувь, халдварт өвчин 30-40 хувь, паразит өвчний халдварлалт, гаралт, тархалт
80 хүртэл хувиар буурдаг нь практик үйл ажиллагаанаас нотлогдсон байдаг.
1.4. Эрүүл малын ашиг тус
Мал, амьтан эрүүл байх нь зөвхөн тухайн малчин, өрх айл, аж ахуйн нэгжийн хувьд
төдийгүй баг, сум, аймаг, улс, бүс нутгийн хэмжээнд нийгмийн эрүүл мэндийг сахин хамгаалах,
эдийн засгийн тогтвортой байдлыг хадгалах онцгой чухал ач холбогдолтой юм.
Мал сүргийг эрүүл байлгах үндэс нь монголын уламжлалт ёс заншилтай салшгүй нягт
холбоотой бөгөөд малчны мал маллагааны арга ажиллагаа, малын хашаа, хороо, бэлчээр,
тэжээл, ус, ургамал, орчны эрүүл ахуйгаас шууд ба дам хамааралтай юм.
Малын эрүүл мэндийг сахин хамгаалахад уламжлалт шинжлэхүй ухаан, орчин үеийн
шинжлэх ухааны ололтыг түлхүү нэвтрүүлэх замаар нөхөн сэргээгдэх дундаршгүй эл их
баялаг, нөөцийг нийгмийн сайн сайхны төлөө үр ашигтай байдлаар эдийн засгийн эргэлтэд
оруулах эсэх нь малчин, мал бүхий иргэд танаас шууд хамааралтай юм.
Монгол зон бидний нэг хүн тутамд 20 гаруй толгой мал ногдоно. Малын эрүүл
мэнд асуудалтай байвал малаас авах ашиг шимийг бүрэн ашиглаж чадахгүй. Тухайлбал
манай улс жилдээ 9 сая бог, 1 сая бод нийтдээ 10 сая мал хүнсэнд хэрэглэж байна. Энэ
10 сая малаас зөвхөн мах, арьс шир, дайвар бүтээгдэхүүн л ашиглаж байна. Гэтэл хүнсэнд
хэрэглэсэн эдгээр малаас огт ашиглахгүй хаяж байгаа үнэт түүхий эд маш олон байна. Тэр
ашиглахгүй орхигдож байгаа түүхий эдээс (малын нүд, цөс, цус, бамбай булчирхай, сэрээ
булчирхай, тунгалгын булчирхайнууд, яс, шөрмөс, мөгөөрс гэх мэтээс) нэмүү өртөг шингэсэн
бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэхэд тухайн малын өөрийн өртгийг хэд дахин нэмэгдүүлэх боломж
бий.
Эрүүл малын төрөл бүрийн булчирхайнууд тухайлбал эрүү, цавь, чацархайн
булчирхай, сэрээ булчирхай, нойр булчирхай, бамбай булчирхай, түүгээр ч зогсохгүй малын
яс, арьс, ноос үс, баас шээснээс хүртэл биологийн өндөр идэвхтэй бэлдмэлүүд гаргаж авах
боломжтой байдаг. Тухайлбал адууны яснаас цэвэр органик гаралтай кальци агуулсан
бэлдмэл үйлдвэрлэж хүний эрүүл мэндийг хамгаалахад өргөн хэрэглэж байна.
Манай улс жил бүр 13-15 сая төл хүлээн авдаг. Үүний 50 гаруй хувь нь хурга, 40 гаруй
хувь нь ишиг. Эрүүл чийрэг, тарга тэвээрэг, жилбэ сайтай онд орсон малын төл бойжилт
маш сайн байдаг. Энэ нь эх мал төллөсөн даруйдаа хурга ишгээ гал уургаар сайн цатгадаг,
түүгээр ч зогсохгүй гал уураг нь ихэдсэнээс төл малын уураг зангирах явдал тохиолддог.
Гэтэл тэр уураг ихтэй сүү гарч байх үед тодорхой хэмжээгээр малыг сааж сүүнээс нь цэвэр
уураг ялган авах боломжтой юм. 10 сая өвчин эмгэг байхгүй, эрүүл эх малаас гал уургийг нь
сааж үйлдвэрлэлд ашиглавал нэг хониноос дор хаяж л 5 литр (1 литр гал уураг нь 3-4 литр
шингэн сүүтэй тэнцэнэ) гал уураг авъя гэж үзэхэд 50 сая литр гал уураг буюу 200 сая литр
шингэн сүү авах боломж байна. Энэ нь манай улсын хүн амын сүүний жилийн хэрэгцээний 50
хувийг өлхөн хангаж чадах ажээ. Энэ бол зөвхөн хавар мал төллөх үеэр нэг хонийг 5-8 өдөр
саана гэсэн үг. Энд мэдээж хүн хүч, зохион байгуулалтын ажил ихээхэн шаардана. Зуны 3
сар бид бог малыг бараг саалгүй орхиж байна. Зуны 3 сар бүтэн саахаа болъёо гэхэд ганц
сар буюу 30 хоног 10 сая бог малаа саахад ямар хэмжээний ажлын байр, түүнийг дагасан
эдийн засгийн үр ашиг бий болохыг тооцож болох л юм. Зөвхөн эрүүл малтай байснаар энд
маш их ажлын байрны багтаамж орлогын эх үүсвэр байгааг харж болно. Эрүүл малын бас нэг

8. “МАЛЧИН” ЭМХЭТГЭЛ “Малын эрүүл мэнд, малын эмийн зохистой хэрэглээ”
-8-
том нөөц бол нядалгааны малын цус, малын цуснаас ийлдсийг нь ялгаад зах зээлд гаргаж
болно. Тухайлбал хонины 100 мл цэвэр ийлдэс 30-40 америк доллар буюу одоогийн ханшаар
60 – 80 мянган төгрөг хүрдэг байна. Хүнсий зориулалтаар нядалсан нэг бог малаас дунджаар
2 литр түүнээс ч илүү ийлдэс ялган авч болдог. Энэ нь хамгийн багадаа 500 америк долларын
үнэ хүрнэ гэж үзэхэд 10 сая малаас жилдээ 5 тэрбум ам доллар олох боломж байгаа юм.
Тиймээс монголчууд гар хөдөлбөл ам тосдоно гэж, мал сүргийнхээ эрүүл мэндийг сайтар
сахин хамгаалж чадвал 60 сая мал ба 60 сая био үйлдвэр хангалттай ажлын байр бэлдээд
зогсохгүй хангалттай баян чинээлэг байх нөхцөлийг малчин зөвхөн танд төдийгүй баг, сум,
аймаг, улс оронд ч бүрдүүлж чадахаар байна.
ХОЁР. ХАЛДВАРТ ӨВЧНҮҮДИЙН ТУХАЙ ОЙЛГОЛТ
2.1. Хонь, ямааны цэцэг өвчнөөс урьдчилан сэргийлэх.
Цэцэг нь мал, амьтан өндөр халуурах, арьс, салст бүрхүүлд цэврүүт гүвдрүү үүсэх,
мөн дотор эрхтний үрэвслийн шинжээр илэрдэг цочмог халдварт өвчин юм.
Халдварын эх үүсвэр нь:
- өвчилсөн болон нууц үедээ байгаа хонь, ямаа бөгөөд тэдгээрийн нус, нулимс, баас,
шээс, шарх, тавны хогжруу гадаад орчныг бохирдуулна.
- өвчтэй мал, амьтныг гардан эмчлэх, тэжээх явцад вирусээр бохирлогдсон хувцас,
малын тоног хэрэгсэл, ноос, ноолуур, арьс, хашаа, хороо, тэжээл, хэвтэр, бууцаар дамжин
халдвар тархана.
Цэцэг өвчнөөр хонь ямаа нас, хүйс, үүлдэр харгалзахгүй өвчлөх ба өсвөр болон эрлийз
мал илүү мэдрэмтгий байдаг. Нас гүйцсэн малын өвчлөл, үхэл хорогдол өсвөр малынхаас
харьцангуй бага байдаг.
