HOÀN THIỆN CƠ CHẾ QUẢN LÝ HOẠT ĐỘNG HẢI QUAN TẠI VIỆT NAM

Dịch vụ viết thuê luận án tiến sĩ, luận văn thạc sĩ, chuyên đề khóa luận
Sdt/zalo 0967 538 624/0886 091 915 https://lamluanvan.net/
TRƢỜNG ĐẠI HỌC NGOẠI THƢƠNG
VIỆN KINH TẾ VÀ KINH DOANH QUỐC TẾ
---------o0o---------
LUẬN VĂN THẠC SĨ
HOÀN THIỆN CƠ CHẾ QUẢN LÝ HOẠT ĐỘNG HẢI
QUAN TẠI VIỆT NAM
Ngành: Quản lý kinh tế
PHẠM THUỲ LINH
Hà Nội - 2022

TRƢỜNG ĐẠI HỌC NGOẠI THƢƠNG
VIỆN KINH TẾ VÀ KINH DOANH QUỐC TẾ
---------o0o---------
LUẬN VĂN THẠC SĨ
HOÀN THIỆN CƠ CHẾ QUẢN LÝ HOẠT ĐỘNG HẢI
QUAN TẠI VIỆT NAM
Ngành: Quản lý kinh tế
Mã số: 8310110
Họ và tên học viên
Ngƣời hƣớng dẫn
: Phạm Thuỳ Linh
: TS. Đỗ Ngọc Kiên
Hà Nội - 2022

MỤC LỤC
LỜI CAM ĐOAN ........................................................................................... iii
DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT......................................................................... iv
DANH MỤC BẢNG BIỂU, SƠ ĐỒ............................................................... v
TÓM TẮT KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU LUẬN VĂN .................................. vi
PHẦN MỞ ĐẦU ......................................................................................... - 1 -
CHƢƠNG 1: MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ HẢI QUAN VÀ CƠ
CHẾ QUẢN LÝ HOẠT ĐỘNG HẢI QUAN .......................................... - 7 -
1.1. Tổng quan về hải quan .................................................................... - 7 -
1.1.1. Khái niệm hải quan.................................................................... - 7 -
1.1.2. Các HĐHQ cơ bản ................................................................... -10-
1.1.3. Cơ quan quản lý hoạt động hải quan tại Việt Nam .............. -22-
1.2. Tổng quan về Cơ chế quản lý hoạt động hải quan ..................... -26-
1.2.1. Khái niệm cơ chế quản lý hoạt động hải quan ...................... -26-
1.2.2. Nội dung cơ chế quản lý hoạt động hải quan ........................ -27-
1.2.3. Nguyên tắc vận hành của cơ chế quản lý hoạt động hải quan .....
.............................................................................................................. -28-
1.3. Sự cần thiết phải hoàn thiện cơ chế quản lý HĐHQ .................. -29-
1.3.1. Sự phát triển của hoạt động XNK hàng hóa ......................... -29-
1.3.2. Sự phát triển của các hoạt động TMĐT. ............................... -33-
1.3.3. Các hành vi vi phạm pháp luật trong lĩnh vực hải quan ngày
càng tăng............................................................................................. -36-
1.3.4. Yêu cầu của sự HNQT ............................................................. -38-
CHƢƠNG 2: THỰC TRẠNG CƠ CHẾ QUẢN LÝ HĐHQ TẠI VIỆT
NAM .......................................................................................................... -40-
2.1. Thực trạng cơ chế quản lý thủ tục hải quan. .............................. -40-
2.1.1.Tình hình triển khai áp dụng TTHQĐT ở Việt Nam ............ -40-
2.1.2. Cơ chế một cửa quốc gia, cơ chế một cửa ASEAN ............... -47-
2.2. Thực trạng cơ chế quản lý hoạt động kiểm tra hải quan ........... -52-
i

2.3. Thực trạng cơ chế quản lý giám sát hải quan ............................. -58-
2.4. Cơ chế quản lý thu thuế hải quan ................................................ -61-
2.5. Quản lý hải quan trong hoạt động TMĐT .................................. -67-
2.6. Xây dựng và tổ chức thực hiện pháp luật về hải quan ............... -68-
CHƢƠNG 3: MỘT SỐ ĐỀ XUẤT HOÀN THIỆN CƠ CHẾ QUẢN LÝ
HĐHQ TẠI VIỆT NAM .......................................................................... -75-
3.1. Định hƣớng và mục tiêu hoàn thiện cơ chế quản lý HĐHQ tại Việt
Nam ......................................................................................................... -75-
3.2. Giải pháp hoàn thiện cơ chế quản lý HĐHQ .............................. -78-
3.2.1. Hoàn thiện hệ thống pháp luật về quản lý HĐHQ ............... -78-
3.2.2. Hoàn thiện hệ thống hải quan điện tử. .................................. -81-
3.2.3. Đổi mới phƣơng thức quản lý, kiểm tra chuyên ngành. ...... -82-
3.2.4. Hoàn thiện cơ chế QLRR: ....................................................... -83-
3.2.5. Hoàn thiện công tác kiểm tra sau thông quan ...................... -85-
3.2.6. Hoàn thiện tổ chức bộ máy quản lý HĐHQ .......................... -85-
KẾT LUẬN ............................................................................................... -88-
DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO................................................ -89-
ii

LỜI CAM ĐOAN
Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu khoa học độc lập của
riêng tôi.
Các kết quả nêu trong luận văn chưa được công bố trong bất kỳ công
trình nào khác. Các số liệu trong luận văn là trung thực, có nguồn gốc rõ
ràng, được trích dẫn đúng theo quy định.
Tôi xin chịu trách nhiệm về tính chính xác và trung thực của luận văn này.
Hà Nội, ngày 20 tháng 7 năm 2022
Tác giả luận văn
Phạm Thuỳ Linh
iii

DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT
QLNN Quản lý nhà nước
DN Doanh nghiệp
XK Xuất khẩu
NK Nhập khẩu
QLRR Quản lý rủi ro
XNK Xuất nhập khẩu
XNC Xuất nhập cảnh
PTVT Phương tiện vận tải
QPPL Quy phạm pháp luật
CNTT Công nghệ thông tin
TMĐT Thương mại điện tử
HTQT Hợp tác quốc tế
CX Chế xuất
HĐHQ Hoạt động hải quan
HNQT Hội nhập quốc tế
NSNN Ngân sách nhà nước
SX Sản xuất
XH Xã hội
KT-XH Kinh tế - xã hội
XHCN Xã hội chủ nghĩa
NN Nhà nước
TTCP Thủ tướng Chính phủ
HQ Hải quan
VPPL Vi phạm pháp luật
TTHQ Thủ tục hải quan
TTHC Thủ tục hành chính
iv

DANH MỤC BẢNG BIỂU, SƠ ĐỒ
Hình 1.1. Sơ đồ cơ cấu tổ chức của hải quan Việt Nam ....................... -25-
Bảng 1.1. Tổng kim ngạch XNK hàng hóa của Việt Nam (2017- 2021) .......
.................................................................................................................... -30-
Bảng 1.2. Thống kê số vụ vi phạm pháp luật hải quan giai đoạn ........ -37-
2017 – 2021................................................................................................ -37-
Hình 2.1. Mô hình kết nối cơ chế một cửa quốc gia và cơ chế ............. -48-
một cửa ASEAN ....................................................................................... -48-
Bảng 2.1. Tình hình phân luồng hàng hóa XNK ................................... -55-
v

TÓM TẮT KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU LUẬN VĂN
Hệ thống hóa lý thuyết về hải quan, QLNN về hải quan và cơ chế quản
lý HĐHQ; các nội dung cơ bản của hoạt động quản lý hải quan.
Tìm hiểu sự cần thiết phải hoàn thiện cơ chế quản lý HĐHQ.
Tìm hiểu thực trạng cơ chế quản lý HĐHQ tại Việt Nam; phân tích ưu
điểm và hạn chế của cơ chế quản lý HĐHQ tại Việt Nam thông qua việc phân
tích một số khía canh cụ thể như: thủ tục hải quan, cơ chế một cửa, kiểm tra
giám sát hải quan…Từ đó đưa ra các giải pháp hoàn thiện cơ chế quản lý
HĐHQ.
vi

PHẦN MỞ ĐẦU
1. Đặt vấn đề
Việc trở thành thành viên của nhiều tổ chức quốc tế như: Hiệp hội các
quốc gia Đông Nam Á (ASEAN), Diễn đàn hợp tác kinh tế Châu Á – Thái
Bình Dương (APEC), tổ chức Thương mại thế giới (WTO), tổ chức hải quan
thế giới (WCO)…, nền kinh tế Việt Nam ngày càng có độ mở cao. Đây vừa là
cơ hội, vừa là thách thức đối với Việt Nam. Để có thể thích ứng, Việt Nam đã
rất cố gắng trong việc thay đổi cơ chế, chính sách, nhanh chóng thúc đẩy đổi
mới, hiện đại hóa cơ chế, chính sách trong quản lý thương mại nói chung, quy
định QLNN về HQ nói riêng để thích ứng với tình hình mới, nhằm tạo thuận
lợi tối đa cho hoạt động thương mại quốc tế, đồng thời nghiêm túc chấp hành,
thực hiện tốt các quy định của pháp luật và đảm bảo an ninh, lợi ích kinh tế
quốc gia.
Trải qua hơn 70 năm xây dựng và trưởng thành, không thể phủ nhận
rằng ngành HQ đang ngày một khẳng định được vai trò tối quan trọng trong
giai đoạn hội nhập kinh tế quốc tế. Đây được coi là đơn vị tuyến đầu biên
giới, có trách nhiệm kiểm soát HQ đối với hoạt động kinh tế đối ngoại, XNK,
đầu tư, du lịch. Ngoài ra, cơ quan HQ còn có đóng góp vô cùng quan trọng
đối với công tác QLNN với mục đích bảo vệ an ninh quốc gia thông qua việc
kiểm tra XK - NK hàng hóa, thu thuế XK - NK theo quy định của pháp luật.
Việt Nam là quốc gia có đường biên giới trải khắp chiều dài đất nước,
giáp với 03 quốc gia Campuchia, Lào, Trung Quốc. Trong điều kiện địa hình
tự nhiên đặc trưng, ngoài các cửa khẩu chính ngạch, để giao thương nhanh
chóng, dễ dàng hơn còn tồn tại một số lối mòn, lối mở giúp cho các hoạt động
buôn lậu, gian lận thương mại trở nên ngày một tinh vi, phức tạp, gây ảnh
hưởng không nhỏ đến kết quả trong nước và ngân sách bị thất thu. Trước tình
hình đó, công tác QLNN về HQ được yêu cầu cải cách, thay đổi theo hướng
tích cực, hiệu lực, hiệu quả hơn Hiện nay, đi đôi với sự phát triển không
- 1 -

