ШХА-ийн Ногоон алт-малын эрүүл мэнд төслөөс санхүүжүүлсэн малын эмч нарт зориулсан "Малын эмч" эмхэтгэл

1. “МАЛЫН ЭМЧ” ЭМХЭТГЭЛ
-1-
ХААИС
“МАЛЫН ЭМЧ”
ЭМХЭТГЭЛ
ЦУВРАЛ 1 (2017)
(Төгсөлтийн дараах давтан, ахисан түвшний ба үргэлжилсэн
сургалтанд оролцогч малын эмч нарт зориулав)
Улаанбаатар õîò
2017 îí

2. “МАЛЫН ЭМЧ” ЭМХЭТГЭЛ
-2-
“МАЛЫН ЭМЧ” ЭМХЭТГЭЛ
(Төгсөлтийн дараах давтан, ахисан түвшний ба үргэлжилсэн
сургалтанд оролцогч малын эмч нарт зориулав)
Төслийн хөтөлбөрийн баг
Б.Батсүх, М.Нансалмаа, П.Дулам, Ш.Мөнхдүүрэн, М.Одончимэг, Ж.Мөнхгэрэл,
А.Улаанхүү, Ц.Амартүвшин, Б.Ганзориг, С.Сугир, Д.Ганцэцэг, С.Батхуяг “Мал, амьтны гоц
халдварт, халдварт өвчин”; Х.Наранбаатар, О.Уламбаяр “Паразиттах өвчин”; “Мал амьтны
халдваргүй өвчин” бүлгийн “Төлийн өвчин” хэсгийг Ж.Батаа; “Хордлогот өвчин” хэсгийг
Я.Ганболд, С.Цэрэнчимэд, Ц.Энх-Оюун; “Орчноос шалтгаалах буюу нутагшмал өвчин”
хэсгийг С.Цэрэнчимэд, Ц.Энх-Оюун, Р.Содномдаржаа, Ц.Батчулуун, Д.Ганболд, С.Цэнд-
Aюуш, Б.Эрхэмбаатар; “Малын нөхөн үржихүйн өвчин, эмгэг” хэсгийг Ц.Долгосүрэн, Ж.Батаа;
С.Лхагвасүрэн, Ц.Энхтуяа, С.Бүрэнжаргал, Д.Батжаргал, Б.Дэлгэрмаа “Хүнсний аюулгүй
байдал”; Я.Ганболд, П.Болормаа, Г.Лхамжав, Д.Ууганбаяр, Д.Хүрэлбаатар, Ө.Отгонжаргал
“Малын эмийн хэрэглээ”; Ж.Батаа, С.Бямбацогт “Мэс засал”; А.Гомбожав, Б.Сандагдорж
“Мал аж ахуй, мал эмнэлгийн ариун цэвэр, эрүүл ахуй”; Я.Ганболд, А.Гомбожав “Малын
тэжээллэг” бүлгийг тус тус эмхэтгэн бичив.
Ерөнхий редактор: Я.Ганболд, С.Цэрэнчимэд, А.Гомбожав, Б.Батсүх
Õýâëýëèéí ýõ áýëòãýñýí: Н.Цогтдэлгэр
Äèçàéíåð: Н.Цогтдэлгэр
Öààñíû õýìæýý: 250х170 В5
Õýâëýëèéí õóóäàñ: 13
Хэвлэсэн тоо: 1000ширхэг
“Цогтпринт“ ÕÕÊ-ä ýõèéã áýëòãýæ õýâëýâ.
УБ, ХУД, 2-р хороо 91921191

3. “МАЛЫН ЭМЧ” ЭМХЭТГЭЛ
-3-
ӨМНӨХ ҮГ
Мал, амьтны эрүүл мэндийн байгууллагын /OIE/ мэдээллээр дэлхий дахин тохиолдож
буй хүний өвчний 60 гаруй нь жилд дунджаар 5 өвчин шинээр бүртгэгдэж байгаагийн 3 нь
мал амьтнаас гаралтай өвчин байгаа юм. Энэ утгаараа хүн амын хүнсний эх үүсвэр, хөнгөн
болон хүнсний үйлдвэрийн үнэт түүхий эдийн нөөц баялаг болсон мал сүргийн эрүүл мэндийг
хамгаалах нөр их ажил буюу мал эмнэлгийн байгууллагын үндсэн үүргийн нэг нь малаас
гаралтай өвчин, эмгэгээс хүний эрүүл мэндийг шууд бус утгаараа хамгаалах явдал юм.
Малын эмчийн ажлын үр дүнгийн гол шалгуур нь хүнсний аюулгүй байдлыг сахин
хамгаалах шинэ үзэл баримтлалыг хэрэгжүүлэхэд чиглэгдэж байгаа ба малын эмч хүний
сэтгэлгээний зөв үйлдэл, эмчилгээ, заслын сайн дадлага, эхэлснээ дуусгах эрх мэдэл, мал
эмнэлгийг нийгэмшүүлэх төр, засгийн оновчтой бодлогоос шалтгаалах хэдий ч, “аюулын
фронт” дээр “улаан гараараа” тулаан хийж байгаа малын эмч таниас шууд хамааралтай.
Энэхүү хамаарлыг үр дүнтэй болгох нэг алхам нь Швейцарын Хөгжлийн Агентлагийн
“Ногоон Алт-Малын Эрүүл Мэнд” төслийн хүрээнд хэрэгжүүлж эхлээд байгаа мал эмнэлгийн
үргэлжилсэн сургалтын /CET/ хөтөлбөр юм.
Монгол Улсын эдийн засгийг солонгоруулах, ялангуяа мал малын гаралтай түүхий эд,
бүтээгдэхүүний экспортыг олон улсын зах зээлд гаргаж, улс орны төдийгүй, иргэд, малчдын
амжиргааны түвшинг дээшлүүлэх, айл, өрх бүр орлогоо нэмэгдүүлэх баталгаатай эх үүсвэртэй
болоход хамгийн энгийн мэт боловч, чухал асуудал нь малчны хотонд байгаа мал сүрэг эрүүл,
өвчин, эмгэггүй байх, тэрчлэн малын эрүүл мэндийг хамгаалах аль ч шатны мал эмнэлгийн
үйлчилгээний оновчтой тогтолцоотой байх явдал юм. Эдгээрээс нэн түрүүнд шаардлагатай нь
малын эрүүл мэндийн манаанд “нүд цавчилгүй зогсож”, өвчин, эмгэг тохиолдсон үед “шаварт
унасан шарын эзэн” болдог малын эмч нар маань шинэ шинэ мэдээллээр хангагдаж, арга,
туршлагаа солилцож, дадлага, мэдлэгээ өргөжүүлэх, үүнд нь тус дэмжлэг үзүүлэх асуудал
юм.
Тиймээс түм буман мал сүргийнхээ эрүүл мэндийг хамгаалж буй та бүхнийхээ мэдлэг,
оюунд хэрэг болох, арга туршлагад дэм болох, энгийн атлаа чухал, дуулсан мэт атлаа гарт
ороогүй мэдээллүүдийг эмхэтгэн, цаашид шат дараалсан хэлбэрээр агуулгыг гүнзгийрүүлж,
хүрээг өргөтгөх зорилгоор энэ удаагийн сургалтыг эхлүүлээд байна.
Та бүхэнтэйгээ зөвлөлдөж, ярилцаж, санаа, оноог тань сонсож, “нэг чигт” алхахаар
Швейцарын Хөгжлийн Агентлагийн “Ногоон Алт-Малын Эрүүл Мэнд” төслийн дэмжлэгтэйгээр
Монгол Улсын Засгийн Газрын Хэрэгжүүлэгч Агентлаг-Мал эмнэлэг, Үржлийн Газар, ХААИС-
ийн Мал эмнэлгийн сургууль, Мал эмнэлгийн хүрээлэн, Улсын мал эмнэлэг, ариун цэврийн
төв лаборатори, Мал эмнэлгийн эмийн сорилт, баталгаажуулалтын улсын лаборатори зэрэг
байгууллагуудын мэргэжилтэн, эрдэмтэд, судлаачид, багш нар сургалтыг хөтөлбөрийн дагуу
хөтлөн явуулж, малын эмч нартаа шинэ мэдээлэл, шинжлэх ухаанч мэдлэг түгээх ажлыг
цаашид үргэлжлүүлэх болно.
Ерөнхий редактор

4. “МАЛЫН ЭМЧ” ЭМХЭТГЭЛ
-4-
ӨМНӨХ ҮГ ............................................................................................................................................. 3
НЭГ. МАЛ, АМЬТНЫ ГОЦ ХАЛДВАРТ ӨВЧИН
1.1.ШҮЛХИЙ ӨВЧИН ............................................................................................................................. 6
1.2. БОГ МАЛЫН МЯЛЗАН ӨВЧИН ...................................................................................................... 8
1.3. ХОНЬ, ЯМААНЫ ЦЭЦЭГ ӨВЧИН .................................................................................................. 10
1.4. ШУВУУНЫ ТОМУУ
ХОЁР. ХАЛДВАРТ ӨВЧИН
2.1. ГАЛЗУУ ӨВЧИН .............................................................................................................................. 14
2.2. БООМ ӨВЧИН ................................................................................................................................ 15
2.3. БРУЦЕЛЛЁЗ ................................................................................................................................... 19
2.4. ЛИСТЕРИОЗ ................................................................................................................................... 22
2.5. ЯМ ӨВЧИН ..................................................................................................................................... 25
2.6. ИЖ БАЛНАД ӨВЧИН (САЛМОНЕЛЛЕЗ) ...................................................................................... 27
2.7.ҮХРИЙН СҮРЬЕЭ (BOVINE TUBERCULOSIS) .............................................................................. 29
2.8. ДОТРЫН ХАЛДВАРТ ХОРДЛОГО ................................................................................................. 32
2.9. ЦУСАН ХАЛДВАР............................................................................................................................ 34
ГУРАВ. ПАРАЗИТТАХ ӨВЧИН
3.1. СОРУУЛТ ХОРХОЙ (ТРЕМАТОД) ................................................................................................. 36
3.2. ТУУЗАН ХОРХОЙ (ЦЕСТОД) ........................................................................................................ 37
3.3. БӨӨРӨНХИЙ ХОРХОЙ (НЕМАТОД) ............................................................................................ 37
3.4.ГЕЛЬМИНТИЙН ӨНДӨГ ИЛРҮҮЛЭХ АРГУУД ............................................................................... 38
3.5. ГЕЛЬМИНТИЙН ЭСРЭГ БЭЛДМЭЛИЙГ ХЭРЭГЛЭХ ЗОРИЛГО ................................................. 40
3.6. БЭЛЧЭЭРИЙН ХАЧИГ, ТЭДГЭЭРТЭЙ ТЭМЦЭХ АРГА ХЭМЖЭЭ .............................................. 40
3.7.ХАМУУ ӨВЧИНТЭЙ ТЭМЦЭХ АРГА ХЭМЖЭЭ ............................................................................. 41
3.8. ШАВЖИЙН АВГАЛДАЙГААР ҮҮСДЭГ ӨВЧНҮҮД ......................................................................... 42
3.9.ТӨРӨЛ БҮРИЙН ШАВЖААР ҮҮСДЭГ ӨВЧНҮҮДТЭЙ ТЭМЦЭХ АРГА ......................................... 44
3.10. ЭГЭЛ БИЕТНЭЭР ҮҮСДЭГ ӨВЧНҮҮД ......................................................................................... 44
ДӨРӨВ. МАЛ, АМЬТДЫН ХАЛДВАРГҮЙ ӨВЧИН.
4.1. ТӨЛИЙН ӨВЧИН ............................................................................................................................. 46
4.1.1. НЯЛХ ТӨЛ ЧАЦГА АЛДАХ (БИЖ ӨВЧИН) ................................................................................. 46
4.1.2. БУЛЧИН ЦАЙХ ӨВЧИН ............................................................................................................... 46
4.1.3. ХУРГА, ИШИГ СЭНСРЭХ ............................................................................................................ 47
4.1.4. ХУРГА, ИШИГ, БОТГО ТОРОМНЫ АМРУУ.................................................................................. 47
4.1.5. ТУГАЛ, ТОРОМ ХЯЛУУТАХ ......................................................................................................... 48
4.1.6. ХУРГА, ИШИГНИЙ НҮД ӨВЧЛӨХ ............................................................................................... 48
4.1.7.ТӨЛИЙН ТАТВАЛЗУУР (АЛЬБИНТАХ, АЛЬБИН) ....................................................................... 48
4.2. ХОРДЛОГОТ ӨВЧИН ...................................................................................................................... 48
4.2.1. ХҮНД МЕТАЛЛААР ХОРДОХ ..................................................................................................... 48
4.2.2. ХАР ТУГАЛГААР ХОРДОХ .......................................................................................................... 48
4.2.3. МОЛИБДЕНИЙ ХОРДЛОГО ........................................................................................................ 49
4.2.4. БОРЫН ХОРДЛОГО ..................................................................................................................... 49
4.2.5. ХУЖРААР ХОРДОХ ..................................................................................................................... 49
4.2.6. УРГАМЛЫН ХОРДЛОГО............................................................................................................... 49
4.2.6.1. БЭЛЧЭЭРИЙН ЗАРИМ ХОРТ УРГАМЛУУД ............................................................................ 49
4.2.6.2. ХОРДЛОГЫН ЭМЧИЛГЭЭ (АНТИДОТ).................................................................................... 50
4.3. ОРЧНООС ШАЛТГААЛАХ БУЮУ НУТАГШМАЛ ЭМГЭГ .............................................................. 51
4.3.1. ИОД ДУТЛЫН ЭМГЭГ (Iodine deficiency disorder) ...................................................................... 51
4.3.2. БУЛЧИН ЦАЙХ ӨВЧИН (White muscle disease) ......................................................................... 52
4.3.3. ЯС СӨНӨРӨХ ӨВЧИН (Osteodystrophy) .................................................................................... 54
4.3.4. ХАР АРАА (FLUOROSIS) ............................................................................................................. 55