Эмнэл зүйн шинж тэмдэг: Өвчний нууц үе 21 хүртэл хоног байна. Цэцэг өвчнөөр
өвчилж буй хонь ямааны биеийн халуун 41 хэм хүрч 1-5 өдрийн турш үргэлжилнэ. Нүд, ам,
хамраас нулимс, салст идээт нус, нуух гоожих, зовхи хавагнах, судасны лугшилт олшрох,
амьсгал түргэсэх, цэврүүт гүвдрүү, булдруу ихэвчлэн толгой, уруул, хамрын самсаа, шанаа,
нүдний орчим болон цавь, суга, дэлэн, хуухнаг, гуя, сүүлний дотор талын үсгүй хэсэгт гарч,
ус, тэжээлд дургүй болох шинж тэмдэг илэрнэ. Булдруу нь эхлээд бага зэрэг хавагнасан
ягаан өнгөтэй, дугуй хэлбэртэй тууралт байх ба 1-2 хоногийн дараа улаан хүрээтэй, хатуу
гүвдрүү болно. Хэмжээний хувьд амархан томрох бөгөөд энэ үед малын халуун нэмэгдэнэ.
1-3 хоногийн дараа гүвдрүү тунгалаг, шаравтар өнгөтэй шингэнтэй болно. Гүвдрүүний өнгөн
хөрс нимгэн тав 5-6 хоноод хуурна. Өвчилсөн хонь, ямааны нуруун дээр дарахад маш
эмзэглэлтэй байна. Өвчин хүндэрсэн үед тууралт, гүвдрүүнүүд хоорондоо нийлж арьсыг
ихээхэн хэмжээгээр гэмтээдэг ба идээт үрэвсэл болж хавсарна. Гүвдрүү орчмын арьс үхжиж
яршаад эдгэрэхдээ сорви үлдээнэ. Үүнийг Монголчууд хар цэцэг гэж нэрлэдэг ба ихэвчлэн
хурга, ишгэнд тохиолдоно
Тэмцэх, урьдчилан сэргийлэх арга хэмжээ
1. Хорио цээр тогтоож холбогдох арга хэмжээ авах,
2. Өвчний ил шинж тэмдэгтэй малыг ялгаж тусгаарлах, устгах ба боловсруулах,
3. Вакцинжуулах арга хэмжээ авах,
4. Малын хашаа хороо, өтөг бууц, тоног хэрэгслийг халдваргүйжүүлэх,
5. Малын шилжилт хөдөлгөөнийг хориглох зэрэг арга хэмжээг шуурхай авч хэрэгжүүлнэ.
Малчид, иргэд ТА БҮХЭН онцын шаардлагагүй бол цэцэг өвчиний голомт бүхий
аймгийн нутаг дэвсгэрт зорчихгүй байх, мал, амьтан тэдгээрийн гаралтай түүхий эд
бүтээгдэхүүний шилжилт хөдөлгөөн хийхгүй байхыг СЭРЭМЖЛҮҮЛЖ байна.
Хонь, ямаа халуурах, арьс салст бүрхүүлд цэврүүт гүвдрүү үүсэх ус, тэжээлдээ
дургүй болох, халуурах шинж тэмдэг илэрвэл харьяа сум багийн мал эмнэлэг болон аймгийн
мал эмнэлэгт нэн яаралтай мэдэгдэнэ үү!!!

9. “МАЛЧИН” ЭМХЭТГЭЛ “Малын эрүүл мэнд, малын эмийн зохистой хэрэглээ”
-9-
Мал бүхий аж ахуйн нэгж, иргэн, малчны гүйцэтгэх үүрэг
- Өвчний шинж тэмдэг, сэжиг илэрсэн тухай өөрийн харьяалах мал эмнэлгийн байгууллага
болон малын эмчид албан ёсоор мэдэгдэх;
- Дүүрэг, сумын засаг даргын захирамж, мал эмнэлгийн байгууллага, малын эмчийн
шаардлагыг бүрэн биелүүлэх;
- Малын арчилгаа, маллагаа, тэжээлийн нөхцөлийг сайжруулж өдөр тутмын арчилгаа,
маллагаа, сувилгааг малын э‎мчийн зааварчилгаа дор гардан гүйцэтгэх;
- Малын эмчийн зааварчлагын дагуу өвчтэй мал байсан хашаа байрны бууц, баас, шээс,
тэжээлийн үлдэгдлийг шатааж устгах ба боловсруулах буюу халдваргүйжүүлэх;
- Эрүүл, өвчтэй малыг хооронд холих, малын эмчийн зөвшөөрөлгүйгээр шилжилт, хөдөлгөөн
хийхгүй байх:
2.2. Шүлхий өвчнөөс урьдчилан сэргийлэх.
Шүлхий нь богино хугацаанд өргөн уудам нутгийг хамран тархаж, тэмээ, үхэр, сарлаг, хонь,
ямаа, гахай, буга, зээр зэрэг салаа туурайтныг өвчлүүлдэг гоц халдварт өвчин юм.
Шүлхий өвчний халдварын голомт нь юу байх вэ?
- өвчтэй, өвчлөөд эдгэрсэн, халдвар авсан мал, амьтан,
- өвчтэй малын нус, шүлс, шээс, баас, сүү, үрийн шингэн зэрэгтэй хамт ялгаран гарсан вирус
- вирусээр бохирлогдсон уяа, зогсоол, хашаа саравч, өтөг, бууц, ус, тэжээл, бэлчээр, мал,
амьтны тоног хэрэгсэл, гутал хувцас зэрэг болно.
Шүлхийн вирус тархах зам нь юу вэ?
- ихэнхдээ шүлхийн халдвар өвчтэй, халдвартай мал амьтнаас шүлхийд мэдрэг мал, амьтанд
шууд хавьтлын замаар,
- мөн шүлхийн вирусээр бохирлогдсон зүйлээр дамжин тархана.
- өвчний голомтод ойр байсан мал, амьтанд амьсгалын замаар халдаж болно.
- чийглэг, бүрхэг, хүйтэн цаг агаартай үед шүлхийн вирус алс хол салхиар зөөгдөн халдварлах
боломжтой.
Шүлхий нь шууд хавьталын замаар малаас малд халддагаас гадна салхи, ус бэлчээр,
хүн мал ялангуяа адуу зээр гөрөөс, бусад зэрлэг амьтад, шувуу зэргээр дамжин алс хол зайд
үсэрхийлэн дэгддэг гоц халдварт өвчин гэдгийг малчин хэзээ ч мартаж болохгүй.
Анхаар!!! Шүлхий өвчтэй малтай ажиллаж байсан хүний багалзуурын салсанд шүлхийн
вирус түр хадгалагдаж халдвар тараах эрсдэлтэй тул голомтоос гарснаас хойш 3-5 хоног
мал амьтантай газар очихыг хориглоно.
Иймд малчид, иргэд онцын шаардлагагүй бол бусад аймаг, сумын нутаг дэвсгэрт зорчихгүй,
мал, амьтны шилжилт хөдөлгөөн хийхгүй байхыг ЗӨВЛӨЖ байна.
Уг өвчнөөс урьдчилан сэргийлэхийн тулд Та:
* Мал эмнэлгийн арга хэмжээнд тогтоосон хугацаанд мал сүргээ бүрэн хамруулах
* Малаа байнгын хариулгатай байлгаж бэлчээр, усанд онцгой анхаарах
* Өвчин гарсан айл өрхийн малаас бэлчээр, усаа тусгаарлах
* Зайлшгүй шаардлага гараагүй тохиолдолд бусад аймаг, сум руу зорчихгүй байх
* Малын худалдаа, солилцоо хийхийг хязгаарлах
* Малтай харьцахдаа хувийн хамгаалах хувцас, амны хаалт, бээлий хэрэглэх, мал, малын
тоног хэрэгсэлтэй ажилласны дараа гараа сайтар угааж хэвших
* Төрөл бүрийн олон нийтийг хамарсан арга хэмжээ зохион байгуулахгүй байх, тийм арга
хэмжээнд оролцохгүй байх
Малынхаа арчилгаа маллагааг сайжруулж эрүүл мэндийн байдалд байнгын ажиглалт хийж,
өвчний ямар нэгэн шинж тэмдэг илэрсэн тохиолдолд багийн Засаг дарга, малын эмчид нэн
яаралтай мэдэгдэх ШААРДЛАГАТАЙ.