ngừng của CNTT, các hoạt động buôn bán qua nền tảng TMĐT đang dần
chiếm lĩnh thị trường, trong đó bao gồm cả các hoạt động TMĐT xuyên biên
giới, nếu không ban hành các điều luật, quy định riêng thì việc kiểm soát các
thành phần tham gia giao dịch TMĐT sẽ trở nên vô cùng khó khăn.
Do đó, đề tài nghiên cứu “Hoàn thiện cơ chế quản lý HĐHQ tại Việt
Nam” có ý nghĩa thiết thực, xác định vai trò của Hải quan Việt Nam, tăng
cường hiệu quả quản lý các HĐHQ.
2. Tình hình nghiên cứu
Hiện nay, không có nhiều công trình, đề tài nghiên cứu về lĩnh vực
QLNN về HQ. Các công trình, đề tài làm về vấn đề này tập trung chủ yếu
trong các giai đoạn trước nên đã cũ và cần cập nhật lại theo những quy định
pháp luật mới và tình hình thực tiễn hiện nay.
Các đề tài nghiên cứu về vấn đề QLNN về HQ trước đây tập trung theo
hai hướng chính:
Đề tài “Đổi mới hoạt động của Cục Hải quan tỉnh, liên tỉnh, thành phố
trực thuộc Trung ương”, chuyên ngành QLNN, Học viện Hành chính Quốc
gia của Vũ Hoàng Dương (2002). Tại thời điểm nghiên cứu, tổ chức hoạt
động của HQ và nghiệp vụ HQ của cán bộ HQ vân tồn tại nhiều nhược điểm.
Trải qua quá trình hình thành và từng bước hiện đại hoá, cơ cấu, bộ máy tổ
chức đã có nhiều thay đổi nên giá trị thực tiễn của luận văn không còn nhiều.
Đề tài “QLNN về hải quan từ thực tiễn Cục Hải quan Hải Phòng”,
chuyên ngành Quản lý hành chính công, Học viện Hành chính Quốc gia của
Nguyễn Tuấn Ngọc (2013). Lấy dẫn chứng là Cục Hải quan Hải Phòng, luận
văn tập trung phân tích tình hình thực tế quản lý HQ ở địa phương, từ đó đưa
ra một số phương hướng giải quyết nhằm hoàn thiện, góp phần nâng cao hoạt
động QLNN về HQ trong giai đoạn đổi mới.
- 2 -

Nghiên cứu về “QLNN về hải quan tại Cục Hải quan Thành phố Hà
Nội”, chuyên ngành Quản lý hành chính công, Học viện Hành chính Quốc gia
của Dương Thị Kim Oanh (2014). Luận văn đã đưa ra những định nghĩa và
đặc điểm của QLNN về HQ; thực trạng hoạt động QLNN về HQ tại Cục Hải
quan Thành phố Hà Nội được phân tích, đánh giá, từ đó đưa ra ưu điểm, tồn
tại của hoạt động QLNN về HQ tại Cục Hải quan Thành phố Hà Nội. Từ đó,
đưa ra những biện pháp nhằm tăng cường hiệu quả quản lý HĐHQ tại Cục
Hải quan thành phố Hà Nội.
- Các đề tài nghiên cứu QLNN về HQ ở một số mặt công tác, bao gồm:
Luận văn “Cải cách thủ tục hành chính trong lĩnh vực hải quan”,
chuyên ngành Quản lý hành chính công, Học viện hành chính Quốc gia của
Nguyễn Đức Hạnh (2000). Luận văn tập trung nghiên cứu về những vấn đề về
TTHC trong lĩnh vực HQ, từ đó đưa ra các phương án để hiện đại hoá TTHC.
Mặc dù vậy, do thời gian đã lâu nên hiện tại không còn nhiều giá trị thực tiễn.
Đề tài “Thủ tục hải quan điện tử đối với các DN CX tại Hải Phòng”,
chuyên ngành Quản lý công, Học việc Hành chính Quốc gia của Trần Ngọc
Tuấn (2014). Nghiên cứu đi sâu vào TTHQ điện tử ở Hải Phòng; ưu và nhược
điểm khi sử dụng TTHQ điện tử; ngoài ra, nghiên cứu còn đưa ra kinh
nghiệm, bài học của HQ một số quốc gia khác, từ đó đề xuất các phương án
để TTHQ điện tử trở nên chuyên nghiệp, hoàn thiện hơn.
Đề tài “QLNN về hải quan đối với hàng hóa XNK khi thực hiện thủ tục
HQ điện tử ở Việt Nam” chuyên ngành Quản lý công, Học việc Hành chính
Quốc gia của Trần Văn Thanh (2019). Đề tài chủ yếu nghiên cứu một số vấn
đề lý luận QLNN về HQ đối với mặt XNK khi áp dụng TTHQ điện tử; tổng
quan ngành HQ Việt Nam thời kỳ 2014 - 2018 đối với việc quản lý các mặt
hàng XK, NK; chỉ ra những tích cực, tiêu cực và nguyên nhân; từ đó đưa ra
các giải pháp nhằm hoàn thiện, tăng cường hiệu lực, hiệu quả
- 3 -

QLNN về HQ đối với hàng hóa XNK trong áp dụng TTHQ điện tử ở giai
đoạn tiếp theo.
Đây là một trong số ít những đề tài nghiên cứu về lĩnh vực QLNN về
HQ gần đây. Tuy nhiên, công trình mới chỉ tập trung nghiên cứu về TTHQ
điện tử cho mặt hàng XNK, một khía cạnh của QLNN về HQ.
Các đề tài, công trình nghiên cứu đi trước đều mang giá trị không chỉ
về mặt lý luận mà còn có vai trò thiết thực trong thực tiễn bởi đã đưa ra được
các giải pháp khoa học nhằm hoàn thiện hoạt động QLNN về HQ. Tuy nhiên,
các nghiên cứu nêu trên đều chỉ nghiên cứu trong phạm vi ở một địa phương
cụ thể hay chỉ tập trung vào nghiên cứu ở một khía cạnh của hoạt động QLNN
về HQ. Ngoài ra, cơ chế chính sách quản lý HĐHQ hiện nay đã có nhiều khác
biệt, đặc biệt trong thời kỳ nước ta ngày một mở cửa, xuất hiện nhiều hoạt
động thương mại mới đòi hỏi sự giám sát chặt chẽ của HQ. Vì vậy, hoạt động
QLNN về HQ đặt ra yêu cầu cần liên tục được nghiên cứu, cải cách để đáp
ứng kịp thời đại mới.
3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu
Mục đích: Hệ thống hóa và làm rõ một số vấn đề lý luận liên quan đến
cơ chế quản lý hoạt động hải quan, trong đó đặc biệt chú ý đến các cơ chế và
chính sách mới quản lý hoạt động hải quan trong quá trình hội nhập kinh tế
quốc tế. Trên cơ sở đánh giá hiệu quả của cơ chế quản lý hoạt động hải quan
mà Việt Nam áp dụng trong giai đoạn hiện nay để xây dựng định hướng cho
chính sách quản lý hoạt động hải quan của Việt Nam trong thời gian tới. Từ
đó đề xuất một số giải pháp nhằm hoàn thiện cơ chế quản lý hoạt động hải
quan, kiến nghị việc áp dụng cụ thể đối với từng biện pháp quản lý hải quan
phù hợp với yêu cầu hội nhập quốc tế của Hải quan Việt Nam, tối ưu hoá cơ
chế quản lý HĐHQ tại Việt Nam.
Nhiệm vụ:
- 4 -

- Hệ thống khái quát những vấn đề lý luận về HQ, cơ chế quản lý
HĐHQ.
- Phân tích, đánh giá thực trạng cơ chế quản lý HĐHQ tại Việt Nam
nhằm chỉ ra thành tựu đã đạt được, hạn chế còn tồn tại trong cơ chế quản lý.
- Định hướng quản lý hoạt động hải quan của Việt Nam trong bối cảnh
hội nhập kinh tế quốc tế.
- Đề xuất một số phương án nhằm hoàn thiện cơ chế quản lý HĐHQ tại
Việt Nam trong bối cảnh hội nhập kinh tế quốc tế.
4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu
- Đối tượng nghiên cứu của đề tài là cơ chế quản lý HĐHQ tại Việt Nam.
- Phạm vi nghiên cứu:
+ Phạm vi về nội dung: luận văn tập trung nghiên cứu nội dung toàn
diện của cơ chế QLNN về HQ tại Việt Nam.
+ Phạm vi về không gian: tại Việt Nam.
+ Phạm vi về thời gian: giai đoạn nghiên cứu từ năm 2017 – 2021, định
hướng nghiên cứu đến năm 2030.
5. Phƣơng pháp nghiên cứu
*Phương pháp luận: Luận văn được nghiên cứu trên cơ sở lý luận và
phương pháp luận của chủ nghĩa Mác – Lê Nin, tư tưởng Hồ Chí Minh;
đường lối, chủ trương của Đảng, chính sách của Nhà nước về quản lý HĐHQ.
*Phương pháp nghiên cứu: Đề tài dùng một số phương pháp nghiên
cứu như phân tích, tổng hợp, thống kê,….
- Phương pháp thu thập dữ liệu: Luận văn sử dụng phương pháp thu
thập thống kê:
- 5 -