5. “МАЛЫН ЭМЧ” ЭМХЭТГЭЛ
-5-
4.3.5. ОРОНГИ БА ЗЭС ДУТАЛ (Copper deficiency) ......................................................................... 56
4.3.6. ШЭЭС ЧУЛУУТАХ ӨВЧИН (Urolitosis or kidney stone) ........................................................... 57
4.3.7. ЦАХИУРТАХ (ТООСЖИХ) ЭМГЭГ (Silicosis) .......................................................................... 58
4.3.8. ХУЖИРСАХ, ХУЖРААР ХОРДОХ (Crave salt and poisoning salt marsh) .............................. 60
4.3.9. НУТАГШМАЛ ЭМГЭГЭЭС СЭРГИЙЛЭХ ЗӨВЛӨМЖ.............................................................. 61
4.4. МАЛЫН НӨХӨН ҮРЖИХҮЙН ӨВЧИН, ЭМГЭГ .......................................................................... 62
4.4.1. ХЭЭЛ, ҮРГҮЙДЭЛИЙГ ОНОШЛОХ АРГУУД ............................................................................ 62
4.4.2. ХЭЭЛТЭЙ БОЛОН ТӨЛЛӨСНИЙ ДАРАА ТОХИОЛДДОГ ӨВЧИН ЭМГЭГҮҮД ..................... 64
4.4.3. ХЭЭЛ ХАЯЛТ ............................................................................................................................ 64
4.4.4. ХЭЭЛТЭЙ МАЛЫН ӨЕӨДӨЛТ ................................................................................................. 65
4.4.5. ХАГ СААТАЛТ............................................................................................................................. 65
4.4.6. САВ УРВАХ ............................................................................................................................... 66
4.4.7. ТӨЛЛӨСНИЙ ДАРААХ САА .................................................................................................... 67
4.4.8. САВНЫ ҮРЭВСЭЛ .................................................................................................................... 68
4.4.9. ӨНДГӨВЧ ХАТАНХАЙРАХ ....................................................................................................... 68
4.4.10. МАЛЫН ДЭЛЭН АЙХ .............................................................................................................. 69
4.4.11. МАЛЫН ДОТООД ШҮҮРЛИЙН БУЛЧИРХАЙ, ДААВРЫН ӨӨРЧЛӨЛТ................................. 71
4.4.12. НӨХӨН ҮРЖИХҮЙН ӨВЧНӨӨС СЭРГИЙЛЭХ, ЭМЧЛЭХ ЗАРИМ ЭМ БЭЛДМЭЛҮҮД........ 72
ТАВ. ХҮНСНИЙ АЮУЛГҮЙ БАЙДАЛ
5.1. ХҮНСНИЙ АЮУЛГҮЙ БАЙДЛЫН ЕРӨНХИЙ ОЙЛГОЛТ............................................................. 73
5.2. ХҮНСНИЙ АЮУЛГҮЙ БАЙДЛЫГ ХАНГАХАД МАЛ ЭМНЭЛГИЙН ОРОЛЦОО.......................... 73
5.3. ХҮНСНИЙ АЮУЛГҮЙ БАЙДЛЫН БИОЛОГИЙН ЭРСДЭЛ.......................................................... 74
5.4. БАКТЕРИ МАХЫГ ЯАГААД ХОР БОЛГОДОГ ВЭ ....................................................................... 78
5.5. НАССР ТОГТОЛЦОО ГЭЖ ЮУ ВЭ ............................................................................................. 79
5.6. МАЛ АМЬТНЫ ГАРАЛТАЙ ХҮНСНИЙ БҮТЭЭГДЭХҮҮНД БАЙХ ЭМ,
ХИМИЙН БОДИСЫН ҮЛДЭГДЛИЙН ТУХАЙ ОЙЛГОЛТ.............................................................. 82
ЗУРГАА. МАЛЫН ЭМИЙН ХЭРЭГЛЭЭ
6.1. ЭМИЙН АНГИЛАЛ........................................................................................................................ 84
6.2. ЭМИЙН ХЯНАЛТ.......................................................................................................................... 86
6.3. ЭМИЙН ҮЛДЭГДЭЛ ..................................................................................................................... 86
6.4. ЭМИЙН ҮЛДЭГДЛИЙН ХОР УРШИГ........................................................................................... 87
6.5. ЭМИЙН ТЕХНОЛОГИ................................................................................................................... 90
6.6. ЭМИЙН ЗОХИСТОЙ ХЭРЭГЛЭЭ ................................................................................................ 91
6.7. ЭМИЙН ҮЙЛЧИЛГЭЭНИЙ ҮР ДҮНГИЙН ЭДИЙН ЗАСГИЙН ҮНЭЛГЭЭНИЙ ЗАРИМ АРГУУД 91
ДОЛОО. МЭС ЗАСАЛ
7.1. МАЛЫН ДОГОЛ ............................................................................................................................ 93
7.2. ШАРХ ӨТӨХ.................................................................................................................................. 94
7.3. МАЛЫН ШАРХ .............................................................................................................................. 95
7.4. МАЛ СОЁНГОТОХ......................................................................................................................... 95
7.5. МАЛ ХӨНГӨЛӨХ ДЭВШИЛТЭТ АРГААР АШИГ ШИМИЙГ НЭМЭГДҮҮЛЭХ БОЛОМЖ............ 96
НАЙМ. МАЛ АЖ АХУЙ, МАЛ ЭМНЭЛГИЙН АРИУН ЦЭВЭР, ЭРҮҮЛ АХУЙ
8.1. ОРЧНЫ ЭРҮҮЛ АХУЙ..................................................................................................................... 97
8.2. АРИУН ЦЭВЭР, ЭРҮҮЛ АХУЙН ЕРӨНХИЙ АРГА ХЭМЖЭЭ........................................................ 97
8.3. ҮНЭРГҮЙ БОЛГОХ, ҮНЭР ДАРАХ (ДЕЗОДОРАЦИЯ)................................................................... 98
8.4. ХҮҮР, СЭГ ЗЭМ УСТГАХ................................................................................................................. 98
8.5. МАЛ, АМЬТНЫ СЭГ ЗЭМ УСТГАХ АРИУТГАЛ ХАЛДВАРГҮЙЖҮҮЛЭЛТ ХИЙХ АЖЛЫН УДИРДАМЖ 99
ЁС. МАЛЫН ТЭЖЭЭЛЛЭГ
9.1. ТЭЖЭЭЛИЙН АНГИЛАЛ ................................................................................................................ 100
9.2. ТЭЖЭЭХ ЗАРЧИМ /АДУУНЫ ЖИШЭЭН ДЭЭР/ .......................................................................... 101
9.3. ЗӨВ ЗОХИСТОЙ ТЭЖЭЭХ ЗААВАР ............................................................................................. 104

6. “МАЛЫН ЭМЧ” ЭМХЭТГЭЛ
-6-
НЭГ. МАЛ, АМЬТНЫ ГОЦ ХАЛДВАРТ ӨВЧИН
1.1.ШҮЛХИЙ ӨВЧИН
Тодорхойлолт. Шүлхий
богино хугацаанд өргөн уудам
нутгийг хамран тархаж, тэмээ,
үхэр, сарлаг, хонь, ямаа, гахай,
буга, зээр зэрэг салаа туурайтныг
өвчлүүлдэг вирусийн гоц халдварт,
олон улсын худалдааны хорио
цээрт өвчин юм.
Үүсгэгч. Пикорновиридэ
ангийн Афтовирус зүйлд
хамаарна. Шүлхийн вирус нь А, О,
Ази-1,С,САТ-1,САТ-2,САТ-3гэсэн
дархлаа төрүүлэх чанараараа өөр
долоон хэвшил байдаг.
Тархалтын байдал.
Дэлхийн мал, амьтны эрүүл
мэндийн байгууллагын мэдээлж
буйгаар шүлхий өвчний халдвар
Ази, Африк болон дундад Азийн
олон оронд гарсаар байгаа.
Монгол орны хэмжээнд
шүлхий өвчний хэд хэдэн
тохиолдол бүртгэгдсэнээс
шүлхийн О хэвшил 2000 онд
Дорноговь, 2001-2005 онд Дорнод,
2002 онд Баян-Өлгий, Ховд, 2006
онд Улаанбаатар хотод, 2010 онд
Дорнод, Сүхбаатар, Хэнтий, Төв,
Говьсүмбэр, 2014 онд Сүхбаатар,
Хэнтий, Дорноговь, 2015 онд
Ховд, Баян-Өлгий, Сүхбаатарт
шүлхийн Ази-1 хэвшил 2013 онд
Баян-Өлгий, Дорнод, шүлхийн А хэвшил 2016 онд
Төв, Говьсүмбэр аймагт тус тус оношлогдсон.
Халдвар дамжих зам. Халдварын голомт нь
өвчтэй, өвчлөөд эдгэрсэн, халдвар авсан мал, амьтан,
тэдгээрийн нус, шүлс, шээс, баас, сүү, үр зэрэгтэй хамт
ялгаран гарсан вирусээр бохирлогдсон уяа, зогсоол,
хашаа саравч, өтөг, бууц, ус, тэжээл, бэлчээр, мал,
амьтны тоног хэрэгсэл, гутал хувцас зэрэг болно.
Ихэнхдээ шүлхийн халдвар өвчтэй, халдвартай мал
амьтнаас шүлхийд мэдрэг мал, амьтанд шууд хавьтлын
замаар болон шүлхийн вирусээр бохирлогдсон зүйлээр дамжин тархах бөгөөд өвчний
голомтод ойр байсан мал, амьтанд амьсгалын замаар халдаж болно. Чийглэг, бүрхэг, хүйтэн
цаг агаартай үед шүлхийн вирус алс хол салхиар зөөгдөн халдварлах боломжтой.