мал, амьтны ам, хамар, буйл, тагнай, завьж, хэл, дэлэн хөх, турууны салааны арьсанд
үлхий,яршил үүсэх, доголох, ус, тэжээлдээ дургүй болох халуурах шинж тэмдэг илэрвэл
харъяа сум, багийн Засаг дарга, малын эмчид яаралтай мэдэгдэхийг АНХААРУУЛЖ байна.

10. “МАЛЧИН” ЭМХЭТГЭЛ “Малын эрүүл мэнд, малын эмийн зохистой хэрэглээ”
-10-
2.3. Бог малын мялзан өвчнөөс урьдчилан сэргийлэх
Бог малын мялзан буюу “ямааны тахал” өвчин нь хонь, ямааг өвчлүүдэг вирусийн гаралтай
өвчин бөгөөд халуурах, аман дотор шархлаа үүсэх, чацга алдах, уушгины үрэвсэл зэрэг шинж
тэмдэгээр илэрдэг.
Хэрхэн халдварладаг вэ?
Өвчний үүсгэгч вирус нь:
-халдвар авсан малын нулимс, хамрын гоождос, ханиалга, ялгадсаар дамжин гадагшилана.
-Малын ойрхон хавьтал, ялангуяа халдвар авсан мал ханиах, найтаах үед гадагшилж агаарт
тогтсон бичил дуслаар бусад эрүүл мал амьсгалах үедээ халдвар авна.
-Үүсгэгч нь эзэн амьтнаас гадагшилснаар гадна орчинд удаан хугацаанд байх тэсвэртэй
биш хэдий ч ус, тэжээлийн онгоц, хэвтэр, бууц зэрэг нь вирусээр бохирлогдсоноос уг өвчний
халдварын нэмэлт үүсвэр болно.
Халдвар авсан мал эмнэлзүйн шинж тэмдэг илрээгүй үедээ ч вирусийг гадаад орчинд
ялгаруулдаг бөгөөд мал, амьтны шилжилт хөдөлгөөнөөр өвчний халдвар цааш тархдаг
болохыг онцгой анхаарна уу.!!!
Эмнэлзүйн шинж тэмдэг
-3-6 хоногийн нууц үетэй байх ба гэнэт халуурах, биеийн ерөнхий байдал ихээхэн доройтох,
тэжээлийн дуршилгүй болох, хамраас тунгалаг шингэн гоожих зэрэг шинж тэмдэгүүд илэрнэ.
-Хамрын шингэн аажимдаа өтгөрч шар болж, хэмжээ нь нэмэгдэж, хатуурсаар амьсгалах
замыг бөглөж амьсгалын замын эмгэг үүсгэнэ.
-Нүд халдвар авснаас нулимс ихээр ялгарч зовхи хоорондоо наалдана.
-Амны доторх эд хавдаж, буйл, тагнай, хэлний орчимд шархлаа үүснэ.
-Зарим мал, амьтанд чацга алдалт гэнэт их болж шингэний дуталд орж, биеийн жингээ ихээр
алддаг.
-Мал хээл хаяна.
-Бага насны мал, амьтан ихээр нэрвэгддэг ба ямаа хониноос илүү өвчилнө.
Урьдчилан сэргийлэх, хянах арга хэмжээ
Бог малын мялзан өвчин гарч байгаагүй газар авах үндсэн арга хэмжээ нь:
• Мал, амьтан тээврийн хэрэгслийн хөдөлгөөнийг хянах хорио цээрийн арга хэмжээ
• Өвчилсөн малыг устгах
• Ариутгал халдваргүйжүүлэлт зэрэг болно.
Эмчилгээ байхгүй. Биеийн ерөнхий байдлыг дэмжих эмчилгээ хийх боломжтой ингэснээр
үхлийн хувь багасна.
Бог малын мялзан өвчний вирус нь хүнд халдварладаггүй.
БММ өвчин Монгол улсын хэмжээнд анх удаа оношлогдсон, энэ өвчнөөс урьдчилан сэргийлэх
арга болон өвөрмөц эмчилгээ байхгүй.
Малчид та бүхэн онцын шаардлагагүй бол энэ өвчин гарсан нутаг дэвсгэрээс мал,
амьтан тэдгээрийн гаралтай түүхий эд бүтээгдэхүүн худалдан авахгүй байхыг СЭРЭМЖЛҮҮЛЖ
байна.
Хонь, ямаанд дээрх шинж тэмдэг илэрвэл харьяа аймаг, сумын мал эмнэлгийн байгууллагад
яаралтай мэдэгдэхийг АНХААРУУЛЖ байна.
2.4. Мал, амьтны галзуу өвчнөөс урьдчилан сэргийлэх
Галзуу гэж юу вэ?: Халуун цуст бүх төрлийн амьтдын төв мэдрэлийн системийг гэмтээгч
вирусээр үүсгэгддэг, зан авир хэрцгий болох, саажих, халуурах, хоол тэжээлдээ дургүйцэх
зэрэг шинж тэмдгээр илэрдэг хурц явцтай, үхлээр төгсдөг, хүнд халдварладаг гоц халдварт
өвчин юм.
Галзуугийн вирус яаж халддаг вэ?: Энэ өвчнийг үүсгэгч вирус нь шүлсэнд агуулагддаг
бөгөөд галзуурсан амьтанд хазуулснаас дамждаг. Хазуулснаас үүссэн шархаар вирустэй
шүлс биед нэвтэрнэ. Галзуу амьтны сарвуу, хумсанд наалдсан шүлсээр самардсан шархаар
дамжин халдаж бас болно. Галзуугийн вирус хүн, амьтны биед маш өчүүхэн шархаар нэвтэрч
чадна. Энэ вирус мэдрэлийн судсаар дамжин тархинд хүрч, улмаар маш түргэн үржинэ.
Эндээс вирус бүх биеэр тардаг ба шүлсний булчирхайд хуримтлагддаг бөгөөд шүлс нь вирус

11. “МАЛЧИН” ЭМХЭТГЭЛ “Малын эрүүл мэнд, малын эмийн зохистой хэрэглээ”
-11-
тараагч болдог. Өвчний эхэн үед халдвар авсан амьтад эрүүл мэт байх ба өвчний шинж тэмдэг
илрэхээс 5 өдрийн өмнө нохой шүлсэндээ вирус ялгаруулж эхэлдэг байна. Галзуу өвчнөөр
үхсэн малын хүүрэнд хүрснээр халдвар авч болно.
НУУЦ ҮЕ: Галзуу өвчний нууц хугацаа нь халдвар авсан амьтны төрөл, нас, тэсвэрт чанар
болон биед орсон вирусийн хэмжээ, идэвх, амьтанд үүссэн шархны байрлал,хэмжээнээс
ихээхэн шалтгаалдаг байна.