+Số liệu sơ cấp: Được thu thập trên cơ sở dữ liệu của chương trình
thông quan điện tử tập trung VNACCS-VCIS, chương tình kế toán tập trung,
chương trình theo dõi xử lý vi phạm hành chính (đây là các chương trình
nghiệp vụ trong công tác quản lý của cơ quan hải quan)
+Số liệu thứ cấp: Được thu thập từ nguồn các báo cáo liên quan đến
hoạt động hải quan của Tổng cục Hải quan Việt Nam; các website chính thức
của Tổng cục Hải quan; dữ liệu các trường hợp vi phạm được thu thập từ các
thông tin đã được công bố trên phương tiện thông tin đại chúng.
- Phương pháp tổng hợp và xử lý số liệu: Luận văn sử dụng phương
pháp tổng hợp để hệ thống hóa và tổng hợp tài liệu theo các tiêu chí phù hợp
với mục tiêu nghiên cứu.
- Phương pháp phân tích: Trên cơ sở các tài liệu đã được tổng hợp, tác giả
sử dụng phương pháp phân tích để đánh giá thực trạng cơ chế quản lý. Từ đó
rút ra được bản chất của các sự việc hiện tượng xảy ra trong quá trình quản lý.
6. Kết cấu chƣơng
Chương 1: Một số vấn đề lý luận về hải quan và cơ chế quản lý HĐHQ.
Chương 2: Thực trạng cơ chế quản lý HĐHQ tại Việt Nam.
Chương 3: Một số đề xuất hoàn thiện cơ chế quản lý HĐHQ tại Việt Nam.
- 6 -

CHƢƠNG 1: MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ HẢI QUAN
VÀ CƠ CHẾ QUẢN LÝ HOẠT ĐỘNG HẢI QUAN
1.1. Tổng quan về hải quan
1.1.1. Khái niệm hải quan
Kể từ khi quốc gia xuất hiện thì các mối quan hệ giữa các quốc gia
cũng xuất hiện. Trong các mối quan hệ đó thì mối quan hệ về kinh tế (hoạt
động mua bán, trao đổi hàng hóa giữa các quốc gia) là quan hệ phổ biến và
phát triển nhất. Để quản lý các hoạt động trao đổi, mua bán hàng hóa và các
hoạt động khác có liên quan, các quốc gia đã tổ chức một lực lượng “canh gác
biên cương của tổ quốc về mặt kinh tế”, và lực lượng đó được gọi là Hải
quan. Trong điều kiện hội nhập, để điều hòa hoạt động của Hải quan các
nước, Hội đồng hợp tác hải quan (nay là Tổ chức hải quan thế giới – WCO)
đã được thành lập.
Lịch sử hình thành và phát triển của Hải quan gắn liền với sự xuất hiện
của Nhà nước, sự phát triển của quan hệ hàng hóa – tiền tệ và quan hệ kinh tế
quốc tế. Cùng với sự ra đời của các khu vực mậu dịch trên thế giới và sự phát
triển của ngoại thương, Hải quan đã ra đời và ngày càng được củng cố, hoàn
thiện và phát triển.
Hải quan là một từ gốc hán việt, được du nhập vào nước ta từ năm
1945, khi Hải quan Trung Quốc giúp nước ta cải tổ lại lực lượng Thuế quan
do thực dân Pháp để lại. Từ “Hải quan” là từ rút gọn từ từ gốc “Hải ngoại thuế
quan” mang ý nghĩa người quản lý thuế đối với các mặt hàng từ bên ngoài vào
theo đường biển.
Trong từ điển tiếng Việt được Viện ngôn ngữ xuất bản 2005, hải quan
được hiểu là việc kiểm tra, giám sát và đánh thuế các mặt hang khi xuất cảnh,
nhập cảnh.
- 7 -

Trong Đại từ điển Tiếng Việt (Nguyễn Như Ý, Nguyễn Văn Khang, Vũ
Quang Hào và Phan Xuân Thành, 2011, p.771), Hải quan có nghĩa là “công
tác kiểm soát, đánh thuế hàng hóa XNC”, hay là “cơ quan làm công tác kiểm
soát, đánh thuế hàng hóa XNC”.
Đối với Tổ chức Hải quan thế giới “Glossary of international customs
terms” (WCO, 1995) “Hải quan là cơ quan chính phủ chịu trách nhiệm thi
hành luật Hải quan và chịu trách nhiệm thu thuế và lệ phí XNK, đồng thời
cũng chịu trách nhiệm thi hành các luật lệ khác liên quan tới việc NK, quá
cảnh và XK hàng hóa.”
Theo pháp luật Việt Nam, hải quan được hiểu là cơ quan kiểm soát và
đánh thuế với đối tượng quản lý chính là “hàng hóa được XK, NK, quá cảnh,
PTVT xuất cảnh, nhập cảnh, quá cảnh của tổ chức, cá nhân trong nước và
nước ngoài trong lãnh thổ hải quan” (Quốc hội, 2014, Luật Hải quan, Điều 1).
Ngoài ra, khái niệm hải quan cũng được định nghĩa dưới nhiều cách
khác nhau, tùy thuộc vào cách tiếp cận. Ví dụ:
- Theo cách tiếp cận là một cơ quan NN, Hải quan được định nghĩa là
cơ quan do NN thành lập để thực hiện chức năng QLNN đối với hoạt động
XK, NK, xuất cảnh, nhập cảnh, quá cảnh. Công ước Kyoto, 1973 đã định
nghĩa như sau về hải quan: “Hải quan là cơ quan của chính phủ chịu trách
nhiệm thi hành Luật Hải quan và thu thuế hải quan và thếu khác. Đồng thời
cũng chịu trách nhiệm thi hành các luật lệ khác có liên quan đến việc NK,
XK, vận chuyển hay lưu kho hàng hóa”.
- Dưới góc độ nghiệp vụ, HQ được xem xét ở các nghiệp vụ cơ bản:
Thứ nhất, Kiểm tra HQ; thứ hai, giám sát HQ; thứ ba, kiểm soát HQ. Trong
Luật Hải quan, Điều 4 có chỉ rõ: “Kiểm tra hải quan là việc cơ quan hải quan
kiểm tra hồ sơ hải quan, các chứng từ, tài liệu liên quan và kiểm tra thực tế
hàng hóa, PTVT”; “Giám sát hải quan là biện pháp nghiệp vụ do cơ quan hải
quan áp dụng để bảo đảm sự nguyên trạng của hàng hóa, sự tuân thủ quy
- 8 -

định của pháp luật trong việc bảo quản, lưu giữ, xếp dỡ, vận chuyển, sử dụng
hàng hóa, xuất cảnh, nhập cảnh, quá cảnh PTVT đang thuộc đối tượng quản
lý hải quan”; “Kiểm soát hải quan là biện pháp tuần tra, điều tra, xác minh
hoặc biện pháp nghiệp vụ khác do cơ quan hải quan áp dụng để phòng, chống
buôn lậu, vận chuyển trái phép hàng hóa qua biên giới và hành vi khác vi
phạm pháp luật về hải quan.”
- Dưới góc độ kỹ thuật, HQ được xem xét ở các kỹ thuật nghiệp vụ chủ
yếu gồm: Phân loại, áp mã hàng hóa; xác định nguồn gốc hàng hóa; định giá
HQ; thực thi quyền sở hữu trí tuệ ở biên giới; …
Như vậy, tùy theo cách tiếp cận, thuật ngữ hải quan được định nghĩa
khác nhau. Tổng hợp chung, có thể hiểu, hải quan là một hệ thống cơ quan do
NN thành lập, thực hiện chức năng QLNN đối với hoạt động XK, NK, xuất
cảnh, nhập cảnh, quá cảnh. Cụ thể các hoạt động quản lý HQ bao gồm: thủ tục
hải quan, công tác kiểm tra, giám sát hàng hóa, vận chuyển hàng hóa qua
đường biên giới, phòng chống gian lận thương mại, tổ chức thực hiện hoạt
động thu thuế, kiểm soát hàng hóa XNK và đề ra các chính sách về thuế đối
với các mặt hàng XNK; đồng thời, kiến nghị các cấp QLNN các biện pháp,
chủ trương QLNN đối với hoạt động XNK, XNC, quá cảnh.
HĐHQ luôn đi liền với hoạt động XNK, quá cảnh hàng hóa, XNC, quá
cảnh PTVT, bằng cách sử dụng một số phương pháp nghiệp vụ của những cơ
quan có thẩm quyền của NN. Mục đích của HĐHQ là nhằm bảo hộ, phục vụ,
thúc đẩy trong nước, củng cố khả năng cạnh tranh của mặt hàng trong nước,
đẩy mạnh XK, góp phần bảo vệ lợi ích quốc gia, chủ quyền đất nước, an ninh
KT-XH. Điều đó được thể hiện từ việc áp thuế XNK cho các mặt hàng XNK.
Cụ thể:
- Đối với hàng hóa NK, khi bị đánh thuế, giá hàng hóa sẽ bị tăng lên,
trong khi các hàng hóa trong nước không bị đánh thuế này nên giá cả sẽ thấp
hơn, từ đó giúp cải thiện năng lực cạnh tranh của hàng hóa nội địa so với hàng
- 9 -