7. “МАЛЫН ЭМЧ” ЭМХЭТГЭЛ
-7-
Эмнэл зүйн шинж тэмдэг, эмгэг хувиралт.
Өвчний нууц үе нь 14 хоног байна. Шүлхий өвчнөөр
өвчилсөн мал, амьтны ам, хамар, буйл, тагнай, жавж,
хэл, дэлэн хөх, турууны салааны арьсанд үлхий, яршил
үүсэх, доголох, ус, тэжээлдээ дургүй болох, халуурах
зэрэг нийтлэг шинж тэмдэг илэрнэ.
Гахай. Шүлхий өвчинд хамгийн мэдрэмтгий
амьтан юм. Хэрвээ гахайн фермд энэ өвчний халдвар
тархсан бол анхны шинж тэмдэг илрэхээс өмнө маш
хурдан хугацаанд газар авсан байдаг. Гахай халдвар авснаар 40-40.6 0
C халуурч, тэжээлдээ
дургүй болон хөдөлгөөн нь удааширна. Мөн турууны титэм, өсгий, турууны салаа, хоншоороор
нь үлхий гарна.
Амны хөндийд гэмтэл гарах нь нийтлэг биш ч хэрэв гарвал
хэмжээ нь бага, үхрийг бодвол хурдан эдгэрэх “хуурай”
хэлбэрийн гэмтэл үүснэ. Харин шүлс гоожихгүй. Мэгж хээл
хаях, торой ямар нэгж шинж тэмдэггүйгээр үхдэг бий.
Үхэр. Бусад зүйлийн амьтдыг бодвол үхэр нь амьсгалын
түрлэг их учраас агаар дуслын замаар халдвар авдаг. Үхэр
нь тухайн нутаг дэвсгэрт шүлхий өвчин байгаа эсэхийг
тодорхойлох индикатор амьтан болж байдаг. Шүлхий өвчнөөр
өвчилсөн үхэрт эхлээд 39.4-40.60
C хэм халуурах, номойрох,
тэнцвэрээ алдах, тэжээлдээ дургүй болох, сүү нь татрах
шинж илэрнэ. Шүлс нь гоожих, урсах, хамраас нь шингэн
гоожих, хөлөө савлах, тийрэх эсвэл доголох, үлхий үүсэх
шинж дагалдана. Ихэвчлэн хэл, буйл, жавж, зөөлөн тагнай,
хамрын толио, турууны салаа, турууны титэм, хөхөн дээр
үлхий үүснэ. Үлхий ил харагдахгүй гарах нь бий. Үлхий үүсэн
гарсны дараа шүлс нь мэдэгдэм ихсэж хамраас нь шингэн
урсах, доголох шинж зэрэгцэнэ. Үнээ хээл хаях, нялх тугал
үлхий үүсэхийн завдалгүй үхэж болно.
Хонь, ямаа. Шүлхийн вирусийн халдвар авсан хонь, ямаанд
эмнэл зүйн шинж тэмдэг, хувиралт маш бүдэг буюу номойрох,
буйл, уруул, жавж, хэлэн дээр жижиг хэмжээтэй үлхий гарах
байдлаар илэрнэ. Доголох нь бог малын шүлхийн гол шинж
тэмдэг юм. Доголсон малын турууны титэм эсвэл салаанд
үлхий, шархлаа үүссэн байж болно. Халдвар авсан мал хээл хаях, хөхүүл хурга ямар нэг
шинж тэмдэггүйгээр үхэх нь бий.
Үхрийн хэл, салаа туурай, буйл жавжинд
үүссэн үлхий, шархлаа

8. “МАЛЫН ЭМЧ” ЭМХЭТГЭЛ
-8-
Оношлогоо. Өвчний тархалт, эмнэл зүйн шинж тэмдэг, эмгэг бие бүтцийн хувиралт
зэргийг үндэслэн урьдчилсан онош тогтоох бөгөөд оношийг лабораторийн шинжилгээгээр
баталгаажуулна.
Лабораторийн шинжилгээнд үлхий, хэлний хучуур эд, шүлс, ийлдэс гэх мэтээс зохих
журмын дагуу дээж авч илгээнэ.
Эмчилгээ. эмчилгээ байхгүй
Сэргийлэх, тэмцэх арга хэмжээ. Энэхүү арга хэмжээг холбогдох хууль, тогтоомжийн
дагуу хэрэгжүүлнэ.
1.2. БОГ МАЛЫН МЯЛЗАН ӨВЧИН
Тодорхойлолт. Бог малын мялзан өвчин (БММӨ) буюу “ямааны тахал” өвчин нь хонь,
ямааг өвчлүүлдэг вирусийн гаралтай гоц халдварт өвчин юм.
Үүсгэгч. Бог малын мялзан өвчин Peste des Petits Ruminants нь Paramixoviridae овгийн
Morbillivirus-ээр үүсгэгддэг генетикийн хувьд 1-ээс 4 дүгээр удам (Lineage)-д харьяалагдах
хэд хэдэн омогтой.
Тархалтын байдал.
Энэ өвчний халдвар нь анх
баруун Африкт бүртгэгдсэн
бөгөөд дэлхий дээр өргөн
тархсан. Ялангуяа Арабын хойг,
Дундад Ази, баруун-өмнөд Ази,
Энэтхэг, Хятад зэрэг газруудад
их тархсан байдаг. Хятадад
энэ өвчин анх 2007 онд
бүртгэгдсэн. Монгол Улсад анх
удаа 2016 оны 9 дүгээр сард
бүртгэгдсэн байна. Хамгийн
анхны эмнэлзүйн шинж тэмдэг
Ховд аймгийн Мянгад сумын
малд илэрч Улсын мал эмнэлэг
ариун цэврийн төв лабораторид 2016 оны 8 дугаар сарын 24-ний өдөр хийсэн шинжилгээгээр
оношлогдсон байна. УМЭАЦТЛ-ийн шинжилгээний дүнг БНХАУ-ын Чиндао дахь ДМАЭМБ-ын
лавлагаа лабораторид полимеразийн гинжин урвалаар оношлож баталгаажуулсан байна.
Бог малын мялзан өвчний халдвартай зэрлэг амьтад
(бөхөн, янгир, аргал, хар сүүлт гэх мэт) мэдрэмтгий
бөгөөд бөхөнгийн өвчлөл Монгол улсад бүртгэгдсэн.

9. “МАЛЫН ЭМЧ” ЭМХЭТГЭЛ
-9-
Эмнэл зүйн шинж тэмдгийн зураг (Зургийг Ю.Энх-Амгалан, Ховд, 2016)
Халдвар дамжих зам. Ихэвчлэн хонь, ямаа өвчилдэг бөгөөд үхэр, зарим зэрлэг
хивэгчдийг туршлагын байдлаар халдварлуулж байсан тохиолдол бий.
Эмнэл зүйн шинж тэмдэг, эмгэг хувиралт. Өвчний нууц үе ихэвчлэн 4-6 хоног байдаг
бөгөөд 3-10 хоногт илрэх тохиолдол байна. Дэлхийн мал, амьтны эрүүл мэндийн байгууллага
(OIE)-ын хуурай газрын амьтны эрүүл мэндийн кодод зааснаар уг өвчний нууц үе 21 хоног.
Гэнэт халуурах, биеийн ерөнхий байдал ихээхэн доройтох, тэжээлийн дуршилгүй
болох, хамраас тунгалаг шингэн гоожих зэрэг шинж тэмдэг илэрнэ. Хамрын шингэн аажимдаа
өтгөрч шар болж, хэмжээ нь нэмэгдэж, хатуурсаар амьсгалах замыг бөглөж амьсгалын
замын эмгэг үүсгэнэ. Нүд мөн халдварлах бөгөөд нулимс ихээр ялгарснаар зовхи хоорондоо
наалддаг. Амны доторх эд хавдаж, буйл, тагнай, хэлний орчимд шархлаа үүснэ. Зарим мал,
амьтан чацга алдах, улмаар шингэний дуталд орох, биеийн жингээ ихээр алдаж, хээл хаяна.
Бог малын мялзан өвчнөөр өвчилж халуурснаас хойш 5-10 өдрийн дотор ихээхэн доройтож,
үхэлд хүргэдэг. Өсвөр мал амьтан илүү нэрвэгддэг ба ямаа хониноос илүү өвчилдөг. Хурц
хэлбэрийн үед өвчилсөн мал үхдэг. Өвчний хөнгөн хэлбэр, эсвэл нууц халдварын үед
мэдрэмтгий ямаа өвчлөх хүртэл тодорхой шинж тэмдэг илрэхгүй байх тохиолдол бий.
Оношлогоо. Үхэрт ямар нэг шинж тэмдэг илрэхгүй байгаа үед хонь ямаа гэнэт ихээр
халуурах, хамраас шингэн гоождос гарах, их хэмжээний чацга алдалт зэрэг эмнэл зүйн шинж
тэмдгээр оношлож болно. Учир нь энэ өвчин нь шүлхий, үхрийн цээж, хэл хөхрөх зэрэг гоц
халдварт өвчинтэй ижил төстэй шинж тэмдэг илэрдэг бөгөөд лабораторийн баталгаажуулах
шинжилгээ их ач холбогдолтой. Хээрийн нөхцөлд сэжигтэй мал, амьтны шинж тэмдэг болон
эмгэгт эрхтний хувирлуудаар урьдчилсан онош тавих бөгөөд БММ өвчний дээрх сонгодог
шинж тэмдгийг сайтар харгалзан үзэх шаардлагатай. Шинж тэмдэг, эмгэгт хувирлууд БММ
өвчнөөс ялгаварлан оношлох өвчнүүдтэй адил байсан ч сайтар ялгаж, шаардлагатай дээжийг
лабораторид хүргүүлнэ.
Эмнэл зүйн шинж тэмдгийн зураг