Галзуу өвчний шинж тэмдэг
• Хүн: Өвчний нууц үе нь 10 өдрөөс 3 сар хааяа 1 жил, түүнээс урт хугацаанд
үргэлжилнэ. Өвчний эхэн үед хоолонд дургуйцэх, толгой өвдөх, нойрмоглох, бөөлжих,
хүзүү өвдөх, халуурах, зэрэг өвөрмөц бус шинжүүд илэрнэ. Өвчтөн улам бүр тайван бус,
илт сэтгэлийн түгшүүрт байдалд орно. Сэтгэлийн хэт хөөрлөөс шалтгаалж шүлс гоожих,
хөлрөх, нулимс асгарах шинжүүд илэрнэ. Хүзүүний булчингийн агшилтаас болж хоол, унд
залгихад төвөгтэй болно. Өвчтөн ус уухаас айна. Өвчний эхний шинжүүд илэрснээс иймэрхүү
хямралууд үргэлжлэн ихэнхдээ 3-5 хоногийн дараа үхнэ. Галзуу нохойд хазуулсан хүн бүр
өвчилдөггүй боловч, харин өвчилсөн тохиолдолд яаралтай эмчлүүлэхгүй бол үхэлд хүрнэ.
• Нохой: Зан араншин нь өөрчлөгдөнө. Номхон дуулгавартай нохой ярдаг, зөрүүд
болно. Чулуу мод зэрэг тэжээлийн бус зүйлс зажилж, залгихыг оролдоно. Өвчний дараагийн
шатанд нохой гэрээсээ зугатаж зайлахыг оролдох ба уяхгүй бол хульжин алга болно. Энэ
үедээ нохой 50-100 км хүртэл харсан зүгтээ давхин маш түргэн турна. Нохой ихээхэн догширч
дайрч, хазахыг оролдоно. Сүүлдээ залгих рефлекс үгүй болж, доод эрүү саажих, ам нь байнга
ангайж явна. Хойд хөл нь саажсанаар нохой маш түргэн суларч 6-8 хоногт үхнэ.
• Муур: Галзуурсан муур маш их догширно. Самардах, хазахыг оролдоно. Гэрээсээ
зугтах шинж тод илэрнэ. Залгих рефлекс саажсанаар идэж чадахгүй болж дуу хоолой
өөрчлөгдөнө.
• Үхэр: Галзуурсан үхэр цочимтгой, хөөрүү, сониуч болох бөгөөд дайрамтгай болно.
Идэх хивэхээ больж шүлс нь гоожих ба шүлхийрсэн юм уу хоолойд нь юм тээглэсэн гэж
үзэхээр байдаг. Заримдаа үхэр гэнэт таталдаж унах ба хэдхэн хормын дараа сэргэнэ. Хөдөлж
явж чадахгүй болох бөгөөд маш ихээр дүлдэг. Анхны шинж тэмдэг илэрснээс хойш 4-10
хоногийн дараа үхнэ.
• Хонь, ямаа: Үхэрт илэрдэг шинж тэмдгүүд илэрнэ. Цочимтгой хөөрүү болно.
Идээшлэхгүй, бусад амьтад болон хүн рүү дайрна. Үргэлж майлна. Саажилтын шинжт тэмдэг
илрэх ба анхны шинж тэмдэг илэрснээс хойш 6-10 хоногийн дараа үхнэ.
Галзуугаас хэрхэн сэргийлэх вэ?: Тухайн орон нутагт байгаа чоно, үнэг, мануул, хярс,
дорго, сарьсан багваахай зэрэг амтьдын байршил, хөдөлгөөн, тоо, зан араншинг байнга
анхааралтай ажиглах хэрэгтэй. Зэрлэг амьтад үхсэн байвал хүүрэнд ойртож болохгүй ба
малын эмчид яаралтай мэдэгдэх хэрэгтэй. Зэрлэг амьтад хүн, малаас айхгүй байх, дайрах,
дэмий тэнэх, хотонд орж ирэх зэрэг нь галзуурсан байж болзошгүйг илтгэнэ. Ийм тохиолдолд
малын эмчээ яаралтай дуудна. Нохой, муурыг галзуугаас сэргийлэх вакцинаар жилд 2 удаа
тариулна. Гэрийн ойр хавь золбин нохой, муур байхгүй байх нь маш чухал. Тэмээ, адуу,
үхрийг галзуугаас сэргийлэх вакцинжуулалтанд жил бүр хамруулах хэрэгтэй. Галзуу байнга
илэрдэг нутгийн чоно, үнэг, хярс зэрэг зэрлэг амьтдыг агнаж цөөрүүлэх, золбин нохойг устгах
арга хэмжээг авах. Хоточ нохойг өдөрт нь уяатай байлгаж хэвших нь ашигтай. Бүх төрлийн
малаа галзуугаас сэргийлэх вакцинжуулалтанд хамруулах нь маш чухал юм.

12. “МАЛЧИН” ЭМХЭТГЭЛ “Малын эрүүл мэнд, малын эмийн зохистой хэрэглээ”
-12-
Усаар дутсан мал хуурай онгоц үнэрлэх нь
нэг л биш ээ
ГУРАВ. МАЛ СҮРГИЙГ ЗАРИМ ХАЛДВАРГҮЙ ЭМГЭГЭЭС ХАМГААЛАХ
3.1. Цангах
Хур бороо ховор гантай жилд мал усаар дутаж, цангасны улмаас адууны ам зуурч,
шазайх, үхрийн сархинаг хатах, төл, өсвөр малын торнилт саатах явдал цөөнгүй тохиолдоно.
Адуу их цангавал дээд, доод эрүүний араа шүд зуурч, ам ангайхаа больж, голоо цохин
хөлөрнө. Адууны ам зуурахад доод эрүүний
зажлуурын булчин мах шидэрч, уруулыг
шазайлгана. Иймээс зарим нутагт морь
шазайх гэдэг. Их цангасан тэмээ олонтоо
нална. Үүнийг сархинагны баас хатаж
байгаагийн шинж гэж үздэг. Зэлний унага,
уяаны ботго их цангахаар ам зуурч шазайна.
Засал: Цангаж хатсан малыг гэнэт их
ус уулгадаггүй, бага багаар балгуулан
чийгтэй газар байлгаж хонуулна.Ийм үед
малыг давстай усаар олон дахин усалж,
сархинагны баасыг шингэрүүлнэ. Цангаж
хатсан малд ус уулгахаас өмнө тостой буюу
савантай ус уулгавал сархинагны баас
амархан нялцайна. Шазайсан морийг ус,
худагны салхин доод талд сөргөөн зогсоож
ус, чийгний анирт дасгаж, үүний зэрэгцээгээр зулай зоо нуруу, хөх мах руу нь хүйтэн усаар
шавшиж ус цацна. Үүний дараа морины аманд ташуур хөндлөн зуулган гөжиж, амны зуурааг
хүчээр тавиулна. Эсвэл арьсан хүүдий, тулмыг малын толгойд битүү углаж, амьсгалыг
цухалдуулахад амны зуураа тавигдана. Усыг бага, багаар уулгана. Хулхи судас, гүрээг ханах,
магнай хагалах засал сайн.
3.2. Осгох
Ямаа, үхэр орилон унах, адуу бэгцийж зогсох, тэмээ чичрэн олон дахин босч, хэвтэх
зэрэг онцлог ялгаатай. Осгосон мал ямар нэг нөмөр бараадах бөгөөд даарснаас шилээ татаж,
ам нь зуурна. Сэргийлэх: Зуны отрын нутагт хашаа, хороотой байх нь чухал. Өвөл хашаанд
татах хөшгийг зусланд осгосон малаа бүтээдэг. Малчин айл тэрэг, хөшиг зэрэг юу байгаагаа
ашиглан хүйтэн борооноос хамгаалдаг.
Гэрийн утааны дор хашааг сунган барьж мал оруулах нь нэмэртэй арга болдог. Урт хашаа
бүтээлэг тавихад хялбар байдаг. Томхон нэмнээгээр малыг нэмнэхэд осгохоос хамгаалдаг.
Тэгэхдээ гялгар цаасыг нэмнээний дотор талд давхарлан жийрэглэж ороодог. Малын ноосыг
хяргасны дараа зориуд хүйтэн усаар
шавших, усанд шумбуулах зэргээр тэсвэр
суулгах хэрэгтэй.