hóa quốc tế. Điều này cho thấy, việc đánh thuế NK thực chất là một biện pháp
bảo hộ nền trong nước. Khi NN nhận thấy năng lực cạnh tranh của hàng hóa
nội địa thấp hơn hàng hóa ngoại địa thì biện pháp tăng thuế NK cho hàng hoá
cùng loại sẽ giúp hàng hóa trong nước tăng tính cạnh tranh hơn. Tuy nhiên,
khi Việt Nam đã gia nhập WTO thì biện pháp này đã bị hạn chế vì các cam
kết về thuế mà Việt Nam phải thực hiện khi là thành viên của tổ chức này.
- Đối với mặt hàng XK, vì bị đánh thuế XK nên giá cả của hàng hóa tại
nước ngoài sẽ cao hơn so với trong nước. Từ đó giúp khuyến khích các DN
trong nước tích cực tiêu thụ các mặt hàng trong nước hơn ở thị trường nước
ngoài. Bằng cách này, NN đã bảo hộ một cách hiệu quả cho thị trường tiêu
thụ trong nước. Trong trường hợp, NN muốn khuyến khích XK thì chỉ cần
điều chính thuế XK giảm, thậm chí là bằng không để khuyến khích hoạt động
XK hàng hóa. Ngoài ra, có thêm những ưu đãi về thuế XK giúp cho hàng hóa
XK tăng tính cạnh tranh về giá trên thị trường quốc tế so với các hàng hóa
cùng loại của các nước khác.
Ngoài ra, các hoạt động về HQ cũng góp phần gia tăng nguồn thu cho
NSNN nhờ việc đánh thuế đối với các mặt hàng NXK.
1.1.2. Các HĐHQ cơ bản
1.1.2.1. Thủ tục hải quan
Chương 2 Công ước Kyoto (WCO, 1973, sửa đổi 1999) đã định nghĩa
thủ tục hải quan: “… là tất cả các hoạt động mà cơ quan hải quan và những
người có liên quan phải thực hiện nhằm đảm bảo sự tuân thủ pháp luật hải
quan.”
Trong Luật Hải quan, Khoản 23 Điều 4 năm 2014 đã giải thích: “Thủ
tục hải quan là các công việc mà người khai hải quan và công chức hải quan
phải thực hiện theo quy định của Luật này đối với hàng hóa, PTVT”.
-10-

Theo đó, thủ tục hải quan được hiểu là tất cả các hoạt động nghiệp vụ/
các công việc mà người khai hải quan và công chức hải quan và các bên liên
quan khác (như các công ty kinh doanh kho bãi, cảng vụ, các cơ quan quản lý
chuyên ngành) phải thực hiện theo quy định của pháp luật đối với hàng hóa
XK, NK, PTVT xuất cảnh, nhập cảnh, quá cảnh.
Theo Khoản 4, Điều 1, Nghị định số 59/2018/NĐ-CP ngày 20/4/2018
của Chính phủ sửa đổi, bổ sung một số điều của nghị định số 08/2015/NĐ-CP
ngày 21/01/2015 của Chính phủ quy định chi tiết và biện pháp thi hành luật
HQ về TTHQ, kiểm tra, giám sát, kiểm soát HQ, đối tượng phải làm TTHQ
bao gồm:
– Hàng hóa XNK, quá cảnh; tiền mặt ngoại tệ, tiền mặt Việt Nam đồng,
công cụ chuyển nhượng, vàng, kim loại quý, đá quý, sản phẩm văn hóa, di
vật, cổ vật, bảo vật, bưu phẩm, bưu kiện XK, NK; hành lý của người xuất
cảnh, nhập cảnh; các vật phẩm khác XK, NK, quá cảnh, trong địa bàn hoạt
động của cơ quan HQ;
– PTVT đường bộ, đường sắt, đường hàng không, đường biển, đường
thủy nội địa, đường sông xuất cảnh, nhập cảnh, quá cảnh.
Thủ tục hải quan là thủ tục hành chính được thực hiện chủ yếu và trực
tiếp bởi người khai hải quan và công chức hải quan.
Luật Hải quan năm 2014 quy định: “Người khai hải quan bao gồm: chủ
hàng hóa; chủ phương tiện vận tải; người điều khiển phương tiện vận tải; đại
lý làm thủ tục hải quan, người khác được chủ hàng hóa, chủ phương tiện vận
tải ủy quyền thực hiện thủ tục hải quan”.
Công chức hải quan là những người được tuyển dụng, đào tạo, sử dụng
trong hệ thống cơ quan HQ theo pháp luật về cán bộ, công chức.
Quan hệ giữa công chức hải quan và người khai hải quan khi thực hiện
TTHQ thực chất là quan hệ giữa chủ thể quản lý và đối tượng quản lý. Công
-11-

chức hải quan thực hiện việc tiếp nhận đăng ký hồ sơ hải quan, kiểm tra hồ
sơ, kiểm tra thực tế hàng hóa, ra quyết định thông quan hàng hóa với tư cách
là công chức nhà nước đang thi hành công vụ của nhà nước, nói cách khác là
thực hiện hành vi quản lý nhà nước trong lĩnh vực hải quan. Còn người khai
hải quan với tư cách là chủ thể bị quản lý, phải thực hiện những yêu cầu nhất
định như khai và nộp tờ khai hải quan, xuất trình chứng từ thuộc hồ sơ hải
quan, đưa hàng hóa đến địa điểm được quy định cho việc kiểm tra thực tế…
theo quyết định của công chức hải quan có thẩm quyền để thực hiện sự quản
lý của nhà nước về hải quan.
Quy trình thủ tục hải quan:
- Khai HQ: Người khai HQ bao gồm chủ hàng hoá, chủ PTVT hoặc
người được chủ hàng hóa, chủ PTVT uỷ quyền (đại lí làm TTHQ theo quy
định của Điều 20 Luật Hải quan 2014). Tham gia vào TTHQ, người khai HQ
có đầy đủ các quyền và nghĩa vụ theo quy định tại Điều 21 của Luật Hải quan.
Người khai HQ cần khai đúng, đầy đủ, chi tiết các mục yêu cầu trên tờ khai
HQ. Trong trường hợp có sai sót có thể thực hiện việc khai bổ sung. Khai HQ
được thực hiện bằng phương thức điện tử, ngoại trừ trường hợp Chính phủ
quy định người khai HQ được phép khai trên tờ khai HQ giấy. Sau khi thực
hiện xong việc khai HQ, tờ khai HQ phải được đăng ký tại cơ quan HQ qua
phương thức điện tử (tờ khai điện tử) hoặc trực tiếp tại cơ quan HQ (tờ khai
giấy). Trường hợp không chấp nhận việc đăng ký, cơ quan HQ phải thông báo
cho người khai HQ biết về lý do không chấp nhận.
- Tiến hành kiểm tra HQ: Trên cơ sở kết quả phân tích, đánh giá rủi ro
đối với hàng hóa thông quan, thủ trưởng cơ quan HQ nơi xử lý hồ sơ HQ
quyết định việc kiểm tra hồ sơ HQ, kiểm tra thực tế hàng hóa. Kiểm tra hồ sơ
HQ được cơ quan HQ thực hiện thông qua hệ thống xử lý dữ liệu điện tử HQ
hoặc trực tiếp bởi công chức HQ. Nếu phải kiểm tra hàng hóa thực tế, người
khai HQ có nhiệm vụ đưa hàng hoá, PTVT đến địa điểm được quy định để
-12-

kiểm tra thực tế hàng hoá, PTVT. Công chức HQ sẽ tiến hành việc kiểm tra
hồ sơ HQ cũng như kiểm tra thực tế hàng hoá, PTVT theo đúng thủ tục được
pháp luật yêu cầu. Khi thực hiện hoạt động này, các biện pháp giám sát HQ sẽ
được dung để đảm bảo hàng hoá và PTVT vẫn còn nguyên trạng. Một số hàng
hóa không phải kiểm tra thực tế bao gồm: hàng hóa phục vụ yêu cầu khẩn
cấp; hàng hóa chuyên dùng cho công tác quốc phòng, an ninh; hàng hóa thuộc
trường hợp đặc biệt khác theo quyết định của NN (khoản 1 Điều 33 Luật Hải
quan 2014).
- Thu thuế và các các khoản thu khác: Thuế, các khoản phí, lệ phí khác
là những nghĩa vụ tài chính bắt buộc đối với người khai HQ. Công chức HQ
có nhiệm vụ áp mã tính thuế, thu đầy đủ, chính xác các khoản thuế, phí và lệ
phí khác nhằm bảo đảm nguồn thu cho ngân sách quốc gia.
- Thông quan hàng hoá, PTVT: Sau khi kết thúc các thủ tục cần thiết,
công chức HQ sẽ có quyền quyết định việc thông quan đối với hàng hoá,
PTVT bằng cách xác nhận vào các giấy tờ cần thiết trong hồ sơ HQ là đã hoàn
tất TTHQ. Sau đó, các mặt hàng, PTVT sẽ được XK, NK, xuất - nhập cảnh
hoặc quá cảnh.
TTHQ được tiến hành bằng phương pháp sau đây: truyền thống (thủ
công), bán truyền thống hoặc điện tử. Trước đây, ở Việt Nam, TTHQ chủ yếu
được thực hiện bằng phương pháp truyền thống (100% dựa vào hồ sơ giấy)
hoặc bán truyền thống – kết hợp giữa truyền thống và điện tử (khai báo bằng
đĩa mềm, khai báo qua mạng internet kết hợp hồ sơ giấy). Đối với các phương
pháp này, khi làm TTHQ luôn phải tiếp xúc trực tiếp giữa người khai HQ và
công chức HQ. Tuy nhiên, ngày nay, toàn bộ TTHQ được tiến hành nhờ
phương tiện điện tử, hạn chế sự tiếp xúc trực tiếp giữa người dân và công
chức HQ trong khi thực hiện TTHQ, hồ sơ được sử dụng là hồ sơ điện tử.
1.1.2.2. Chế độ kiểm tra, giám sát hải quan
a) Kiểm tra hải quan
-13-