10. “МАЛЫН ЭМЧ” ЭМХЭТГЭЛ
-10-
БММ өвчнийг вирусын гаралтай болон бактериар үүсгэгддэг зарим өвчнүүдээс
ялгаварлан оношлоно. Үүнд: Хонь, ямааны цэцэг, шөвөг яр, хэл хөхрөх, шүлхий, цусан
халдварт, ямааны годрон зэрэг өвчнүүдээс ялгаварлан оношлоно. Мөн бусад хордлого,
халдваргүй өвчнөөс ялгаварлан оношлоно.
Лабораторийн шинжилгээнд ийлдэс, нулимс, хамар, шулуун гэдэсний арчдас,
чацархайн тунгалаг, Пейрын гүвгэр, бөөрний дээд булчирхай, эрүүн доорх булчирхай, уушги,
дэлүү, бөөр, бүдүүн гэдэс түүний агуулагдахуун, гадна, дотно шимэгчид зэрэг эмгэг хувиралтай
бүх эрхтнээс молекул биологи, бактериологи, гистологи, паразитологийн шинжилгээнд
зориулж дээж авна. Шаардлагатай үед вирус ялгах шинжилгээнд зориулж мал, амьтнаас
тусгай арга зүйн дагуу дээж авна.
Эмчилгээ. Байхгүй бөгөөд, хоёрдогч халдвараас сэргийлэх эмчилгээ хийж болно.
Сэргийлэх, тэмцэх арга хэмжээ. Энэ өвчинтэй тэмцэх арга хэмжээг холбогдох хууль,
тогтоомжийн дагуу хэрэгжүүлнэ.
1.3. ХОНЬ, ЯМААНЫ ЦЭЦЭГ ӨВЧИН
Тодорхойлолт. хонь, ямааны цэцэг нь вирусийн гаралтай, өндөр халуурал бүхий
арьс, салст бүрхүүлд цэврүүт гүвдрүү
үүсэх, дотоод эрхтний үрэвслийн шинжээр
илэрдэг хурц халдварт өвчин юм.
Үүсгэгч. Поксвирусын язгуурын
Каприпокс төрлийн үүсгэгчээр үүсгэгдэнэ.
Хонь, ямааны цэцэг үүсгэгч нь ийлдсийн
нэг хэвшилтэй, бусад төрлийн амьтдыг
өвчлүүлдэггүй. Цэцгийн үүсгэгч бусад
вирусыг бодвол гадаад орчин, малын
биемахбод, түүхий эдэд удаан хугацаагаар
идэвхээ хадгална.
Тархалтын байдал. Энэ өвчин нь дэлхий дээр нэлээд тархсан бөгөөд Дэлхийн мал,
амьтны эрүүл мэндийн байгууллагын мэдээлснээр Африк тивийн Экватороос хойш хэсэгт,
ОйрхиДорнодТурк,Иран,Ирак,Афганистан,
Пакистан, Энэтхэг, Непал, Хятадын зарим
хэсэгт, Бангладеш, Казакстан, ОХУ зэрэг
улсуудад гарч бүртгэгдсэн байна.
Манай оронд хонь ямааны цэцэг
өвчин анх 1930 онд оношлогдож, 1967, 1977
онуудад бүртгэгдэж байсан. Хонины цэцэг
өвчин 2006- 2007 онд Сүхбаатар аймагт,
ямааны цэцэг 2008 онд Дорнод аймагт, 2013
онд Дорноговь аймагт бүртгэгдсэн. 2015
онд дэгдсэн хонины цэцэг өвчин богино
хугацаанд тархсанаас хойш Сүхбаатар,
Хэнтий, Дорнод, Дорноговь, Архангай,
Булган, Өмнөговь, Дундговь, Өвөрхангай
зэрэг аймагт оношлогдсон.
Халдвар дамжих зам. Хонь, ямааны цэцгийн халдвар ихэвчлэн ойр хавьтал,
амьсгалын замаар дамждаг. Мал халдвар авснаас хойш 1 долоо хоногийн дараа буюу
дархлааны эсрэгбием үүссэнээс хойш халдвар тараах эрсдэл нь харьцангуй багасдаг.
Үүсгэгч:Поксвирусын язгуурын Каприпокс төрлийн үүсг
цэцэг үүсгэгч нь ийлдсийн нэг хэвшилтэй, бусад төрлийн
үүсгэгч бусад вирусыг бодвол гадаад орчин, малын
хугацаагаар идэвхээ хадгална.
Тархалтын байдал. Энэ өвчин нь
дэлхий дээр нэлээд тархсан бөгөөд
Дэлхийн мал, амьтны эрүүл
мэндийн байгууллагын
мэдээлснээр Африк тивийн
Экватороос хойш хэсэгт, Ойрхи
Дорнод Турк, Иран, Ирак,
Афганистан, Пакистан, Энэтхэг,
Непал, Хятадын зарим хэсэгт,
Бангладеш, Казакстан, ОХУ зэрэг
улсуудад гарч бүртгэгдсэн байна.
Манай ор
1930 онд
бүртгэгдэж
2006- 200
цэцэг 200
Дорноговь
Сүүлийн
цэцэг өвч
хойш
Дорноговь
Дундговь,
оношлогдс
Халдвар дамжих зам. Хонь, ямааны цэцгийн халдвар и
амьсгалын замаар дамждаг. Мал халдвар авснаас хой
дархлааны эсрэгбием үүссэнээс хойш халдвар тараах эрсд
тохиолдолд салст бүрхүүл, гэмтсэн арьсаар дамжи
халдварласан мал тээгч болдог нь нотлогдоогүй. Шууд
амьтныг гардан эмчлэх, тэжээх явцад хувцас, малын тон
вирусээр бохирдсон хашаа хороо, тэжээл, хэвтэр бууцаар

11. “МАЛЫН ЭМЧ” ЭМХЭТГЭЛ
-11-
Зарим тохиолдолд салст бүрхүүл, гэмтсэн арьсаар дамжих боломжтой. Архаг
байдлаар халдварласан мал тээгч болдог нь нотлогдоогүй. Шууд бус байдлаар буюу өвчтэй
мал амьтныг гардан эмчлэх, тэжээх явцад хувцас, малын тоног хэрэгсэл, ноос, ноолуур, арьс,
вирусээр бохирдсон хашаа хороо, тэжээл, хэвтэр бууцаар халдвар тархана.
Эмнэл зүйн шинж тэмдэг, эмгэг бие бүтцийн хувиралт. Өвчний нууц үе нь 21 хүртэл
хоног байна. Цэцгээр өвчилж буй хонь, ямааны биеийн халуун 41 хэм хүрч 1–5 өдрийн турш
үргэлжилнэ. Нүд, ам, хамраас нулимс, салст идээт нус, нуух гоожих, зовхи хавагнах, судасны
лугшилт олширч амьсгал түргэсэх, цэцгийн цэврүүт гүвдрүү, булдруу ихэвчлэн толгой, уруул,
хамрын самсаа, шанаа, нүдний орчим болон цавь, суга,
дэлэн, хуухнаг, гуя болон сүүлний дотор талын үсгүй хэсэгт
үүсэж ус тэжээлд дургүй болох шинж тэмдэг илэрнэ.
Эмгэг бие бүтцийн хувиралт. Гол хувиралт арьс,
амьсгалын замын салст бүрхүүл, тэжээл боловсруулах замд
илэрнэ. Зууван хэлбэртэй жижиг гүвдрүүнүүд үс, ноос багатай
хэсэгт тод харагдана. Гүвдрүү орчмын арьс хавагнасан байх
ба хаван толгойн нүүрний хэсэг, нүдний орчимд тод илэрнэ.
Гүвдрүүний нимгэн тавыг хуулахад улаандуу өнгөтэй суурь
үлдэнэ. Салст бүрхүүлийн шархлаат гүвдрүү, арьсны тав,
хогжруу, шүлс, нус, нулимс, сүү, шээс, баас нь вирусийн эх
уурхай болдог.
Оношлогоо. Өвчний халдварын тархалтын байдал,
эмнэл зүйн шинж тэмдэг, эмгэг бие бүтцийн хувиралт
зэргийг үндэслэн урьдчилсан онош тогтоох бөгөөд оношийг
лабораторийн шинжилгээгээр баталгаажуулна.
Эмнэл зүйн шинж тэмдгийн зураг

12. “МАЛЫН ЭМЧ” ЭМХЭТГЭЛ
-12-
Ялгаварлан оношлох. Шөвөг яр, цахлай, арьсны элдэв үрэвсэл, хамуу зэргээс
ялгаварлан оношлох шаардлагатай. Эмгэгт материалыг “Мал эмнэлгийн лабораторийн
шинжилгээнд зориулсан дээж авах, бэлтгэх илгээх журмын” 5.4.5–д заасны дагуу авч
хүргүүлнэ. Лабораторид ирүүлсэн эмгэгт дээжийг эсийн өсгөвөрт халдварлуулж вирус ялган
авах, БХ–ПГУ, бодит хугацааны ПГУ, эмгэг эд судлалын арга ашиглаж шинжилгээ хийнэ.
Эмчилгээ. Байхгүй.
Сэргийлэх, тэмцэх арга хэмжээ. Цэцэг өвчинд мэдрэмтгий малыг дархлаажуулах
замаар өвчний халдвараас сэргийлнэ. “Хонины цэцгээс сэргийлэх амьд вакцин”-ыг зааврыг
баримтлан хонинд тарих,“Ямааг цэцгээс сэргийлэх идэвхгүйжүүлсэн вакцин”-ыг зааврын
дагуу ямаанд тарина.
Хонь, ямааны цэцэг өвчин гарсан хот айл, фермд
мал эмнэлгийн
б а й г у у л л а г ы н
д ү г н э л т и й г
үндэслэн аймаг,
нийслэл, дүүрэг,
сумын Засаг даргын
захирамжаар хорио
цээрийн дэглэм
хэрэгжүүлж, өвчинтэй тэмцэх арга хэмжээг зааврын дагуу
хэрэгжүүлнэ.
1.4. ШУВУУНЫ ТОМУУ
Тодорхойлолт. Хүн, мал, амьтны томуу нь дэлхий нийтэд өргөн тархсан амьсгалын
замын халдварт өвчин юм. Шувууны томуугаар бүх төрлийн шувууд өвчилдөг боловч зарим
төрлийн шувууд харьцангуй тэсвэртэй, зарим нь илүү мэдрэмтгий байдаг онцлогтой. Түүнчлэн
шувууны томуугийн үүсгэгч вирус нь харх, хулгана, үен, өмхий хүрэн, гахай, муур, бар, нохой
гэх мэт зарим төрлийн хөхтөн амьтдад болон хүнд илэрсэн байдаг. Шувуудын дунд томуугийн
А хүрээний 16 дэд хэв шинжийн вирус эргэлтэнд байдгаас Н5, Н7, Н9 дэд хэв шинжийн үүсгэгч
дотор өндөр хоруу чанартай хувилбар байдаг.
Өвчний үүсгэгч. Хүн, мал, амьтны томуу өвчин нь Миксовирусийн овог,
Ортомиксовирусийн язгуур, инфлюенца вирусээр үүсгэгддэг. Уг вирус дотроо А, В, С гэсэн
гурван хэвшилтэй (хүрээ ) бөгөөд, хүн эдгээрийн бүх хувилбараар нь өвчилдөг байхад харин
мал амьтан зөвхөн А хүрээний вирусээр л өвчилдөг онцлогтой.
Тархвар зүй. Дэлхийн мал, амьтны
эрүүл мэндийн байгууллагын мэдээлж
буйгаар өндөр хоруу чанарт шувууны
томуугийн халдвар Ази, Африк, Хойд
Америк, Европ, Дундад Азийн олон оронд
гарсаар байгаа.
Манай оронд Өндөр хоруу чанартай
H5N1 дэд хэв шинжийн вирусээр үүсгэгдсэн
шувууны томуу өвчин 2005, 2006, 2009,
2010 онуудад Эрхэл, Хунт, Дойтын цагаан,
Дөрөө цагаан, Ганга нуурын орчимд
нүүдлийн шувуудад оношлогдсон.