Засал: Осгосон малд юуны түрүүнд хүйтэн
ус цутган өгч, амны зуурааг тавиулна.
Осгосон малын биеийг чийгтэй шуудайгаар
үрэн дулаацуулж, хөдөлгөж явуулсны
дараа нь дулаалах ажиллагааг хийх нь илүү
тустай. Ингэж дулаалсны дараа халуун
цай, халуун аарц, цагаа, архи уулгана.
Халгайн гурилаар хийсэн зоодой, чинжүү
өгөх зэргээр арчлаад хэвтүүлж битүү хучна.
Хүйтэн бороонд осгосон адууны ам хамрыг
битүүлж, амьсгал гаргахгүй болгоход шээс
нь гоожино. Ингэвэл адуу дулаацдаг гэж
Тэрэгнүүдийг арлаар нь босгон бэхлээд, дээр нь
брезинтэн нөмрөгөөр хучих нь зүүн аймгийнхны
өргөн хэрэглэдэг арга

13. “МАЛЧИН” ЭМХЭТГЭЛ “Малын эрүүл мэнд, малын эмийн зохистой хэрэглээ”
-13-
үздэг. Осгосон хонь, ямааг нойтон
шороонд булдаг арга ч бий.
Осгосон тэмээнд хүйтэн усанд
түүхий гурил сайн самарч, уулгаад,
дөрвөн хөлийг дулаалан хучна.
Осгосон малын салхины дээд талд
яс, өөх шатаан утах, утаа тавихад
осгоо гарч, бие тавигдана. Харин
тостой, хүйтэвтэр давстай хар
цай өгч, амны зуурааг тавиулна.
Таар шуудай зэргээр биеийг нь
үрж дулаацуулаад сэрүүн газарт
оруулах нь чухал. Осгосон малын
бүх биеийг шуудайгаар үрж өөрөөр
нь дулаацуулж, хөдөлгөж явуулсны
дараа нь бага зэрэг дулаалах нь тустай. Хонь, ямааг
нэмнэж болно. Жаахан дулаацах хирд шар тостой хар
цай өгнө. Малыг байнга явуулж, хөдөлгөж байна. Ингэж
дулаалсны дараа халуундуу цай, аарц, цагаа уулгаж,
халгайн гурилаар хийсэн зоодой өгөх зэргээр сувилна.
Сайн босч чадахгүй бол хучиж хэвтүүлнэ. Нэхий, арьс,
эсгий зэрэгт толгойг нь ил гаргаад хучиж бооно.Осгосон
хонь, ямааг нойтон шороонд булдаг арга ч бий. Нэрмэл
болон цагаан архийг өгч болно. Бог малд 50 мл, бод
малд 100 мл архи өгөх нь тохиромжтой.
3.3. Хөлдөх
Цас зудтай их хүйтэн өвөл малын хөх дэлэн, чих, сүүл,
туурай хайрагдаж хөлдөнө. Хүйтэнд гарсан төлийн хөл
мөч нь хөлдөх явдал олонтоо тохиолдоно.
Засал: Хөлдсөн эрхтэнийг тэр даруйд нь хүйтэн усанд дүрэх, цасаар үрэх зэргээр аажмаар
гэсгээнэ. Дараа нь зуурсан түүхий гурил, давирхайгаар хөлдсөн хэсгийг боож хөхүүлэн хорыг
авна. Тогооны хөөг тосонд зуурч, хөлдсөн газарт түрхвэл сайн.
3.4. Түлэгдэх
Гал түймрээс болж малын бие түлэгдэн тэр хэсгийн үс, ноос шатаж, арьс нь бамбайн улайх,
цэврүүтэх зэргээр шарх үүснэ.
Засал: Хөнгөн түлэгдсэн бол мод буюу аргалын үнс зуурч шархыг шавшаад, цөцгийн шар тос
түрхэнэ. Хэрэв арьсан дээр цэврүү үүссэн, арьс хагарч, шархалсан байвал үнсний зуурмагаар
шавшаад цөцгий, шар тос, ялангуяа баавгайн тос түрхвэл шарх амархан эдгэрнэ. Түлэнхийн
шархыг хүүхдийн өлөн шээсээр шавшина. Мөн хойлог, могойн хатсан махыг нүдэж, нунтаглаад
түлэгдсэн хэсэгт түрхэнэ. Түлэнхийн шарханд нохойны цус түрхэж бүрхүүлэх нь үр дүнтэй.
Орчин үед малын түлэнхийд монгол малын эмч нарын бүтээсэн эм болох “Хоромхон” нэрт
тосон түрхлэг бий. Энэ түрхлэг сайн үйлчилдэг.
3.5. Хужирт хордох (цурьдах)
Иххужирссанмалыггэнэтхужирмараандоруулснаас,хужирламагцуславалдотроосоо
түлэгддэг (хорддог) аюул байдаг. Хужирт түлэгдсэн буюу хордсон малын гэдэс дүүрч, амнаас
Хужирт түлэгдсэн малын гэдэс дүүрч, амнаас цагаан хөөс цахран, хар чацга алдан хэвтэрт
орно. Цагаан хөөс цахран, хар чацга алдан хэвтэрт орно. Мал хужирт түлэгдэхийг монголчууд
цурьдах гэж нэрлэж ирсэн ажээ. Бүх төрлийн малд тохиолдох боловч хангай, говийн аль ч
Осгосон тугалыг өвсөөр
хучихад ч дулаацдаг
Хашааныхаа аль нэг хэсэгт жижиг хашаа гаргаад голд нь
тэргийг арлаар нь босгоод бүтээлэг тавихад борооны үед
малд тохиромжтой

14. “МАЛЧИН” ЭМХЭТГЭЛ “Малын эрүүл мэнд, малын эмийн зохистой хэрэглээ”
-14-
нөхцөлд хонь, ямаа цурьдах нь цөөнгүй тохиолдоно. Хааяа бага насны үхэр цурьдаж болно.
Мал цурьдах тохиолдол хавар, намрын улиралд элбэг тохиолдоно. Шүүнд түлэгдэх гэж малчид
ярьдаг. Ер нь шүү бол хужирнаас илүү хордуулах нөлөөтэй. Энэ нь шүүний найрлагад хүхэр
агуулдагтай холбоотой. Шүү их идвэл түүн доторх хүхэр нь устай нэгдэж хүхрийн хүчлийн
уусмал үүсгэж байгаа гэж ойлгож болно. Хэвтэх боловч халуурахгүй. Эвгүй үнэртэй хар,
ногоон өнгийн шингэн чацга алдана. Энэ үед гэдэс нь хавчийна. Эмийн зүйл хичнээн өгөвч
чацга татрахгүй.
Сэргийлэх: Малыг хужирлахдаа “Хужирт амрааж оруул, хужраас услалгүй гарга” гэсэн
малчны уламжлалт сургаалыг дагах нь чухал. Малыг заавал ханатал усалсны дараа хужирт
оруулдаг. Холоос туун ядрааж ирсэн мал, уналага, эдэлгээний морь, шар тэмээг нэг хоног
хиртэй амраасны дараа хужир идүүлнэ. Ингэхдээ малыг эхний удаад бага хужирлаж, дараа нь
хэд дахин хужирт оруулбал сая нэг ханана. Малыг бороо орсны дараа их нартай өдөр хужирт
оруулж огт болохгүй. Бог малыг хужирлах гол арга бол малыг бэлчээрт гарсны дараа нэлээд
идүүлж байж хужирлах аргыг хэрэглэж байх нь чухал. Ялангуяа хүйтний улиралд бог малыг
хужирлахдаа малыг бэлчээрт гарсны дараа нэлээд идүүлж байж, бэлчээрт тавьсан онгоцонд
хужир хийж хужирлахыг тун ашигтай гэж хашир малчид үздэг. Бэлчээрт нь хужирлах шиг
сайн арга байхгүй. Бэлчээрт онгоцтой хужраа чирээд хүргэнэ. Бэлчээрийн онгоцонд тавьсан
хужирт мал дуртай байдаг.