Trong Công ước Kyoto (WCO, 1973, sửa đổi 1999), kiểm tra HQ được
hiểu là các biện pháp do HQ áp dụng nhằm đảm bảo sự chấp hành pháp luật
HQ. Theo đó, nội dung chính của nghiệp vụ kiểm tra HQ bao gồm: Kiểm tra
tư cách pháp lí của người làm TTHQ; Kiểm tra tính hợp lệ, hợp pháp của bộ
hồ sơ HQ; Kiểm tra đối chiếu thực tế hàng hóa và chứng từ kèm theo; Kiểm
tra quá trình chấp hành pháp luật của chủ hàng.
Trong Luật Hải quan 2014, Khoản 12 Điều 4 quy định: “kiểm tra hải
quan là việc kiểm tra hồ sơ hải quan (gồm tờ khai và các chứng từ liên quan)
và kiểm tra thực tế hàng hóa, PTVT do cơ quan hải quan thực hiện”.
Từ các khái niệm trên, một số đặc điểm của kiểm tra HQ được rút ra
như sau: thứ nhất, đối tượng của kiểm tra HQ là tất cả hàng hóa XK, NK, quá
cảnh (dù hàng hóa đó có phải tính thuế hay không), PTVT xuất - nhập cảnh,
quá cảnh; thứ hai, cơ quan HQ là chủ thể thực hiện kiểm tra HQ. Do đó, kiểm
tra HQ thực chất là hoạt động đánh giá, thẩm định có tính chất công quyền, là
hoạt động của cơ quan QLNN trong lĩnh vực HQ; thứ ba, thời điểm kiểm tra
HQ có thể là trước khi thông quan, trong quá trình thông quan hoặc sau thông
quan; thứ tư, cách thức kiểm tra HQ có thể là kiểm tra trực tiếp bởi các cán bộ
của cơ quan HQ thông qua những thiết bị khoa học kĩ thuật như máy soi
chiếu, cân điện tử... hoặc có thể bằng chó nghiệp vụ.
Mục đích của kiểm tra HQ là thẩm định lại tính trung thực, chính xác
các thông tin mà người khai HQ đã khai báo. Hay nói cách khác, đây là cách
đánh giá sự chấp hành pháp luật HQ của các cá nhân, tổ chức thực hiện XNK,
quá cảnh hàng hóa, XNC, quá cảnh PTVT.
Vai trò của kiểm tra HQ được thể hiện qua: thứ nhất, giúp cơ quan HQ
thực hiện chức năng QLNN về HQ đối với hàng hóa XK, NK, quá cảnh,
PTVT xuất cảnh, nhập cảnh, quá cảnh của các tổ chức, cá nhân trong và ngoài
nước; thứ hai, giúp cơ quan HQ phát hiện được các thủ đoạn gian lận, trốn
thuế, buôn lậu hàng hoá. Qua đó, hỗ trợ công tác điều tra chống gian lận
-14-

thương mại; thứ ba, góp phần thực hiện các chính sách thương mại của quốc
gia như: chính sách mặt hàng (chính sách quản lí XK, NK hàng hóa), chính
sách đầu tư, chính sách thuế...; thứ tư, giúp đảm bảo an ninh dân cư, an ninh
cộng đồng DN, an ninh môi trường và an ninh quốc gia; thứ năm, giúp ý thức
tuân thủ pháp luật được nâng cao, đặc biệt là pháp luật HQ đối với cá nhân, tổ
chức thực hiện việc XK, NK, quá cảnh hàng hóa, PTVT và cả công chức HQ.
b) Giám sát hải quan:
Giám sát HQ là một hoạt động cơ bản của HQ. Giám sát HQ đảm bảo
cho các hoạt động khác của HQ được thực hiện theo đúng những điều luật mà
pháp luật quy định. Theo xu hướng phát triển và hội nhập với thế giới, ngành
HQ đã áp dụng nhiều kỹ thuật quản lý mới, hiện đại như kỹ thuật QLRR, sử
dụng các phương tiện điện tử hiện đại, nhờ hệ thống định vị toàn cầu để theo
dõi và giám sát từ xa PTVT cũng như hàng hoá. Áp dụng QLRR, HQ phải tập
trung kiểm soát các hoạt động có độ rủi ro cao, vì vậy, việc giám sát với các
hoạt động để đảm bảo việc có đầy đủ thông tin phục vụ cho việc phân tích và
xử lý QLRR ngày càng quan trọng. Đặc biệt, trong thời kỳ giao lưu, hội nhập
kinh tế toàn cầu, các rào cản về thuế quan dần được xóa bỏ thì hoạt động giám
sát hàng hóa XNK, PTVT XNC, quá cảnh ngày càng trở nên cần thiết.
Trong Luật Hải quan 2014, Khoản 5, Điều 4 định nghĩa: “Giám sát hải
quan là biện pháp nghiệp vụ do cơ quan hải quan áp dụng để bảo đảm sự
nguyên trạng của hàng hóa, sự tuân thủ quy định của pháp luật trong việc
bảo quản, lưu giữ, xếp dỡ, vận chuyển, sử dụng hàng hóa, xuất cảnh, nhập
cảnh, quá cảnh PTVT đang thuộc đối tượng quản lý hải quan”.
Theo định nghĩa trên, có thể hiểu, giám sát HQ là phương pháp mang
tính chất nghiệp vụ do các cơ quan HQ thực hiện nhằm mục đích kiểm soát
tính nguyên trạng của hàng hóa XNK, PTVT XNC, quá cảnh (số lượng, chất
lượng và tình trạng bên ngoài); đảm bảo sự tuân thủ pháp luật đối với việc bảo
quản, lưu trữ, xếp dỡ, vận chuyển, sử dụng hàng hóa, XNC, quá cảnh
-15-

PTVT. Từ đó thực hiện các chức năng QLNN về HQ với mục tiêu đúng đối
tượng, đúng loại hình hàng hóa, đúng pháp luật, đảm bảo nguồn thu cho ngân
sách và an ninh an toàn xã hội.
Nội dung của giám sát HQ là việc sử dụng nghiệp vụ HQ bởi cơ quan
HQ để quan sát, theo dõi bằng cách trực tiếp hoặc thông qua phương tiện
nghiệp vụ, kỹ thuật để đảm bảo việc tuân thủ TTHQ, chế độ kiểm tra, giám
sát HQ và luật pháp khác có liên quan.
Vai trò của giám sát HQ: Thứ nhất, bảo đảm tính nguyên trạng của
hàng hóa XK, NK, quá cảnh, PTVT xuất cảnh, nhập cảnh, quá cảnh; đảm bảo
toàn bộ hàng hóa tham gia hoạt động XK, NK, quá cảnh, PTVT xuất cảnh
nhập cảnh, quá cảnh đều chấp hành đúng quy định pháp luật HQ ban hành;
Thứ hai, ngăn chặn, xử lí các tình huống VPPL, phòng chống hoạt động gian
lận thương mại và các trường hợp VPPL liên quan khác; Thứ ba, giám sát HQ
có sát sao là tiền đề để thực hiện TTHQ, kiểm tra HQ, tính thuế…; Thứ tư, tạo
thuận lợi cho hoạt động XNK, đồng thời bảo đảm chức năng QLNN về HQ.
Thời gian thực hiện giám sát HQ: Thời gian giám sát là khoảng thời
gian mà cơ quan HQ áp dụng các biện pháp giám sát đối với hàng hóa, PTVT.
Đối với hàng hóa, khoản 4 Điều 38 Luật Hải quan 2014 quy định thời
gian thực hiện hoạt động giám sát như sau:
- Hàng hóa NK chịu sự giám sát HQ bắt đầu từ lúc tới địa bàn HĐHQ
cho đến lúc được thông quan, giải phóng hàng hóa và đưa ra khỏi địa bàn
HĐHQ;
- Hàng hóa XK miễn kiểm tra thực tế hàng hóa chịu sự giám sát HQ từ
khi thông quan đến khi ra khỏi địa bàn HĐHQ. Trường hợp phải kiểm tra thực
tế, hàng hóa XK chịu sự giám sát HQ từ khi bắt đầu kiểm tra thực tế hàng hóa
đến khi ra khỏi địa bàn HĐHQ;
-16-