13. “МАЛЫН ЭМЧ” ЭМХЭТГЭЛ
-13-
Халдвар дамжих зам. Халдварын эх үүсвэр нь томуугаар өвчилсөн бүх төрлийн
зэрлэг ба тэжээвэр шувуу боловч уг вирусийн онцлогоос хамаарч зүйлийн саадыг давж
чадах хэмжээнд өөрчлөгдөн хувирсан үүсгэгчээр өвчилсөн бусад мал амьтан бас байж
болохыг үгүйсгэдэггүй байна. Томуугийн вирус нь өвчилсөн шувууны амьсгалын замын
салст бүрхүүл, нарийн ба бүдүүн гэдэсний хана, уушгины цулцан, хучуур эсүүдэд тархсан
байдаг төдийгүй, зүрхний булчин, тархины эсүүдэд ч хуримтлагдсан байдаг. Иймээс эдгээр
эс, эд, эрхтнээс гадагшлах бүх төрлийн шүүрэл, баас, сангасаар дамжин гадна орчинд вирус
ялгарч байдаг. Томуугийн вирусийн тархах гол зам нь агаар дуслын зам боловч дээрх бүх
төрлийн шүүрэл, баас сангасаар бохирлогдсон тэжээл, ус, шувууны байрны тоног хэрэгсэл,
ажиллагсдын хувцас зэргээр дамжин халдварлана. Бас өвчтэй шувууд өөр хоорондоо хавьтах,
өвчилж үхсэн ба нядалсан шувууны сэг зэм халдвар тараана.
Халдвар дамжуулах завсрын эзэд нь шувууны байранд үржсэн төрөл бүрийн шавж
хорхой байж болно. Зарим тохиолдолд томуугаар өвчилсөн гахай, адуу, хүний үүсгэгч ч
зүйлийн саадыг даван харилцан бие биенээ өвчлүүлж болох боломжтой.
Харин усны зэрлэг шувууд, түүний дотроос галуутан (нугас, галуу), хиазтан ( цахлай
хиазат) томуугийн А хүрээний бараг бүх дэд хэв шинжийн үүсгэгчийг агуулж байдаг тул
байгаль дээрх гол эзэд нь гэж үздэг.
Өвчний эмнэл зүйн шинж тэмдэг, эмгэг бие бүтцийн хувирал. Томуугийн А
хүрээний вирусийн эмгэг төрүүлэх чадвар нь үүсгэгчийн өөрийн нь төрх, эзэн амьтны эсийн
тропизм, дархлааны хүчдэл зэргээс хамаардаг. Гэрийн тэжээвэр шувуу болох тахиа, цацагт
хяруулын эд эрхтэнд ужгирсан вирусийн омог л мэдэгдэм үлэмж ба бичил өөрчлөлтүүдийг
үзүүлэх нь элбэг байдаг. Тахианд амьсгалын замын салст бүрхүүлийн улайлт, өндөглөгч
тахианд үржлийн эрхтний эмгэг өөрчлөлт илүү тод илэрнэ.
Өвчний цочмог хэлбэрийн үед үнхэлцэгний хальсны завсарт үүссэн шүүдэст үрэвсэл,
гэдэсний ханын цус дүүрэлт зарим үед чацархай, ходоод гэдэсний болон зүрх, тархины бор
хальсны цэгэн цус харвалт ажиглагдана. Бас биеийн хөндийнүүдийн гялтангийн завсарт
шингэн хуримтлагдах, уушги хавагнах шинж илэрдэг. Өвчний эхний шатанд дотор эрхтний
хучуур эсүүдэд эсрэгтөрөгч элбэг илэрдэг бол даамжирсан үед зүрхний булчин, бөөрний
дээрх булчирхай, нойр булчирхайд илэрдэг.
Эмнэл зүйн шинж тэмдэг аажим эхэлж, удаан үргэлжилсэн үед мэдрэлийн тогтолцооны
өөрчлөлт, тархины эд эсийн хавагналт, цэгэн цус харвалт илүү тохиолдоно. Өндөглөгч
шувуудад өндгөвч болон өндгөвчийн хоолой үрэвсэх, өндгөвчний цэврүү хагарснаас хэвлийн
гялтан шарлаж үрэвсэнэ.
Дээрх эмнэл зүйн шинж тэмдгийг үндэслэн шувууны томуу өвчин байж болзошгүй
гэж үзсэн тохиолдолд түүнийг лабораторийн шинжилгээгээр баталгаажуулах шаардлагатай.
Үүний тулд шинжлэгдэхүүнийг боломжтой бол үхсэн болон өвчтэй хэд хэдэн шувуунаас
биоаюулгүйн байдлыг хангасан нөхцөлд (амьд шувуунаас ариун бойтуур ашиглан хам сүв,
залгиураас арчдас, үхсэн шувуунаас тархи, уушги, дэлүү, цагаан мөгөөрсөн хоолой, нарийн,
бүдүүн гэдэс болон бусад эмгэг хувиралтай эрхтнээс эдийн зүсмэг) авах нь оношийг зөв
тавих магадлалыг өндөрсгөнө.

14. “МАЛЫН ЭМЧ” ЭМХЭТГЭЛ
-14-
Лабораторид дээж авахдаа уг өвчин хүнд дамжин халдварлах боломжтой гэдгийг
үргэлж санаж биоаюулгүй ажиллагааны дэглэмийг чанд сахих хэрэгтэй
Эмчлэх. эмчилгээ хийдэггүй
Урьдчилан сэргийлэх, тэмцэх, устгах арга хэмжээ. Уг өвчинд мэдрэмтгий амьтныг
дархлаажуулах замаар халдвараас урьдчилан сэргийлэх бөгөөд, өвчний халдвар гарсан үед
зааврын дагуу тэмцэх арга хэмжээг хэрэгжүүлнэ.
ХОЁР. ХАЛДВАРТ ӨВЧИН
2.1. ГАЛЗУУ ӨВЧИН
Rabies нь халуун цуст бүх төрлийн амьтдын төв мэдрэлийн системийг гэмтээгч вирусээр
үүсгэгддэг, зан авир хэрцгий болох, саажих, халуурах, хоол тэжээлдээ дургүйцэх зэрэг шинж
тэмдгээр илэрдэг хурц явцтай, үхлээр төгсдөг, хүнд халдварладаг зооантропоноз өвчин юм.
Эрт дээр үеэс бичигдсэн түүхтэй өвчин.
Үүсгэгч. Равдовирусын язгуур лиссавирусын төрөлд багтдаг, бусад равдовирустэй
адил пуле хэлбэртэй, вирионы урт 180 нм, диаметр 75-80 нм, вирусыг тахианы үр хөврөл,
зарим эсийн өсгөвөрт өсгөвөрлөдөг. Байгальд галзуугийн үүсгэгчийн омог бүх халуун цуст
амьтанд эмгэг төрүүлдэг. Халдвартай амьтны төв мэдрэлийн ситемд ялангуяа аммоны эвэр
буюу нугасны ихэнх, уртавтар тархинд вирус ихээхэн хуримтлагддаг. Вирус хоёр үндсэн эсрэг
төрөгчийн бүтэцтэй, уусдаг S-эсрэг төрөгч (нуклепротейн капсид) нь галзуугийн вирусын бүх
группэд байх ба иммунофлюресценцийн урвалд оролцож эсрэг биемийг үүсгэнэ. Халдвартай
V-эсрэгтөрөгч нь (вирионы гаднах бүрхүүл гликопротейд) вирус саармагжуулах эсрэг бием
үүсгэн дархлааг бий болгодог. Галзуугийн вирусын группийг 4 ийлдсийн хэвшилд хуваана.
60O
С-т вирус 10 минутын дараа буюу100O
С-т тэр дороо идэвхээ алдана. Нам температурт
тэсвэртэй, хөлдөөсөн тархинд сараар хадгалагдах ба ялзарч муудсан материалд 2-3 долоо
хоног амьдарч чадна. Вирус 1-2% лизолын уусмал, шүлт, формалин, 2-3% хлораминд идэвхээ
хурдан алддаг байна.
Тархвар зүй. Галзуугаар бүх гэрийн болон зэрлэг амьтад, мөн хүн өвчилдөг. Үнэг, чоно,
сарьсан багваахай, мэрэгчид, муур өвчлөмтгий. Хүн, нохой, үхэр, адуу дунд зэрэг, шувуу бага
зэрэг мэдрэмтгий. Бага насны мал амьтан илүү мэдрэг байна. Вирусын эх үүсвэр зэрлэг, гэрийн
махчин амьтад, сарьсан багваахай. Галзуугаар үхсэн нохойн шүлсний булчирхайн 54-90%
вирус байдаг. Галзуурсан чоно, нохой нь мал хүнийг хазахад өвчилсөн мал амьтны шүлсэнд
байсан вирусээр халдвар дамжина. Уг өвчнөөр тайван бус нутгийн сарьсан багваахай, хачиг
ялаа, цох, мэрэгчид зарим төрлийн сарьсан багваахай галзуугийн үүсгэгчийг хэдэн сараар
тээгч болж байдаг ч өөрт нь өвчний шинж тэмдэг илрэхгүй байсан тухай мэдээлсэн байдаг.
Төв лабораторид шинжлэгдсэн тархины дээжийн ихэнх хувьд эерэг гардаг, жил бүр мал,
амьтанд илрэх тохиодол, дээжийн тоо өссөн байна. Тухайлбал 2001-2006 онд жилд дунджаар
Галзуу амьтны толгойг задалж буй зураг