Засал: Хужирт түлэгдсэн бог малыг нойтон хар шаварт биеийн талыг далд ортол булж, усаар
цохиулдаг. Үнээний түүхий сүү, гурилын түүхий зутангийн аль нэгийг уулгана. Бог малд 2
литр, бод малд 4-5 литр байх жишээтэй.
Модны нүүрс, үнсийг усаар зуурч уулгана. Цас, борооны ус цутгаж өгнө. Ус ч эм болдог
хялбар өвчин л дөө. Бод мал хужирт түлэгдэх нь ховор. Хэрэв бод мал цурьдвал түүхий сүү,
цагаа, гурилын түүхий зутан, ус уулгаж хордлогыг намжаана.
3.6. Могойд хатгуулах
Могойд хатгуулсан адуу, үхэр, хонь, ямаа амархан хорддог байхад тэмээ төдий л ажирдаггүй.
Малын толгойны хавьд могой хатгасан байх нь элбэг. Могой хатгасан хэсгийн арьс мах хавдаж,
тэр нь түргэн зуур томорч нүүнэ. Мал өвс, тэжээл идэхгүй болж хавдар нь хатуурч, дарахад
хөндүүр болно. Могой малын хөл хавьд хатгасан бол хөл нь доголно. Дэлэнд хатгавал дэлэн
нь хавдана.
Засал: Хөлөнд хатгахад хавдрын дээд талаар сураар чанга боож хавдрыг хагалан цус, шар
усыг шахаж гаргана. Энэ нь могойн хорыг биед тарахаас хамгаалж байгаа хэрэг юм. Хавдсан
хэсэг дээр дөнгөж гаргасан хонины нойтон дэлүү, уушги, арьс, годны аль байгааг тавьж
боогоод хөхүүлнэ. Хавдсан хэсгийг тэмээний шээсээр шавших, гурилын түүхий зутангаар
хөхүүлэх, аарцны шар ус цутгаж өгөх зэргээр хорыг дарна.
3.7. Аянганд цохиулах
Аянганд цохиулсан малыг тэр даруйд нь толгойг нь ил гарган нойтон шороонд булах, ус
шалбаагт хийх зэргээр аргална.
3.9. Мал эцэж өеөдөх буюу тураал
Тарга, тэвээрэг муутай мал эцэж, ядарснаас хэвтэрт орж, өеөдөн, босч чадахгүй болдог.
Ийнхүү дор орсон малын бие ялангуяа үе, мөчүүд оршиж, цаашид улам хүндэрнэ. Энэ бол
мал тураалд нэрвэгдсээр өвчний хүндрэлийн туйлд хүрч байгаа хэрэг гэж үзвэл зохилтой.
Өеөдөх өвчин бол бэлчэээрийн мал дагаж гардаг дагуул өвчин юм. Өеөдөх бол шинжлэх
ухааны ойлголтоор малын тураалыг хэлж байгаа юм.
Засал:Өеөдсөнмалдтуслахынтулдарчилгаа,тэжээлийгсайжруулансувилахаасгаднагазарт
их гал түлж, цог нурмыг нь зайлуулан халуун шороон дээр нь малыг хэдэнтээ хөлбөрүүлэн,

15. “МАЛЧИН” ЭМХЭТГЭЛ “Малын эрүүл мэнд, малын эмийн зохистой хэрэглээ”
-15-
хэвтүүлж, босговол биеийн чилээ, оршоо арилж, өеөдөхгүй болно. Төлөг борлонг халуун
нурамтай шуудайнд шуудайлах аргыг зарим газарт хэрэглэдэг. Махны шөл, шар тос дотуур
өгнө. Шар будааг шалзартал чанаж, элсэн чихэртэй хольж малд идүүлэхэд тустай. Адууны
болон бусад мал, амьтны махны шөл, жижгэвтэр хэрчсэн хэрчим өөх зэргийг өеөдсөн малд
өгөхөд тустай. Элсэн чихрийг дангаар буюу усанд уусган малд өгөхөд үр дүнтэй. Ер нь
эмчилгээний анхдагч нөхцөл нь тэжээл юм. Гэтэл малаа тураасан малчны хувьд тэжээлгүй
байх нь элбэг. Их турсан малыг эмчлэхэд юуны өмнө сайн тэжээх нь эмчилгээг үр дүнд хүрэхэд
нөлөөлнө. Турсан, өеөдсөн малыг шимт бодисоор хангаж, сувилна. Үүний тулд хүчит тэжээл,
өвс, өвсний гурил зэргийг өдөрт 4-5 удаа өгч тэжээнэ. Малд давстай бүлээн ус уулгана. Эмийн
зүйлээс вен судсанд нь 20 хувийн глюкозыг бод малд 0.4 литр, хонинд 150-200 мл тарина.
Хэрэгцээтэй бол кофеин,кордиамин зэрэг эмүүдийг хэрэглэнэ.
3.10. Туйлдаа
Засал: Загасны тос уулгаж үзэх. Загасны тос бол загас, халимны өөхөн тос юм. Загасны 1
г тос нь 350 нэгж А витамин агуулна. Адуунд 40-200 мл, үхэрт 100-500 мл, хонь, ямаанд 20-
100 мл-ээр уулгана. Ариутгасан загасны тосыг үхэрт 10-15 мл, хонь, ямаанд 3-5 мл, тугалд
5-10 мл-ийг булчинд тарьж болно. Тураалд орсон малаа тэнхрээж барахгүй бол малын эмчид
ханд. Өеөдөж байгаа малд махны шөлнөөс бод малд 100-200 мл, бог малд 20-40 мл-ийг
цутгаж өгөхөд тэнхрэх нь хурдан байдаг. Цагаан агийг хатааж хандлан өгнө. Хавар агь нүдлэх
үеэр агийг түүж хандыг өгнө. Үхэр, адуунд хонины сүүг өдөрт нэг аягыг өгөхөд тэнхрэх нь
хурдан. Тураалтай төлөг, борлон, бяруунд адууны элгийг шүдэнзний хайрцагны хэмжээтэй
хэрчиж, давс, хужир түрхэж, идүүлнэ. Туранхай бог малд нэг зоодойг нэг литр халуун усанд
хийж, хандалж хөргөөд 50-100 мл-ээр өдөрт хоёр удаа өгнө. Мал ногоонд цадах үеэр тарга
хүч авахгүй байгаа адуу, үхэр, тэмээний дөрөөлөх судсыг ханана. Судсыг ханахдаа малын 1
кг биеийн жинд 4 мл цус гарахаар бодож авна. Монгол малчид эмчилгээний уламжлалт аргыг
нэгэн зэрэг хамт хэрэглэхийг чухал гэдэг. Жишээлбэл, суурин газрын тэжээлийн адуу, үхэр нэг
төрлийн тэжээлтэй, хөдөлгөөн хомс байснаас зээгтдэг. Одооны ойлголтоор тэжээлд хордох
байдалд орно. Ийм малаас дөрөөлөхийн судаснаас цус авах, сүүлний үзүүрт зэс зүү тавих
аргыг хослуулан хэрэглээд зунд сайн оторлоход тарга хүчээ сайн авдаг. Бид Улаанбаатар
хотын орчинд тэжээлийн үнээнд дурдсан заслыг нэлээд хэдэн жил дараалан хийхэд тарга,
тэвээрэг нь мэдэгдэхүйц сайжирч байсныг ажигласан болно. Гантай үед үр дүн өгөх нь муу
байдаг. Энэ нь бэлчээрээс сайн цадаж чадахгүй байгаатай холбоотой байдаг.Халгайг хадаж
хатаагаад навчийг унагаж авна. Бусад тэжээлд халгайн үйрмэгээ хачир болгон нэмж өгнө.