- Hàng hóa quá cảnh chịu sự giám sát HQ từ khi tới cửa khẩu nhập đầu
tiên đến khi ra khỏi cửa khẩu xuất cuối cùng;
Đối với PTVT, thời gian giám sát được áp dụng theo Điều 68 của Luật
Hải quan 2014. Chi tiết như sau:
- PTVT thương mại nước ngoài nhập cảnh, xuất cảnh, quá cảnh phải di
chuyển theo đúng tuyến đường quy định, chịu sự giám sát HQ từ khi đến địa
bàn HĐHQ, quá trình di chuyển cho đến khi ra khỏi lãnh thổ Việt Nam.
- PTVT thương mại Việt Nam nhập cảnh chịu sự giám sát HQ từ khi
tới địa bàn HĐHQ cho đến khi toàn bộ hàng hóa NK chuyên chở trên PTVT
được dỡ hết khỏi phương tiện để làm thủ tục NK. PTVT thương mại Việt
Nam xuất cảnh chịu sự giám sát HQ từ khi bắt đầu xếp hàng hóa XK cho đến
khi ra khỏi lãnh thổ Việt Nam.
- PTVT không nhằm mục đích thương mại nhập cảnh, xuất cảnh, quá
cảnh chịu sự kiểm tra, giám sát HQ khi làm TTHQ tại cửa khẩu nhập cảnh,
xuất cảnh hoặc địa điểm khác theo quy định của pháp luật.
Những phương thức giám sát HQ chủ yếu gồm: niêm phong HQ, giám
sát trực tiếp của công chức HQ và giám sát bằng thiết bị kỹ thuật (gương, máy
đếm, camera, máy soi, chíp điện tử, định vị GPS).
Niêm phong HQ là hoạt động mà cơ quan HQ sử dụng biện pháp đóng
kín và ghi dấu hiệu hoặc dán nhãn, đóng dấu giáp lai đối với PTVT, hàng hóa
nhằm bảo đảm tính nguyên trạng và tính xác thực của PTVT, hàng hóa đang
đặt dưới sự kiểm soát của cơ quan HQ. Giám sát HQ bằng cách này có ưu
điểm là dễ thực hiện, phù hợp với việc đóng hàng bằng container, xe có thùng
chứa… Tuy nhiên, nhược điểm của phương pháp này là dễ bị hỏng niêm
phong do va chạm hoặc bốc dỡ không cẩn thận.
Giám sát trực tiếp của công chức HQ là biện pháp giám sát truyền
thống, thường được áp dụng ở các khu vực cửa khẩu, biên giới nơi việc áp
-17-

dụng các thành tựu khoa học kỹ thuật hiện đại còn hạn chế. Trong phương
thức này, nhiệm vụ của người giám sát HQ là bảo đảm mặt hàng XK được
xuất đúng, mặt hàng NK được làm đầy đủ thủ tục, tránh hiện tượng buôn lậu
hàng hóa vào nội địa, đảm bảo các PTVT thực hiện đúng các quy định về xuất
cảnh, nhập cảnh, quản lý các mặt hàng gửi trong kho ngoại quan, giám sát các
mặt hàng thực hiện chuyển cửa khẩu, chuyển cảng.
Giám sát bằng phương tiện kỹ thuật: Việc ứng dụng các thành tựu của
khoa học kỹ thuật thời nay vào lĩnh vực HQ đã giúp cho công tác kiểm tra,
giám sát HQ được chặt chẽ hơn, giảm thiểu sự ảnh hưởng của con người vào
hoạt động kiểm tra, giám sát, nhờ đó giúp hạn chế tiêu cực; đồng thời giúp
tăng hiệu quả của hoạt động giám sát, tạo điều kiện tăng cường hiệu quả hoạt
động của HQ, tạo điều kiện tối đa cho hoạt động thương mại.
Những phương pháp giám sát kỹ thuật chủ yếu của HQ đang sử dụng
bao gồm:
- Giám sát bằng gương: là việc sử dụng gương cầu lồi (chủ yếu) để
giám sát hoạt động đi lại của hành khách XNC và phương tiện vận chuyển
hàng hóa XNK trong địa bàn giám sát HQ.
- Giám sát bằng phương pháp đếm tự động: là việc sử dụng một nguồn
sáng chiếu lên tế bào quan điện của máy đếm quang điện tử, khi có vật cản
đường chiếu sáng thì bộ đếm hoạt động. Cách này được áp dụng để đếm các
PTVT lưu thông tại cửa khẩu và được sử dụng duy nhất tại các cảng có một
đường duy nhất cho PTVT đi qua.
- Giám sát bằng camera: Đây là phương pháp cho phép giám sát từ xa
và lưu trữ lại được tất cả hoạt động của con người và PTVT. Việc giám sát
bằng camera thường được thực hiện một cách kín đáo, ở những địa điểm và
thời điểm cần giám sát.
- Giám sát bằng máy soi: máy soi giúp kiểm tra hàng hóa đựng bên
trong các vật kín và hình ảnh hàng hóa có thể được lưu trữ tại bộ nhớ. Việc sử
-18-

dụng máy soi để giám sát hàng hóa có thể chuyển thông tin về hàng hóa cho
các bộ phận giám sát phía sau. Hiện tại, máy soi hành lý là phương pháp được
sử dụng phổ biến tại tất cả sân bay quốc tế và những cửa khẩu đường bộ để
giám sát việc XNC. Ngoài ra, máy soi container cố định hoặc di động cũng
được sử dụng khá phổ biến để quản lý hàng hoá đóng trong container.
- Giám sát bằng cách dung chíp điện tử và thiết bị GPS để định vị:
Phương pháp này thường được sử dụng để giám sát, quản lý lộ trình của
PTVT hàng hóa, lộ trình cá nhân, chống trộm, bảo vệ hàng hóa trên đường
vận chuyển…
Ngoài các phương thức trên, hiện nay Hải quan Việt Nam cũng đang áp
dụng mã vạch trong quy trình giám sát. Sử dụng mã vạch trên tờ khai HQ đã
tạo sự chuyển biến rõ rệt về thời gian hàng hóa được thông quan.
1.1.2.3. Xây dựng và tổ chức thực hiện pháp luật hải quan
Trong hoạt động xây dựng pháp luật, bất kỳ một văn bản QPPL nào
được công bố đều nhắm tới những mục tiêu chính sách nhất định. Luật Ban
hành văn bản QPPL năm 2015 yêu cầu các đơn vị chủ trì soạn thảo phải tiến
hành thực hiện báo cáo đánh giá ảnh hưởng của dự thảo văn bản trước khi tiến
hành soạn thảo là nhằm nâng cao tính khả thi của các văn bản QPPL khi được
ban hành. Vì pháp luật là phương tiện, công cụ để thi hành việc quản lý XH
của NN. Ở lĩnh vực HQ, pháp luật HQ được sử dụng để tổ chức thực hiện
HĐHQ một cách hiệu lực, hiệu quả hơn. Do đó việc xây dựng và tổ chức thực
hiện pháp luật HQ là một yêu cầu không thể thiếu trong HĐHQ.
Công tác HQ có đặc thù liên quan đến phạm vi và đối tượng quản lý
của các ngành, cấp khác nhau nên số lượng các văn bản QPPL cần phải ban
hành cũng như tổ chức thực hiện là rất lớn. Đồng thời, việc ban hành các văn
bản này cũng cần đảm bảo sự thống nhất, không trùng lặp giữa các quy định
của những bộ, ngành có liên quan. Điều này đặt ra nhiệm vụ lớn cho các cơ
-19-

quan QLNN trong việc xây dựng hệ thống văn bản pháp luật về HQ và tổ
chức thực hiện pháp luật về HQ.
Khi những văn bản QPPL bắt đầu có hiệu lực, yêu cầu đặt ra đối với
công tác tổ chức thực hiện những văn bản này là phải đạt được những mục
tiêu chính sách khi ban hành văn bản. Đây là tiêu chí đầu tiên để xác định
mức độ hiệu quả trong việc thực hiện pháp luật của văn bản QPPL, trường
hợp văn bản không đạt được những mục tiêu chính sách đã đưa ra thì các văn
bản này cũng không có giá trị thực tế và không có lý do để tồn tại.
Pháp luật HQ được tổ chức thực hiện bởi hệ thống cơ quan QLNN về
HQ nhằm mục tiêu thực hiện chính sách của NN về quản lý HĐHQ.
1.1.2.4. Thống kê nhà nước về hải quan
Thống kê NN về HQ có vai trò rất lớn đối với việc xây dựng, điều
chỉnh chiến lược, quy hoạch, kế hoạch phát triển và ban hành những chính
sách, quy định về HQ của Việt Nam. Việc thống kê chính xác các số liệu về
HQ là cơ sở thực tế để cơ quan chức năng điều chỉnh, xây dựng kịp thời chính
sách, luật định trong lĩnh vực HĐHQ.
Ngày nay, nhờ sự giúp sức của các phương tiện khoa học kĩ thuật hiện
đại, công tác thống kê NN về HQ được tiến hành kịp thời, chính xác, phục vụ
đắc lực cho công tác QLNN về HQ.
Công việc này đặt ra yêu cầu:
- Các cơ quan, đơn vị HQ phải thông báo số liệu thực tế về HĐHQ trên
địa phương mình quản lý đến cơ quan QLNN về HQ.
- Tổ chức thống kê định kì hàng tháng, quý, sáu tháng và hàng năm ở
phạm vi cả nước để báo cáo với cơ quan có thẩm quyền.
- Các cơ quan QLNN về HQ chịu trách nhiệm trước NN về tính chính
xác của các số liệu thu thập được.
-20-