15. “МАЛЫН ЭМЧ” ЭМХЭТГЭЛ
-15-
45 дээжийн 45%, 2007 оноос хойшхи жилд 60-120 дээжийн 80 орчим хувьд нь эерэг дүнтэй
байна. Сү, Хө, За, Бу,Тө, Дг, УБ зэрэг газрын үнэг, нохой, чоно болон үхэр, ямаа, тэмээ,
хонинд оношлогджээ.
Эмнэл зүйн шинж тэмдэг. Галзуурсан амьтанд илрэх шинж тэмдгийг 3 үе болгон хуваана
1. Дөлгөөн. Галзуугийн дөлгөөн хэлбэрээр өвчилсөн амьтан гэрэл шуугианд мэдрэмтгий
болж, хоол тэжээлдээ дургүйцэх, хараа нь муудаж биеийн халуун нэмэгдэх шинж тэмдэг
ажиглагдах ба энэ нь 12 цагаас 3 хоног үргэлжилнэ.
2. Сэрэл. Сэрлийн хэлбэрээр өвчилсөн амьтан хэрцгий
авиртай болж, мэдрэх чадвар нь хямарч, залгиур ба зажлуур
булчин нь саажих, салганах, хараа нь муудах, олон удаа
шээх байдал үзүүлж, биеийн халуун нь дээд цэгтээ хүрдэг
байна.
3. Саажих буюу даамжирсан үе. Саажих хэлбэрийн үедээ
уг амьтны цусны эргэлтийн ба амьсгалын үйл ажиллагаа
өөрчлөгдөн, биеийн халуун нь бууж мэдрэх чадвар нь эрс
доройтсоор үхлээр төгсдөг. Сүүлийн жилүүдэд галзуурсан
амьтанд илрэх үндсэн шинж тэмдэг өөрчлөгдөн ихэнх
тохиолдолд саажих хэлбэр, эсвэл тодорхой шинж тэмдэг
илрэхгүй өвчлөх болоод байна. Галзуу өвчний нууц хугацаа нь халдвар авсан амьтны төрөл,
нас, тэсвэрт чанар болон биед орсон вирусийн хэмжээ, өвчлүүлэх идэвх, амьтанд үүссэн
шархны байрлал, хэмжээнээс ихээхэн шалтгаалдаг байна. Амьтны биеийн мэдрэлийн төгсгөл
хэсэгт гүн шарх үүсч, түүнийх хэмжээгээр шүлсэдсэн байвал өвчний нууц хугацаа төдий
чинээ богиносдог. Галзуугаар халдвар авсан гэрийн тэжээмэл амьтдын 70% нууц хугацаа нь
дунджаар 15-60 хоног байх ба бусад нь үүнээс богино, эсвэл илүү хугацаатай байж болно.
Галзуугаар халдвар авсан нохойн өвчний нууц хугацаа хэдэн 7 хоногоос нэг жил хүртэл байх
ба дунджаар 2-8 долоо хоног байдаг.
Лабораторид дээж авах, илгээх. Оношлогоо хэр үр дүнтэй болох нь лабораторид
илгээсэн дээжний чанараас шууд хамаарна. Дараах эрхтэн болон эрхтэн тогтолцооноос
шинэ дээж авах, авсан дээжээ бэхжүүлэх зорилго тавина. Үүнд /арьс, хальс, биеийн шингэн,
хэвлийн хөндийн эрхтэн, цээжний хөндийн эрхтэн, булчин- араг ясны тогтолцоо, толгойн
эрхтэн, тархи/. Хүнс хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрийн дэд сайдын 2010 оны 04 дүгээр сарын
05-ны өдрийн А/67 тоот тушаал, Эмгэгт материалыг савлаж бэлтгэх, илгээх тээвэрлэх журмын
дагуу лабораторид илгээнэ.
Тэмцэх арга хэмжээ. Хүнс хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрийн дэд сайдын 2010 оны 04
дүгээр сарын 05 ны өдрийн А/67 тоот тушаал, Мал амьтны галзуу өвчинтэй тэмцэх зааврын
дагуу хэрэгжүүлнэ.
2.2. БООМ ӨВЧИН
Боом (Anthrax). Ихэвчлэн үжил, хүнд хордлого мөн хаван үүсэх шинж тэмдгээр илрэх
цочмог явцтай халдварт өвчин. Гэрийн мал болон зэрлэг амьтан, хүн өвчилдөг онц аюултай
халдварт зооноз өвчин. Үжил болох хатиг хаван үүсэх, усвахи цусархаг үрэвсэл үүсэх шинж
тэмдгээр илэрдэг. Боом өвчнийг хэлбэрийн хувьд хэсэг газрын (арьсны, гэдэсний, уушигны,
гүйлсэн булчирхайн), үжилт, хэв шинжит бус, явцаар нь цахилгаан, цочмог, цочмогдуу, хээл
хаялтын гэж хуваадаг. Боом нь эрт дээр үеэс тэмдэглэгдэн ирсэн нэлээд түүхтэй өвчин бөгөөд
дэлхийн олон оронд бүртгэгдсэн байна.
Үүсгэгч (Bacillus anthracis). ДМАЭМБ-ын халдварт өвчний жагсаалтын В ангилалд
багтдаг, улс орны нийгэм, эдийн засаг, нийтийн эрүүл мэндэд хөнөөлтэй, олон улсын
худалдаанд хор хохирол учруулдаг халдварт өвчний жагсаалтын тэргүүнд бичигддэг аюултай
халдварт өвчин. Мөн АНУ-ын халдварт өвчинтэй тэмцэх сэргийлэх төв (CDC)- өөс гаргасан
биотерроризмд ашиглаж болохуйц бичил биетний жагсаалтын эн тэргүүнд доорх байдлаар
бичигдэж байна.

16. “МАЛЫН ЭМЧ” ЭМХЭТГЭЛ
-16-
1. Боом - Bacillus anthracis
2. Ботулизмын хор - Clostridium botulinum toxin
3. Тарваган тахал - Yersinia pestis
4. Цэцэг- Variola major Сүүлийн үед дэлхий нийтээр айн түгшиж буй Эбола вирус жагсаалтын
6-д бичигдсэн гэхээр боомын үүсгэгч ямар аюултай хор хөнөөлтэй нян болох нь харагдаж
байна.
Bacillus anthracis. Том, 1-1.5х3-5мкм хэмжээтэй, шулуун, хөдөлгөөнгүй, грам эерэг,
дан болон хосоор гинжилсэн байрлалтай, эс хоорондоо нийлсэн хэсэг нь тэгш өнцөг
хэлбэртэй бол чөлөөт төгсгөл нь мөлүү, агаартан савханцар. Үрэнцэр нь зууван хэлбэртэй,
төвдөө байрласан байдаг бол бүрээс нь бие махбодид байх үед бий болно. Харин агаарын
хүчилтөрөгч бүхий нөхцөлд бүрээс үүсгэхгүй. Хоруу чанар бүхий Bacillus anthracis нь рх01,
рх02 гэсэн хоёр плазмид агуулдаг. Үүсгэгч бие махбод дотор, уураг ихтэй тэжээлийн орчинд
өсгөвөрлөхөд бүрээстэй болно. Энэ нь уг микробын хоруу чанарын нэг үзүүлэлт. Харин гаднах
орчин хүчилтөрөгчтэй, дулааны 15-400
С үед спор үүсгэдэг байна.
Тархвар зүй. Үхэр, хонь, ямаа, адуу, бусад туурайтан, тэмээ, цаа буга, зэрлэг өвсөн
идэшт бүх амьтан өвчлөмтгий. Боом үүсгэгчийн эх булаг нь өвчтэй амьтан. Баас, шээс, шүлс,
цус, эрхтэн эд маш олон тооны бацилл агуулдаг тул хүүрийг задлахыг хориглодог. Боомын
халдварлах үндсэн зам нь хоол боловсруулах, өвчин ихэвчлэн дулааны улиралд гардаг.
Боомоор үхсэн малын хүүрийг булахад хөрсний байдал чухал, хөрс нь ус, аргаах бодис ихтэй
буюу pH нь саармаг бол үүсгэгч нь удаан хадгалагддаг. Энэ нь нэлээд анхаарах зүйл бөгөөд
дээр үеэс боом нэлээд тархаж байжээ. 1930 онд Чойбалсанд боом гарч 25 мянган хониноос
хоёр мянга нь өвчилж үхсэн. 1958 онд Өмнөговь, Дундговь, Дорноговиос бусад 15 аймагт,
ихэвчлэн Төв, Булган, Хөвсгөл, Хэнтий, Сүхбаатар аймагт гарч байжээ. Мөн боом гарч 1937
онд 3300 гаруй, 1939 онд 5600 гаруй мал өвчилж үхсэн байна. 1944 оны зун Сэлэнгэ аймагт
ган болж малаа Сэлэнгэ мөрний сав нутагт оруулснаас боом гарч 500 гаруй адуу, олон үхэр
үхсэн тухай мэдээ байдаг. Төв лабораторийн шинжилгээний дүнгээр сүүлийн жилд Архангай,
Хэнтий, Завхан, Төв, Хөвсгөл, Булган, Хэнгий, Дорноговь аймагт үхэр, хонь, адуу, тахь, ямаанд
болон дулааны үед оношлогдсон бөгөөд 2015 оны зун Хөвсгөлийн адуунд гарсан дэгдэлтийн
улмаас хориод хоногт зуу гаруй адуу үхсэн.
УМЭАЦТ-д боом өвчний шинжилгээ хийсэн дүнгээс (2013-2017. 6)

17. “МАЛЫН ЭМЧ” ЭМХЭТГЭЛ
-17-
Шинж тэмдэг, эмгэг хувиралт. Нууц үе нь 1-3 өдөр, бие мах бодод хүчилтөрөгч,
шүлтийн тэнцвэр алдагдаж цус бүлэгнэх чадвараа алддаг. Биеийн эсэргүүцэх чадвар
доройтсон байвал үжил маш түргэн хөгжиж халдвар авсан мал хэдхэн цагийн дотор үхнэ.
Үүнийг цахилгаан явц гэх бөгөөд ихэвчлэн энэ болон цочмог явцаа, харин цочмогдуу ховор
илэрдэг. Цахилгаан явц- хонь, ямаа, хааяа адуу, үхэр, гэнэт үхнэ, чичрэх, таталдах, халуурах,
гэнэт унах хэдэн минутын дараа үхнэ, хамар амнаас цустай хөөс гарна.
Цочмог. Үхэр, адуунд халуурах 41-420
С, амьсгал давхцах, чичрэх, идэх хивэхээ
болих, адуунд колик, үхэрт гэдэс дүүрэх, баас хатах эсвэл чацга, шээс цус илрэх, сулрах,
амьсгал хүндрэх, салст хөхрөх, хоолой хүзүү, цээж хэвлийд хаван, хэл амны салст цусархаг
шүүрдэс илрэх, 2-3 хоноод үхэх, хамар, амнаас цусархаг хөөстэй шингэн гарна. Цочмогдуу-
шинж тэмдэг 6-8 өдөр илрэх буюу удаан, эдгэрэх, дахин муудах эсвэл үхдэг. Ужиг- 2-3 сар,
тураалд орох, үхсэн малд доод эрүүнд өтгөн цусархаг шүүрдэс, эрүү, залгиурын булчирхай
гэмтэнэ. Хавант хэлбэр цочмог, цочмогдуу үед илрэх, биеийн янз бүрийн хэсэг, толгой цээж,
мөр, хэвлийд хавант хавдар илрэх (нягт, халуун, эмзэг) ба удалгүй эмзэг биш, хүйтэн зөөлөн,
хавдрын голд эдийн үхжил, яршил байна. Боом гэж үзсэн тохиолдолд хүүр задлахыг хориглоно.
Боомыг үжил ба хавант үндсэн хоёр хэлбэрт болон эмгэгийн байршлаар нь арьсны, гэдэсний,
уушгины, ангин хэлбэрт хуваадаг. Боомоор үхсэн мал, амьтны хүүр маш амархан ялзардаг.
Ам хамар, хошног сүвнээс цустай шингэн гарсан, цус хар хүрэн, бүлэгнээгүй давирхай
маягтай. Хэрэв мэдэлгүй задлан хийсэн бол арьсны доод эслэгийн судас цусаар дүүрсэн, хар
хүрэн, тунгалгийн булчирхай, дэлүү маш их томорсон, бүх дотор эрхтэн, гэдэс дотор цусархаг
үрэвсэлтэй. Гахайд залгиур төвөнх орчим цусархаг хаван үүссэн, миндалин, эрүүний доод,
хүзүүний булчирхай томорч цусархаг үрэвсэл болсон байна.
Дээж авах, илгээх
1. Цусны дээж- Өвчтэй малаас шинжилгээнд зориулж цус авна. Авах хэсэгт
халдваргүйжүүлж судсыг зүсэн бодисын шилэнд цусны зузаан түрхэц бэлтгэн, агаарт
хатаасны дараа бэхжүүлэлгүйгээр цус бүхий талыг нь дотогш харуулж хооронд нь шүдэнзний
мод хавчуулан хөндийрүүлж пергамент цаас, полиэтилен уутанд хөдөлгөөнгүй боож, төмөр,
шилэн сав эсвэл тусгай саванд хийж лабораторид илгээнэ.
2. Чихний дээж - Үхсэн малын хэвтээ талын чихийг угаар нь сайн боож дундуур нь
тайрч аваад чихний угийг сайтар хайрна. Боосон чихийг пергамент цаас, полиэтилен уутанд
сайн боогоод шил, төмөр, модон саванд хийж, хаяглан бичгийн хамт лабораторид хүргүүлнэ.
Шаардлагаар нядалсан, хүүр задлах үед боомын сэжиг илэрвэл элэг, дэлүү болон хувиралт
бүхий тунгалгийн зангилаанаас дээж авна.
Гэдэсний хэлбэр. Гэдсээ харах, сүвнээс цустай шүүдэс. Хавант хэлбэр. Хэвлий хөл, сэлдийд хаван хавдар яр.
Зургийг Б. Чулуунбаатар, Хө Рл, 2015.6 Зургийг М.Нансалмаа, Хө Рл, 2015.7