Халгайнаас 1:20 харьцаагаар ханд бэлтгэнэ. Хурга, ишгэнд 30-50 мл, бог малд 150-200 мл,
бод малд 500 мл тунгаар өгнө. Халгай бол сайн тэжээл болдог ургамал. Халгайг малдаа
хэрэглэж сурахын төлөө ажиллаарай гэж хэлэх минь. Шар будааг төрөл бүрийн малын махны
шөлөнд сайн шазлаад бог малд 300 мл, бодод 0,5 л хэмжээгээр уулгаж болно. Шар будааг
агштал чанасны дараа дээрээс нь ахиухан сахар, ёотон хийгээд малд тавихад дуртай иднэ.
Өеөдөхөө шахсан, жилбэгүй төллөсөн хонь сахартай шар будааг хоёр өглөө, орой дунд
шаазангаар нэг идэхэд л сүү ордог.
Халдваргүй өвчнөөр үхсэн малын зэм, малын хээл, савыг цэвэр нөхцөлд хадгалж
байгаад чанаж, яс хатуу хэсгийг салган авч цааш буцалган жигд өтгөн зүйл болгоно.
Давс нэмж хутгаад хөргөнө. Үүнийг шаз гэж нэрлэнэ. Шазыг зүсэж, шүдэнзний хайрцагны
хэмжээгээр турж доройтсон малд өгнө. Өеөдөж байгаа малд бор гурилыг шар тос, бусад
тосоор зуурч, тэмээний хорголын хиртэй үрэл болгоод малд зохих тунгаар өгнө. Адуунд шар
тосыг янз бүрийн гуурс ашиглан шулуун гэдсэнд бургуйдах маягаар хийж өгнө. Туранхай мал,
сэнсэрсэн хургыг тарваганы тосоор тэнхрүүлэх талаар тухай олон мэдээлэл бий. Үүнийг
малчид андахгүй мэддэг. Та өөрийн аргаа хэрэглээрэй.
Адуунд камфорын тос гэдэг тариа илүү тохирч байх шиг байдаг. Биед иллэг хийхэд
сайн. Төрөл бүрийн витамин, В бүлгийн иж бүрдэл эм сайн үйлчилдэг. Сэргийлэх: Өвөл,
хаврын улиралд малд нэмэгдэл тэжээл өгөх, жингээ алдахаас сэргийлэх арга хэмжээ авна.
Хамгийн гол гарц бол малыг дулааны улиралд сайн таргалуулах. Сүргийн чанар, бүтцийг
байнга сайжруулах.

16. “МАЛЧИН” ЭМХЭТГЭЛ “Малын эрүүл мэнд, малын эмийн зохистой хэрэглээ”
-16-
3.11. Мал хатингарах
Засал: Хатанги малд үнээ, хонины сүүг саамагц халуун бүлээнээр нь адуунд хагас шанага,
тэмээнд 1-2 шанагыг өгч нэмнээд хөлөргөн, уяж, сойно.
Хатанги малыг дулаан, цэлмэг өдөр унаж, хөлөртөл явуулаад дараа нь дөрөөлөхийн судас ба
гүрээний судсыг ханаж, цус авна. Бог малын хамрын сиймхийг хатгах, хааны судсыг ханаж,
цус авах зэргээр аргална.
3.12. Малын гүзээ хийгээр дүүрэх (цэндэгдэх)
Хонь,ямаа,үхэр,тэмээнийгүзээянзбүрийншалтгаанаар
хийгээр дүүрч, тээрнэ. Малыг хавар гэнэт нялх ногоонд
оруулахад, чийг шүүдэртэй үед бэлчээхэд, хөгзөрч,
ялзарсан өвс тэжээл идүүлэхэд, зарим хорт ургамал
идүүлэхэд хэвэгч малын гүзээнд их хэмжээний хий үүсч,
хуримтлагдан гүзээг дүүргэж, цэндийлгэнэ. Цэцэг идэх,
гэнэт хужир мараанд ороход хонь, ямаа, хурганы гүзээ
хийгээр дүүрнэ. Их хэмжээний хий дүүрснээс гэдэс
хэвэл, хонхолзуур (өлөн хонхор) цэндийж, зарим үед
зөв талын хавирга нурууны яснаас даваж, төмбийдөг
ба ийм үед мал амьсгаадан аргагүйдэж, амь тэмцэнэ.
Засал: Малын зөв талын хэвлийн дээд
талын бөөрний хонхолзуур (гүзээн) дээр дарах,
нухах, үрэх зэргээр хийг гаргана. Махны тостой
шөл уулгана. Будааны хатуу архийг шингэлэн өгнө.
Дараа нь хөлөртөл хөөж, тууна. Гүзээнд хэт их хий
дүүрч, цэндийн хүндэрсэн үед зөв талын бөөрний
хонхолзуурт, хамгийн их цэндийсэн хэсгийн гол
уруу бүдүүн шөвгөөр буюу нарийн үзүүртэй хутгаар
үзүүрийг буруу талын урд хөлийн туурайг чиглүүлэн
арьс, хэвлийн хана, гүзээг нэвт хатгана. Дараа нь
шөвгөө (хутгаа) авалгүй хөдөлгөн шөвөгний хажуугаар
хийг аажмаар гаргана. Хийг гаргаж, дуусгаад хатгасан зүйлээ авч шарханд сонгино, сармисны
шүүс түрхэж болно. Давирхай түрхсэн олс, дээсээр уул малаа амгайвчилж амыг хөрөөдөх,
эсхүл хэлний угийг үрж хэхрүүлэхэд гүзээнд хурсан хий багасдаг.
3.13. Малын шээс хаагдах
Голдуу үхэр, хонь, ямаа, тэмээний шээс, ялангуяа эр малынх илүү хаагдана. Шээс
нь хаагдсан хонь байн байн хэвтэж, босон хий майлан дүлж зовиурилна. Хүндэрсэн үед
бөгсөөрөө савж, унан босч чадахаа больж, яраглаж хэвтэнэ. Халуурна. Зарим үед шээс
савирч, давсагны орчноор хаван үүснэ. Ямааны шээс хаагдахад сүүлээ сөхөж, дүлэх, майлах,
орилох, бөгсөөрөө унах шинж илэрнэ.
Засал: Малын шээс чив орчинд хаагдсан бол ил мэдэгдэх хаван үүсдэггүй. Гэвч
чивийг нарийн зөөлөн юмаар бургуйдах буюу эсвэл чивний гадна талаар халуун жин тавьж,
илж, шувтрах аргаар бөглөөг гаргаж болно. Шээс хаагдсан малд савантай ус уулгавал сайн.
Саванг усанд уусган цийдэм маягтай болгоод бод малд архины лонхоор нэг, бог малд дунд
шаазангаар хоёр удаа уулгана. Цахилдагны үндэс, тарваган шийр, алирс, ямаан арцны аль
байгааг усанд
буцалгаж, уулгана. Зарим үед бог малын амыг барьж, амь тэмцүүлэн байж шээлгэдэг. Бод
малын хошногоор гараа хийж суйлан давсгийг барилах, илэх аргаар шээлгэнэ. Хас, борвины
ороолт судсыг ханана.
Гүзээний дүүрэнгийн үед хий гаргах
зориулалт бүхий гүзээ цоолох гуурсан
цоолтуур. Трокар гэнэ.
Гүзээний дүүрэнгийн үед үхэрт гүзээ
хатгах баримжааны байдал

17. “МАЛЧИН” ЭМХЭТГЭЛ “Малын эрүүл мэнд, малын эмийн зохистой хэрэглээ”
-17-
3.14. Мал түүдэгдэх (цанхтах)
Голдуу өсвөр насны хонь, ямаа хааяа торомны гүзээ, гэдэс хийгээр дүүрч, босч хэвтэн,
тарайж унах, тогтвор алдаж яраглаж, амь тэмцэн өнхөрч унах зэргээр удалгүй үхнэ. Үүнийг
мал цанхтах буюу түүдэгдэх гэнэ. Малыг өл тэжээл муутай байлгахад, бэлчээрээс дулаан
байранд оруулахад түүдэгддэг. Голдуу хурга түүдэгдэх бөгөөд хоёр талаараа ээлжлэн олон
дахин босч, ойчин түүдэг мэт өнхөрч унана.