1.1.2.5. Thanh tra, kiểm tra, giải quyết khiếu nại, tố cáo
Thanh tra, kiểm tra là một phần không thể thiếu được trong hoạt động
QLNN về HQ. Đây được coi là nhiệm vụ phải có trong QLNN nhằm bảo đảm
pháp chế XHCN, nâng cao kỷ luật của đội ngũ cán bộ công chức làm việc
trong ngành HQ. Thông qua thanh tra, kiểm tra, các cơ quan QLNN về HQ
nắm bắt được tình tiến hành nhiệm vụ được giao của những đơn vị HQ, phát
hiện những thiểu sót, yếu kém, sơ hở trong công tác thực hiện HĐHQ, nhờ đó
kiến nghị các biện pháp khắc phục, sửa chữa cũng như các biện pháp tác động
phù hợp.
Giải quyết khiếu nại, tố cáo là biện pháp nhằm bảo đảm quyền làm chủ
của nhân dân; đảm bảo quyền và lợi ích hợp pháp của người dân khi họ bị
xâm hại, tạo lòng tin của người dân vào chính quyền và cơ quan QLNN,
khuyến khích mọi người hoàn thành tốt các nghĩa vụ đối với NN và NN; đồng
thời xử lý kịp thời, chính xác, nghiêm minh các hành vi trái pháp luật, thể
hiện đúng bản chất tốt đẹp của Nhà nước ta - Nhà nước của nhân dân, do nhân
dân và vì nhân dân.
1.1.2.6. HTQT về hải quan
HTQT là hoạt động của các chủ thể trong quan hệ quốc tế cùng giúp đỡ
nhau vì một lợi ích chung. Ngày nay, HTQT trên mọi lĩnh vực là xu thế tất
yếu khách quan của các nước trên toàn cầu. Do đó, NN ta đã và đang tiến
hành rất nhiều hoạt động cụ thể nhằm tăng cường hơn nữa mối quan hệ hợp
tác của mình với nhiều quốc gia nội khu nói riêng và trên toàn thế giới nói
chung trên tất cả các lĩnh vực, đặc biệt là lĩnh vực HQ. Điều này đã thúc đẩy
mạnh mẽ sự đi lên không ngừng của hải quan Việt Nam trên con đường hội
nhập với thế giới. Các hoạt động HTQT về HQ luôn đặt dưới sự quản lý của
các cơ quan có thẩm quyền của NN.
Tháng 7/1993, Hải quan Việt Nam chính thức được công nhận là thành
viên của Tổ chức Hải quan thể giới (WCO). Kể từ đó, HQ nước ta đã chủ
-21-

động, tích cực tham gia vào nhiều hoạt động của tổ chức, tạo điều kiện cho
HQ Việt Nam hợp tác với HQ của các nước trong khu vực và trên khắp thế
giới để cùng nhau trao đổi, chia sẻ kinh nghiệm hoạt động, hợp tác và giúp đỡ
lẫn nhau.
Song hành với quá trình gia nhập vào các tổ chức quốc tế về HQ, NN ta
cũng tăng cường tham gia, phê chuẩn nhiều văn bản pháp lí quốc tế quan
trọng có liên quan tới HĐHQ để góp phần giúp cho HĐHQ Việt Nam được
phát triển, thúc đẩy mạnh mẽ quan hệ XK, NK hàng hóa với nhiều nước trên
thế giới.
1.1.3. Cơ quan quản lý hoạt động hải quan tại Việt Nam
Ở Việt Nam, HQ có lịch sử phát triển tương đối sớm. Từ thế kỷ 10 đến
thế kỷ 19, các triều đại phong kiến Việt Nam đã thực hiện kiểm soát, đánh
thuế đối với hàng hóa XNK và lập ra các trạm HQ, cử các quan chuyên trách
quản lý. Có thể kể đến một số trạm HQ nổi tiếng và quan trọng nhất như Vân
Đồn (ở Hồng Gai, Quảng Ninh ngày nay), Phố Hiến (Hưng Yên), Hội An
(Quảng Nam) …
Sau khi nước Việt Nam dân chủ cộng hòa ra đời, ngày 10-9-1945, Chủ
tịch Chính phủ lâm thời ra Sắc lệnh số 26/SL giữ nguyên những luật lệ cũ về
thuế quan và thuế gián thu, và ra Sắc lệnh số 27/SL thành lập "Sở Thuế quan
và Thuế gián thu" - tiền thân của Hải quan Việt Nam ngày nay.
Đến năm 1954, khi hòa bình lập lại ở miền bắc, Sở Thuế quan và Thuế
gián thu được đổi thành "Sở Hải quan" thuộc Bộ Công Thương (theo Nghị
định số 136/BCT-KB-NĐ ngày 14-12-1954 của Bộ trưởng Bộ Công thương).
Ngày 17/6/1962, Chính phủ đã công bố Quyết định số 490/TNgT/QĐ -
TCCB đổi tên Sở Hải quan trung ương thành Cục Hải quan thuộc Bộ Ngoại
thương. Thời điểm đó, Hải quan Việt nam được coi là công cụ đảm bảo thực
hiện đúng và đầy đủ chế độ NN độc quyền ngoại thương, ngoại hối, thi hành
-22-

chính sách thuế quan (thu thuế hàng hóa phi mậu dịch) tiếp nhận hàng hóa
viện trợ và chống buôn lậu qua biên giới.
Năm 1975, đất nước hoàn toàn thống nhất. HQ chính thức triển khai
hoạt động trên phạm vi cả nước sau khi đã thống nhất được lực lượng. Giai
đoạn này các hoạt động buôn bán, vận chuyển trái phép hàng hóa qua biên
giới có dấu hiệu trở nên tinh vi và lan rộng hơn.
Ngày 30/8/1984, Hội đồng NN phê chuẩn Nghị quyết số
547/NQ/HĐNN7 thành lập Tổng cục Hải quan trực thuộc Hội đồng Bộ trưởng
(nay là Chính phủ).
Ngày 20-2-1990 Pháp lệnh Hải quan được ban hành thay thế Điều lệ
Hải quan đánh dấu HĐHQ bắt đầu được luật hóa.
Tháng 7-1993, Hải quan Việt Nam chính thức là thành viên của Tổ
chức Hải quan Thế giới.
Ngày 29-6-2001, Quốc hội nước CHXHCN Việt Nam ban hành Luật
Hải quan thay thế Pháp lệnh Hải quan. Chính sách HQ từ chỗ "thực hiện
chính sách độc quyền ngoại thương" của NN, chuyển sang thực hiện chính
sách "tạo điều kiện thuận lợi cho XK, NK, quá cảnh" phục vụ công cuộc đổi
mới, cải cách hành chính, mở cửa, hội nhập, tham gia toàn cầu hóa kinh tế
Việt Nam.
Hiện nay, hệ thống tổ chức của Hải quan Việt Nam gồm:
- Tổng cục Hải quan trực thuộc Bộ Tài chính, thực hiện chức năng
tham mưu, giúp Bộ trưởng Bộ Tài chính QLNN về HQ và tổ chức thực thi
pháp luật về HQ. Trực thuộc Tổng cục Hải quan có các văn phòng, các vụ,
cục, đơn vị sự nghiệp công lập. Cụ thể, Tổng cục Hải quan hiện nay gồm: Vụ
Pháp chế, Vụ HTQT, Vụ Tổ chức cán bộ, Vụ Tài vụ – Quản trị, Văn phòng
(có đại diện tại TP.Hồ Chí Minh), Thanh tra, Cục Giám sát hải lý về HQ, Cục
Thuế XNK, Cục Điều tra chống buôn lậu, Cục Kiểm tra sau thông quan, Cục
-23-

CNTT và Thống kê hải quan, các đơn vị sự nghiệp gồm: Trung tâm phân tích,
phân loại hàng hóa XNK (có chi nhánh ở một số khu vực), Viện nghiên cứu
hải quan, Trường Hải quan Việt Nam, Báo Hải quan.
- Cục Hải quan tỉnh, liên tỉnh, thành phố trực thuộc trung ương: Đây là
các cơ quan HQ ở địa phương. Hiện nay, Việt Nam có 33 Cục Hải quan được
thành lập ở 33 tỉnh, thành phố trung ương, bao gồm: thành phố Hà Nội, thành
phố Hồ Chí Minh, Đà Nẵng, Hải Phòng, Cần Thơ, An Giang, Bà Rịa – Vũng
Tàu, Bình Định, Bình Dương, Bình Phước, Cà Mau, Cao Bằng, Đắk Lắk,
Đồng Nai, Đồng Tháp, Điện Biên, Gia Lai – Kon Tum, Hà Giang, Hà Tĩnh,
Kiên Giang, Khánh Hoà, Lạng Sơn, Lào Cai, Long An, Nghệ An, Quảng
Bình, Quảng Nam, Quảng Ninh, Quảng Ngãi, Quảng Trị, Tây Ninh, Thanh
Hoá, Thừa Thiên Huế.
- Chi cục Hải quan, đội kiểm soát HQ và đơn vị tương đương: Đây là
cấp thấp nhất trong hệ thống cơ quan HQ các cấp.
-24-

Hình 1.1. Sơ đồ cơ cấu tổ chức của hải quan Việt Nam
Nguồn: Cổng dữ liệu quốc gia, 2020
-25-