18. “МАЛЫН ЭМЧ” ЭМХЭТГЭЛ
-18-
3. Арьс ширний дээж - Хүүр ялзарч муудсан тохиолдолд арьсны тод хар хүрэн өнгөтэй
цус хурсан хэсгээс 5х5 см хэсгийг авч дугаарлан лабораторид хүргүүлнэ. Ноос ноолуурын
янз бүр хэсгээс 2-3 гр хэсгийг 5-аас цөөнгүй газраас авна. Тэжээл 4м² талбайн 5- аас цөөнгүй
хэсгээс 100 гр-аас багагүй, өвс, сүрэл бүдүүн тэжээлээс дээж авахад нуруу бүрийн 4м²
талбайгаас 40 гр- аас багагүй хэсгийг авна.
4. Ус, хөрсний дээж- Уснаас дээжийг гол, нуур, цөөрмийн өнгөн хэсэг 10-15см гүнээс
болон ёроолоос нь тусгай шилэнд 0.5 л авна. Хөрсний дээж авах газрыг 10-16м² хуваан нэг
хэсгийг төв, 4 булан бүрээс 20-30 гр хэсгийг тусгай өрмөөр авах ба дээжийг полиэтилен уут,
агаар нэвтэрдэггүй саванд хийж болохгүй.
5. Гадна орчноос арчдас авах- Арчдасыг ариутгасан усаар норгосон 100 см² самбайгаар
авна. Арчдас авсан самбайгаа 4-5 см² ариун ус, физиологийн уусмал бүхий хуруу шилэнд
хийж, резин бөглөөгөөр бөглөнө. Авсан дээжийг сайтар битүүмжилж, заавал бие хүнээр
явуулдаг журамтай.
Оношлогоо.Өвчнийтархварзүй,эмнэлзүйншинжтэмдэг,хүүрийнүзлэг,лабораторийн
шинжилгээний дүнг үндэслэнэ. ДХХ, брадзот, цусан халдварт, пироплазмидоз, халдварт цус
багадалт, лейкоз, хордлого, эмфизематозный карбункул, колик, гэдэс дүүрэх, нар дулаанд
цохиулахаас ялгаварлан оношлоно.
Нян судлал. Дэлүү, цус, чихний өсгөврөөс нянгийн тэжээлт орчинд өсгөвөржих онцлог,
колонийн хэлбэр зүй, хэв шинжийг МПШ, МПА, 5% цустай агар, 0.7% бикарбонаттай МПА, хагас
шингэн агарт суулгаж, 370С термостатанд 24-48 цаг өсгөвөрлөнө. B.anthracis-хөдөлгөөнийг
хагас шингэн агарт хатгаж суулгаад хатгалтаас тархан ургасан байдлаар тодорхойлно. Цус
задлах шинжийг 5% цустай агар дээр өсгөвөрлөж ургасан колонийг тойроод цус задралын
бүс үүссэн эсэхийг харна. Мөн бикарбонат натри 0.7% МПА-т 10-15% нүүрс хүчлийн хий
бүхий анарэстатанд тавьж, мөн 24 цаг өсгөвөрлөхөд савханцар бүрээс үүсгэсэн тохиолдолд
колони S, RS хэв шинж бүхий болохыг үндэс болгоно. Нянгийн хэлбэр зүйг судлахад шөл,
агарт ургасан өсгөврөөс түрхэц бэлтгэн Грам, Шеффер-флутоны аргаар будаж микроскопийн
иммерсийн системээр дурандана. Пенициллинд мэдрэг чанарыг нь сувдан хэлхээний түргэн
аргаар тодорхойлох ба петрийн аягатай агарт B.anthracis-шөлөн өсгөврөөс дусаан, дээр нь
зээрэнцэг тавьж, 24 цаг өсгөвөрлөн үр дүнг харна.
Молекул биологийн арга- B. anthracis -ын плазмидыг илрүүлэх ПГУ. МПА-т 24
цаг ургуулсан өсгөврөөс урхиар авч 100 мкл ариун нэрмэл усанд хийж, 8000 эргэлтэнд 10
мин центрфугдэнэ. Тунадасыг ариун нэрмэл усаар хоёр удаа угаах, 0.5 мл нэрмэл усанд
цийдмэгжүүлэн усан баннд 10 мин буцалгаж ДНХ ялгана. ДНХ-ийн агууламжийг “ND-1000”
багажаар хэмжинэ. ДНХ агуулсан дээжинд хамгаалах эсрэгтөрөгчийн (pX01 плазмид, 596bp)
ANPA-5F, ANPA-5R- 596 х.н, бүрээсний (pX02 плазмид, 846bp) ANCAP-F, ANCAP-R-846 х.н
праймерыг ашигладаг. Урвалыг ПГУ-ын машинд темпратурын сэлгэлт хийж явуулна (1-р шат:
950С-д 5 мин, 2-р шат: 950С-д 30 сек, 550С-д 30 сек, 720С-д 30 сек 40 удаа, 3-р шат: 720С-
д 5 мин). Урвалын бүтээгдэхүүнийг 1.5% агароз гельд 16 мкл-ээр ачаалан 100v-ээр 25 мин
электрофорезид гүйлгэж UV транслюминарт харж хэвлэгчээр үр дүнг авна.
Эмчилгээ. Боомын явц байдлыг тооцон өвчтэйг ялган тусгаарлаж эмчилнэ. Боомын
эсрэг ийлдэс, гаммаглобулиныг арьсан доор 20-30 мл, хүнд үед судсаар тарина. Ийлдсийг
усан баннанд 37-38 хэмд халааж эхлээд 0.5-1 мл арьсан доор тарих буюу үлдсэнийг 15-30
мин дараа тарина. 5-6 цагийн дараа халуун буурахгүй бол давтан тарина. Гаммаглобулин
нь ийлдэснээс илүү эмчилгээний үр дүнтэй. Ийлдэс хэрэглэхийг антибиотик булчинд тарих
эмчилгээтэй хамт хийх, пенициллин, бициллин, стрептомицин, тетрациклиных нь илүү үр
дүнтэй. Антибиотик эмчилгээг 3-4 өдөр хийнэ.

19. “МАЛЫН ЭМЧ” ЭМХЭТГЭЛ
-19-
Сэргийлэх, тэмцэх арга хэмжээ. Боом гарсан үед тэмцэх арга хэмжээг халдварт
өвчинтэй тэмцэх хууль тогтоомж болон дээж авах, илгээх, сэргийлэх журмыг баримтлан
хэрэгжүүлнэ. Боомоос сэргийлэхэд өвчлөмтгий малыг дархлаажуулах, хөрсний голомтыг
устгах, ариун цэвэр хязгаарлалт болон ухуулга суртчилгааны ажил явуулах нь чухал. 1975
оноос эхлэн малын боом өвчнөөс сэргийлэх “Штерн” омгийн вакциныг үйлдвэрлэн боом
гардаг газрын малд жил бүр боомоос сэргийлэн тарих ажлыг өргөн хэрэгжүүлж байна. Боом
гарсан суурийн малд вакцин тарих бол бүх малд толгой дараалан үзлэг хийж халууныг нь
хэмжээд халуунгүй зөвхөн эрүүл малыг вакциндана. Халуурсан, өвчилсөн малд боомын
ийлдсийг эмчилгээний тунгаар тарих буюу ийлдэс тарьснаас хойш 7-10 хоноод вакцин тарина.
Вакцин тариад арав хоноод дархлаа үүсч, жил хүртэл хамгаална. Хөрсний голомтыг устгах
найдвартай арга бүрэн боловсрогдоогүй байгаа өнөө үед боом өвчний голомтыг зогсоох
үндсэн шийдвэрлэх арга хэмжээ бол вакцинжуулалт юм.
2.3. БРУЦЕЛЛЁЗ
Бруцеллёз (Brucellosis) нь голдуу хээл хаях, хаг саатах, савны үрэвсэл болон мал
амьтны нөхөн үржихүйн чадвар алдагдах зэргээр илэрдэг хавьтал, үжилт, ужиг, эдийн засгийн
ихээхэн хохирол учруулдаг, олон улсын “B” ангилалын халдварт өвчин. Гэрийн болон зэрлэг
амьтад, мөн хүн өвчилдөг ба малаас хүнд дамжин халдварладаг зуу гаруй халдварт өвчний
нэг. Анх 1887 онд Мальтийн халуурал, Банг нэртэй гарч, Д. Брюс, В. Банг нар судалжээ.
Үүсгэгч. Бруцеллёзыг бруцеллын янз бүр төрөл зүйлтэй, янз бүр мал амьтан өвчилдөг
тул “multispecies” өвчин гэж үздэг.
Brucella spp. Грам сөрөг, жижиг кокк-савханцар, 0.5-1мкм урт, хөдөлгөөнгүй, агаартан
нян, тусгай тэжээлт орчинд сайн ургадаг. Физик химийн хүчин зүйлд тэсвэр муу нарны гэрэлд
хэдэн цаг, 600
С-д 30 мин, 900
С-д шууд үхдэг. Гадаад орчинд тэсвэртэй, гашилж ээдсэн, хөлдүү
сүү, цөцгий, бяслаганд 4-7, хувцас эд хэрэглэлд 14, давсалсан арьсанд 67 хоног болон
давстай цөцгийн тосонд 3 сар, хөлдүү мах, ноос, хөрс, ус, бууц тэжээлд 3-8 сар, түүхий
сүүнд 24 цаг-2.5 жил, гудамжны тоосонд 3-44 өдөр, бэлчээрт 6 өдөр амьдардаг. Креолин,
формальдегидын 1% уусмалд 1 цаг, карболын хүчлийн 3-5%, идэмхий натрийн 4%, лизолын
3% уусмалд амархан идэвхээ алддаг байна.