Засал: Түүдэгдсэн малыг гэнэт үргээж, цочоодог. Эсвэл сүүлний торгон үзүүрийн үеийг,
юмаар чанга хавчиж, өвтгөдөг ба малчид шүдээрээ хазаж өвтгөдөг байв. Сүүлний үзүүрийг
тас хазах ба огтлох нь хүний эрүүл ахуй, ариун цэврийн шаардлагад нийцэхгүй тул бахиар
хавчих нь илүү дээр нь мал эмнэлгийн сургалтын явцад ажиглагдаж байлаа. Тэмээг хэвтүүлж
богочлоод, сүүлнээс нь 2-3 удаа хүчтэй дугтрана.
3.15. Хонины хамар тагжрах
Говь нутагт их гантай, хур бороо ороогүй жил хонины хамарт нарийн тоос, шороо чихэж
амьсгаа авахад түвэгтэй болж хамар нь шуухитнана. Засал: Малын хамраар их давстай хар
цай цутгаж өгөх, нарийн модоор болгоомжтой гудрах аргаар хамрын тагжрааг гаргана.
3.16. Хонь, тэмээ шивээтэх (бөөдийтөх)
Манай орны хээрийн ба тал хээрийн бүсэд нохой шивээ, шивээт хялгана их ургасан
бэлчээрт байсан мал шивээтэх нь их. Ялангуяа хонь, ямаа, тэмээ шивээтдэг. Говьд эрт бороо
орж дараа нь гандвал шивээ их ургаж хатсанаас шалтгаалж мал шивээтнэ. Шивээт хялгана
их гарсан жил хонь, тэмээ шивээтэж өвчилнө. Боловсорч гүйцсэн шивээ хонь, хурганы хүзүү,
хонго, хэвлийн гэдсэнд асаж, улмаар арьс, маханд шивж гэмтээнэ. Арьс маханд шивсэн
шивээ мах
булчингийн хөдөлгөөнөөр улам бүр гүн рүү шигдэж яргана. Шивээтсэн хонь, хурга турж эцэн,
хөлийн салаа, шивэрт шивсэн бол доголно. Хоолойд шивэхэд юм идэж чадахгүй болдог.
Тэмээнд шивээ голдуу хоолой, багалзуур руу шивж гэмтээх бөгөөд улмаар цоорч, идээ бээр
гоожино. Багалзуурт шарх үүсч гэмтээснээс
тэжээл идэж чадахгүй болж, тэмээ турж эцэх
нь хурдасна.
Засал: Юуны түрүүн шивээтэй бэлчээрээс
хурдан нүүж, холдоно. Бэлчээр сэлгэхийн хамт
шивээтсэн хонь бүрийг барьж үс ноос арьс,
маханд шигдсэн шивээг түүж авна. Шивээнээс
болж доголсон бол хөл туурайны завсрын
шивээг түүж үс ноосыг нь хайчилбал зохино.
Тэмээний багалзуурын шивээг авч, шархыг
эмчилнэ.
Сэргийлэх: Шивээ ихтэй жилд сэргийлэх
арга хэмжээг авна. Шивээ ихтэй өвсийг ядарч
доройтсон мал төлд өгөхөөр хэрчиж дэвтээн
бэлтгэсний дараа малд өгөх хэрэгтэй. Шивээтэй бэлчээрт хялгана шивээлж байх үед олон
үхэр бэлчээх, адуу туучуулах аргыг хэрэглэдэг. Хялганын шивээ толгойлохтой зэрэгцүүлэн
өвсийг хадвал шивээ ургаж амжаагүй байдаг ул шивээтэхээс сэргийлдэг сайн арга болдог.
Намар хялгана хатах үеэр шивээгүй бэлчээрт нутаг сэлгэх нь чухал. Шивээт хялгана
цэцэглэж байгаа үед уг бэлчээрээр олон адууг тууж өнгөрүүлбэл хялганы цэцэг унаж үр
тогтохгүй бол мал шивээтэх нь бага. Мөн бэлчээрийн ургамал буюу шивээ хагдарсан үедээ
бэлчээрээр адуу, үхэр тууж хөлөөр нь шивээг унагаах нь зөв арга юм.
Улаанбаатар хотын нэгэн байгууллагын
хонины арьсанд шивсэн шивээ

18. “МАЛЧИН” ЭМХЭТГЭЛ “Малын эрүүл мэнд, малын эмийн зохистой хэрэглээ”
-18-
ДӨРӨВ. ОРЧНООС ШАЛТГААЛАХ ӨВЧИН, ЭМГЭГ
4.1. Иод дутлын эмгэг
Иодын дутал бүхий малд тохиолддог архаг өвчин бөгөөд малын ашиг шим буурах,
өсөлт хөгжилт саатах, бамбай булчирхайн хэмжээ, үүрэг ажиллагаа нь өөрчлөгдөх байдлаар
илэрдэг. Энэ өвчнөөр бүх төрлийн мал өвчлөх бөгөөд хамгийн мэдрэмтгий нь ямаа, хонь,
үхэр, тэмээ юм. Мөн ишиг, хурга, тугал, ботго болон өсвөр насны мал илүү өвчлөмтгий байдаг.
Иод дутлаар өвчилсөн малын сүүний гарц 5-15%, ноолуурын гарц 15% буурч, нийт
төлийн 25-50%-д үхсэн төл гарна. Үүнд эдийн засгийн тооцоо хийж үзвэл: 1 монгол үнээнээс
саалийн хугацаанд 900 л сүү авна гэж тооцвол үүний 15% буюу 135 л сүү алдана. 1 л сүү
зах зээлийн ханшаар 1000 төгрөг гэвэл 135000 төгрөг алдана. 1 нас гүйцсэн ямаанаас 1.5 кг
ноолуур авна гэж тооцвол үүний 15% буюу 200 г ноолуур алдана. 1 кг ноолуурын зах зээлийн
ханш 55000 төгрөг гэж үзвэл 11000 төгрөг алдана. Үүний дээр үхсэн төл, сувайралтаас үүдэн
гарах хохирлын хэмжээг тооцон үзвэл 1 жилд зөвхөн иод дутлын өвчний улмаас хэдэн арван
сая төгрөгний хохирол амсана.
4.2. Яс сөнөрөх
Энэ өвчнөөр
өвчилсөн үхрийн
шилбэний яс нарийсах,
урьд хоёр хөл нь өвдөг,
богтосны үеэр ойртон
цээжин бие нь хавчийх,
явахдаа гуйван улмаар
босож чадахгүй олон
хоногоор хэвтэх хавирга,
сээр, нурууны сэртэн
зэрэг захын байршилтай
яснууд зөөлрөх зэрэг онцлох шинжүүд илэрнэ. Яс сөнөрөх өвчнөөр өвчилсөн үнээний сүүний
гарц 45-90% хүртэл буурч, том малын 15-45% нь хорогддог байна. Үүнд эдийн засгийн тооцоо
хийж үзвэл: 1 монгол үнээнээс саалийн хугацаанд 900л сүү авна гэж тооцвол үүний 90% буюу
810л сүү алдана. 1 л сүү зах зээлийн ханшаар 1000 төгрөг гэвэл 810 000 төгрөг алдана. Том
малын 45%-ийн хорогдолыг тооцон үзвэл 1 жилд зөвхөн яс сөнөрөх өвчний улмаас хэдэн
арван сая төгрөгний хохиролыг амсана.
Иод дутлаас шалтгаалан бамбай булчирхай нь томорч
бахуутсан нь