20. “МАЛЫН ЭМЧ” ЭМХЭТГЭЛ
-20-
Тархвар зүй. Тархвар
зүйн орчин үеийн судалгаа нь
бруцеллёз өргөн тархалттайг
харуулах бөгөөд өвчлөлийн
тохиолдол бүртгэгдээгүй орон
бараг байхгүй. Бруцеллёз нь
нийгмийн ач холбогдол бүхий
зоо-антропоноз өвчин бөгөөд
сүүлийн жилд зах зээлийн
харилцаатай холбогдон
мах, арьсан эдлэл, эмийн
үйлдвэрлэлийн зорилгоор
цусан эвэр, сүүл бусад
зүйлийг тайрч авах бизнес
ихсэх, аялал, мал аж ахуйн
үйлдвэрлэлийн хөгжил,
маллах уламжлал стандарт
алдагдах зэргээс шалтгаалан ялангуяа Азийн орнуудад өвчний тохиолдол илэрсээр байна.
Бруцеллёзоор бүх төрлийн мал амьтад, хүн өвчлөх ба үхэр, хонь ямаа, гахай, цаа буганд
эпизоот хэлбэрээр, харин адуу, нохой, бусад малд хааяа гардаг. Бруцеллёзын халдварыг
зөөгч үндсэн эзэн нь мал амьтад, халдварын үндсэн эх булаг нь өвчтэй мал амьтад юм. Мал
төллөх, хээл хаях үед төл, ихэс, зулбадсын хамт нян гадаад орчинд их хэмжээгээр ялгаран
гардаг. Бруцелл үнээний дэлэнд 7- 9 жил, хонинд 2- 3 жил хадгалагдаж сүүтэй хамт гадагшлах
боломжтой. Сүрэгт эхлээд цөөн, дараа нь олон тоогоор хээл хаялт ажиглагдах ба цаашдаа
хээл хаялт тохиолддоггүй. Бруцеллёзтой мал, амьтнаас хүнд дамжин халдварлаж, удаан
хугацаанд хүндээр өвчлүүлэн хөдөлмөрийн чадварыг алдагдуулах, хөгжлийн бэрхшээлтэй
болгодогт уг өвчний нийгмийн хор хөнөөл оршдог. Жилд 1 сая хүн ам тутамд Монгол Улсад
606 халдварын тохиолдол бүртгэгддэг ба Сири (1603 тохиолдол), Иран (239-1416), Саудын
Араб (214-1317), Киргизстан (362-880) улсын дараагаар орж байна (Anazi K. A., 2016).
Монгол мал хөтөлбөрийн хүрээнд 2011 онд үндэсний хэмжээнд хийсэн тандалтаар
шинжлэгдсэн малд эсрэг бием бүх аймагт, тэмээ, үхэр, хонь, ямаанд илэрч, нийт сумын 57.3%,
багийн 31.3%, харин малчин өрхийн 8% орчим нь бруцеллёзын
халдварлалт тархалттай байна.
Шинж тэмдэг, эмгэг хувиралт. Мал, амьтан бруцеллын халдварт
маш их мэдрэг ба халуурах, номойрох, хээл хаях, хаг саатах, сав
дэлэн,салстхэтэвч,төмсөгнийүрэвсэлүүсэхзэрэгэмнэлзүйншинж
тэмдэг илэрнэ. Нууц үе нь 7- 21хоног- хэдэн сар, өвчин эхний нууц
халдвар хэсэг газрын, хоёрдогч нууц халдварын болон тарах гэх 3
үе шатаар явагдах ба улмаар цуллаг эрхтэн, тунгалгийн зангилаа,
элэг, дэлүү, сав, дэлэн, төмсөг, салст хэтэвчийг гэмтээдэг. Өвчний
ужиг үед халдварт маш их мэдрэг ба халуурах, ноомойрох, хээл
хаях, хаг саатах, сав, дэлэн, салст хэтэвч, төмсөг үрэвсэх зэрэг
шинж тэмдэг илэрдэг. Цаанд гол шинж тэмдэг нь үе мөчний бурсит,
улаан буганд догол, үе мөч хавдах, шарх, арьсан доор болон үе
мөчинд буглаа үүснэ. Бруцеллёз нь нөхөн үржихүйн чадварыг
бууруулах ба халдвартай сүрэгт догол ихээр ажиглагддаг. Ихэнх
малд ил шинж тэмдэг илрэхгүй ба голдуу үе мөчний хагд үеийн салст
хэтэвч гэмтдэг. Өвчний эхэн үед нэлээд доголох, гэмтсэн үеийн хэсэгт
эмзэг, өвчний 2- 3 дахь өдөрт гэмтсэн салст хэтэвчний хэсэгт үл
мэдэг хавдар үүсч барихад бага зэрэг эмзэг, халуун, биеийн халуун
1- 1.5 хэмээр нэмэгдэх ба биеийн ерөнхий байдал хэвийн байна.

21. “МАЛЫН ЭМЧ” ЭМХЭТГЭЛ
-21-
4- 6 дахь өдрөөс догол нэмэгдэн, хавдар томорч барихад салст хэтэвчийн хөндийд шингэн
мэдрэгдэх, хатгахад үнэргүй ягаан өнгийн шингэн гоожих ба энэ үед ноомой болох, амьсгал,
зүрх судасны тоо олшрох, дуршил буурна. Энэ нь 5-10 хоног үргэлжлэн 11 дэх өдрөөс шинж
тэмдэг алга болох боловч гэмтсэн салст хэтэвчний хавдар ихэссээр, агуулахуун нь шингэн
сүрлэн шар, тоосгон улаан өнгөтэй байна. Өвчтэй том малын урьд үе мөчний салст хэтэвчийн
гэмтэл бүтэн жилийн турш үргэлжлэн хээлтүүлгийн дараа намар, өвлийн үед багасдаг. Мөн
дэлэн үрэвсэж янз бүрийн голомт тэмтрэгдэх ба тэдгээр нь нийлж нэлээд хэсгийг гэмтээж,
хааяа дэлэнгийн нэвчмэл идээт үрэвсэл болдог. Дэлэнг барихад хатуу, эмзэг, нягт овон товон
голдуу, гадна талаас гэмтсэн хэлтэрт зөөлөн голомтот буглаа ажиглагдан хааяа бүх хэлтэр
гэмтдэг. Ерөнхий байдал эхэн үед өөрчлөлтгүй, дараа нь биеийн байдал дордон, халуун
1.5- 2 хэмээр нэмэгдэж, 7- 10 дахь өдрөөс эмзэглэлт, хэсэг газрын халуун үгүй болон дэлэн
хатуу довтой, зөөлөрсөн голомттой болно. Урд үе мөчний салст хэтэвчний гэмтэл, дэлэнгийн
үрэвслийн үед далны урд, дэлэн дээрх тунгалгийн зангилаа томрох, артрит үүснэ. Гэмтсэн үе
хэмжээгээр томрох, эмзэг, үеийг хатгаж шар уст-ширхгэнцэрт, идээт шүүрдэс авна. Нүхтэй бол
дарж үнэргүй шингэн шар өнгийн идээг гаргана. Төмсөг, түүний хэт үрэвсэх ба өвчний эхэн үед
булчирхайг тэмтрэхэд эмзэг, халуун байх, ужиг үед гэмтсэн төмсөгний хэмжээ томордог. Идээт
үрэвслийн үед идээт шингэн гадагшлах нүх үүсдэг. Зуны сүүлээр буюу хээлтүүлэгт бэлтгэх
үед тохиолдох, бруцеллезын гаралтай төмсөгний гэмтэлтэй мал жилийн аль ч улиралд байх
ба цөөн тохиолдолд бэлгийн идэвхээ алддаг. Шинж тэмдэг нь тэжээллэг, арчилгаа маллагаа
муу үед олон тооны малд тод илрэх, бэлчээрийн өвсний чанар, зүйлийн бүрдэл ч чухал.
Харин зуны халуун, агаарын чийгшил өндөр, цус сорогч шавж их зэрэг тайван бус нөхцөл их
нөлөөлөх ба 3 жилийн өмнө бруцеллёз илэрсэн аж ахуйд эмнэл зүйн хувьд өвчтэй мал жил
бүр олон байдаг. Мөн үүний эсрэгээр тэнд өвчин удаан хугацаагаар ажиглагддаг бол заазлалт
явуулдаг газар өвчтэй мал цөөн байх ба тэнд халдвар буурч буйг харуулна. Заазлалтыг
жил бүр явуулан, өвчтэйг нядалснаар сүрэгт эмнэл зүйн илрэлтэй мал ганц нэг буюу ховор
тохиолддог.
Бие мах бодод халдвар үүсгэгч нэвтрэн орох зам нь янз бүр ба хээл хаях, төллөх
үед төлтэй харьцах, түүгээр бохирдсон тэжээлтэй хамт хоол боловсруулах замын салст
бүрхүүлээр нэвтрэн орох эсвэл нүд, үтрээний салст бүрхүүл, арьс, шарх сорви мөн түүхий
сүү, шүүрхий мах, бүтээгдэхүүнээр дамжин халдвар авдаг байна. Малын сүрэглэх зөн билэг
өндөр учраас хавьтлын зам байх боломжтой ба мал халдвар дамжуулах гол зам нь үржлийн
зам тул хээлтүүлгийн болон төллөх үед халдварлалт их байдаг. Хүн шууд хавьтлын замаар
нүд, гэмтсэн арьс шарх, амьсгал-аэрозол, вакцин эсвэл хоол боловсруулах замаар түүхий,
дутуу боловсруулсан сүүн, бусад бүтээгдэхүүнээр дамжин халдвар авах ба умард бүсэд
халдварын эх уурхай нь цааны ясны чөмөг болдог гэжээ.
Оношлогоо. Тархвар зүй, эмнэл зүй болон ийлдэс судлал, нян судлал молекул
биологийн аргаар оношлоно. Тухайн газар нутгийн байдал, өмнөх шинжилгээ, малд эмнэл
зүйн шинж байгаа эсэхийг харах, хээл хаясан бол зулбадас, агуулахуунтай төлийн ходоод,
элэгний хэсэг, дэлүү, дэлэн, чөмөг яс, төмсөг-хэттэй, тунгалагийн зангилаа, савны эврийн
өөрчлөлттэй хэсгийг хөлдүүгээр эсвэл 30% глицерины уусмалд хийж лабораторид явуулна.
Мөн амьд үед сүү, арчдасын болон үеийн агуулагдхуун, буглаанаас бруцеллыг ялган авч
болох бөгөөд голдуу тунгалгийн зангилаа, гэмтсэн төмсөгнөөс ялган авдаг. Ийлдэс судлалын
шинжилгээнд РБУ, НУ, ХХУ, ФХЭБУ, НТУ, СЦУ- ыг хэрэглэдэг. Бруцеллёзын талаар олон
улсад хэвлэгдсэн нийт 5000 гаруй шинжлэх ухааны өгүүлэлээс түүний тал илүү нь ийлдэс
судлалын оношлогооны талаар судалгаа хийгдсэн мэдээлэл байна. Иймээс уг өвчний
оношлогоонд судлаачид ихээхэн анхаарал хандуулан ажиллаж байгааг илтгэх ба ийлдэс
судлал нь хамгийн түгээмэл хэрэглэгддэг, ач холбогдол өндөртэй юм.
Бруцеллёз нь сүргийн нөхөн үржихүйг бууруулдаг аж ахуйд эдийн засгийн их хохиролтой
өвчин. Малын эзэн үхэл, олон ил өвчлөл харагдахгүйгээс өвчний нөлөөг мэдэрдэггүй. Малд
бруцеллёз үхэл бага ч олон малыг ужиг хэлбэрээр өвчлүүлдэг хүнд өвчин. Энэ нь хээл хаях
нэг шалтгаан болохын гадна доголоос болж чононд бариулах, цаг агаарын таагүй үед үхэж
хорогдоход нөлөөлдөг байна.