1.2. Tổng quan về Cơ chế quản lý hoạt động hải quan
1.2.1. Khái niệm cơ chế quản lý hoạt động hải quan
Cơ chế là một khái niệm được sử dụng trong nhiều ngành, nhiều lĩnh
vực. Nó được hiểu là tập hợp các phương thức, yếu tố làm cơ sở, phương
hướng cho sự vận động, phát triển của sự vật, hiện tượng. Hay nói cách khác,
khái niệm cơ chế dùng để chỉ sự tương tác giữa các yếu tố trong một hệ thống
để giúp cho hệ thống có thể vận hành một cách ổn định.
Cơ chế quản lý được hiểu là sự tương tác qua lại lẫn nhau giữa các hình
thức quản lý hay giữa các biện pháp quản lý với nhau. Mục đích của cơ chế
quản lý là nhằm thu lại những kết quả mong muốn, đẩy lùi những tiêu cực và
đưa ra được các biện pháp phù hợp cho sự quản lý. Bất kể là NN, đơn vị hay
các DN đều phải cần có các cơ chế quản lý để tạo nên sự phát triển mạnh mẽ,
bền vững không chỉ riêng về kinh tế mà còn đối với đời sống NN.
Theo quan điểm “động”, mỗi nền kinh tế cũng được coi là một hệ thống
gồm các thành phần như: NN, người tiêu dùng, các DN… cùng tương tác và
vận hành nhằm hướng đến một mục tiêu nhất định. Vì vậy, ứng với mỗi nền
kinh tế sẽ có một chơ chế kinh tế phù hợp. Thực chất cơ chế kinh tế là sự
tương tác giữa đối tượng quản lý và chủ thể quản lý thông qua các công cụ
của NN nhằm điều hành nền kinh tế đi lên theo hướng tích cực theo các quy
luật kinh tế. Ứng với mỗi cơ chế kinh tế nhất định có một cơ chế quản lý kinh
tế phù hợp. Cơ chế quản lý kinh tế là các phương pháp, cách thức tác động
của NN vào nền kinh tế để định hướng sự phát triển của nền kinh tế. Do đó,
cơ chế quản lý kinh tế cần phải được điều chỉnh theo quy luật vận động của
các quy luật kinh tế.
Mỗi một hoạt động của NN cần được quản lý theo một cơ chế nhất định.
HĐHQ là một trong những hoạt động của NN, do đó các HĐHQ cũng cần phải
được quản lý theo một cơ chế nhất định được gọi là cơ chế quản lý HĐHQ.
-26-

Cơ chế quản lý kinh tế được xây dựng và ban hành trên cơ sở nhận thức
và vận dụng các quy luật khách quan từ nền kinh tế thị trường. Hiện nay, Việt
Nam đang xây dựng nền kinh tế thị trường theo định hướng XHCN dưới sự kiểm
soát của NN. Vì vậy, cơ chế quản lý công tác HQ cũng phải tuân thủ các quy luật
của kinh tế thị trường có sự quản lý thống nhất của NN. Sự ra đời của cơ chế
quản lý HĐHQ là một đòi hỏi tất yếu, vừa phải tuân theo các quy luật khách
quan, vừa phải tuân theo các quy luật kinh tế trong nước và quốc tế cụ thể.
HQ là một thiết chế được NN thành lập nhằm quản lý các hoạt động
ngoại thương (là một bộ phần cấu thành của nền kinh tế). Do vậy, cơ chế
quản lý HĐHQ cũng bị ảnh hưởng bởi cơ chế quản lý kinh tế.
Qua phân tích trên, khái niệm về cơ chế quản lý HĐHQ có thể hiểu như
sau: Cơ chế quản lý HĐHQ là những phương thức, cách thức mà NN sử dụng,
tác động có định hướng theo những điều kiện nhất định vào các đối tượng
tham gia HĐHQ nhằm đảm bảo cho các HĐHQ được tổ chức thực hiện một
cách có hiệu quả, đúng pháp luật, đi đúng định hướng thúc đẩy phát triển KT-
XH của NN.
1.2.2. Nội dung cơ chế quản lý hoạt động hải quan
Cơ chế quản lý hoạt động hải quan bao gồm ba yếu tố cơ bản:
- Về chủ thể quản lý:
Theo Điều 100 Luật Hải quan 2014, cơ quan QLNN về HQ gồm: Chính
phủ; Bộ Tài chính; Tổng cục Hải quan trực thuộc Bộ Tài chính; Bộ, cơ quan
ngang bộ trong phạm vi nhiệm vụ, quyền hạn của mình có trách nhiệm phối
hợp với Bộ Tài chính trong việc QLNN về HQ; Ủy ban nhân dân các cấp
trong phạm vi nhiệm vụ, quyền hạn của mình có trách nhiệm tổ chức thực
hiện pháp luật về HQ tại địa phương.
- Về đối tượng quản lý của HQ: Điều 2 Luật Hải quan 2014 quy định
đối tượng của QLNN về HQ gồm: tổ chức, cá nhân thực hiện XK, NK, quá
-27-

cảnh hàng hóa, XNC, quá cảnh PTVT; tổ chức, cá nhân có quyền và nghĩa vụ
liên quan đến hoạt động XK, NK, quá cảnh hàng hóa, XNC, quá cảnh PTVT;
cơ quan HQ, công chức HQ; cơ quan khác của NN trong việc phối hợp
QLNN về HQ.
- Về công cụ quản lý: QLNN về HQ mang tính quyền lực NN. Điều này
xuất phát từ bản chất của quản lý là quyền lực, quyền lực đó có thể là quyền lực
của tổ chức, cá nhân hoặc của NN. QLNN về HQ là sự quản lý của nhà nước
trong lĩnh vực HQ, do vậy nó cũng mang tính chất quyền lực NN. NN thực hiện
việc quản lý các hoạt động hải quan thông qua pháp luật. Điều này xuất phát từ
nguồn gốc pháp luật là công cụ để NN thực hiện chức năng quản lý xã hội, là
công cụ hướng dẫn cho hoạt động của các cá nhân, tổ chức trong xã hội; bảo
đảm và bảo vệ quyền và lợi ích chính đáng của cá nhân, tổ chức.
1.2.3. Nguyên tắc vận hành của cơ chế quản lý hoạt động hải quan
Nguyên tắc vận hành cơ chế quản lý HĐHQ là sự nhất quán của các
nguyên tắc quản lý nhà nước nói chung và nguyên tắc quản lý HĐHQ nói
riêng. Cụ thể:
- Cơ chế quản lý HĐHQ phải phù hợp với các quy luật khách quan, đặc
biệt là các quy luật kinh tế, các quy luật của thị trường. Các HĐHQ gắn liền
với các hoạt động lưu thông hàng hóa qua biên giới, do đó các HĐHQ phải
tuân theo những quy luật khách quan của lưu thông hàng hóa. Còn hoạt động
quản lý của Nhà nước đối với HĐHQ thông qua việc ban hành một cơ chế
quản lý là hoạt động do ý chí chủ quan chi phối. Vì vậy, cơ chế quản lý
HĐHQ đề ra phải phù hợp với các quy luật khách quan.
- Cơ chế quản lý HĐHQ phải đảm bảo thực hiện tốt nguyên tắc tập
trung dân chủ trong quản lý. Điều đó có nghĩa cơ chế quản lý HĐHQ phải
đảm cho Nhà nước với tư cách là người chỉ huy, đảm bảo cho mọi HĐHQ
được vận hành theo đúng định hướng của Nhà nước. Đồng thời, với tư cách là
người điều tiết và điều chỉnh các hoạt động ngoại thương, Nhà nước cần tôn
-28-

trọng và đảm bảo cho cho các doanh nghiệp chủ động trong hoạt động xuất
nhập khẩu hàng hóa phù hợp với điều kiện của nền kinh tế thị trường và thị
trường quốc tế. Thực hiện nguyên tắc này đòi hỏi Nhà nước phải thực hiện tốt
chức năng quản lý của Nhà nước về kinh tế, tạo điều kiện thuận lợi cho các
doanh nghiệp trong hoạt động lưu thông hàng hóa qua biên giới.
- Cơ chế quản lý HĐHQ phải lấy mục tiêu hiệu quả KT-XH làm mục
đích cuối cùng của hoạt động quản lý. Hiệu quả KT-XH là thước đo kết quả
của việc thực hiện cơ chế quản lý. Thực hiện nguyên tắc này đòi hỏi các nhà
quản lý cũng như DN phải có quan điểm đúng đắn về hiệu quả KT-XH, đồng
thời phải có tri thức nhất định về tính toán hiệu quả và có phương pháp luận
đánh giá hiệu quả KT-XH.
- Cơ chế quản lý HĐHQ phải kết hợp hài hóa giữa các lợi ích: lợi ích
quốc gia và lợi ích quốc tế.
1.3. Sự cần thiết phải hoàn thiện cơ chế quản lý HĐHQ
1.3.1. Sự phát triển của hoạt động XNK hàng hóa
Nước ta đang ngày một hội nhập mạnh mẽ. Từ một quốc gia nghèo nàn,
lạc hậu, sau hơn 30 năm đổi mới, Việt Nam đã trở thành một quốc gia đang
phát triển, được cộng đồng quốc tế nhắc tới là một nước có quy mô GDP
vươn lên đứng thứ 4 trong ASEAN, cùng với những bước tiến trên hàng loạt
bảng xếp hạng uy tín toàn cầu. Với mục tiêu trở thành quốc gia hùng mạnh,
có nền công nghiệp hiện đại, có thu nhập thuộc mức trung bình cao, nước ta
đang tích cực hội nhập trên nhiều lĩnh vực để có thể có vị thế hơn trên trường
quốc tế. Giờ đây, quá trình HNQT đang bùng nổ nhanh hơn bao giờ hết, mạnh
mẽ hơn từng ngày bởi sự tác động của nền kinh tế thị trường và những cuộc
cách mạng 4.0. HNQT trong không chỉ hiện tại mà tương lai cũng sẽ luôn là
một nhu cầu tất yếu của thế giới hiện đại, ảnh hưởng lớn đến các quan hệ
quốc tế. Thực hiện đúng xu thế phát triển của thế giới, nước ta đã tăng cường
công tác tạo dựng quan hệ ngoại giao, thương mại với các nước trên toàn cầu.
-29-

Kết quả đạt được là: tính đến năm 2022, Việt Nam đã thiết lập ngoại giao với
190 nước, với 230 thị trường nước ngoài được Việt Nam đặt quan hệ kinh tế -
thương mại, là thành viên của hơn 70 tổ chức quốc tế có sức ảnh hưởng, bao
gồm: Tổ chức Liên Hợp quốc (UN), Tổ chức Thương mại Thế giới (WTO),
Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á (ASEAN), Diễn đàn hợp tác kinh tế Châu
Á - Thái Bình Dương (APEC)... Quá trình Việt Nam hội nhập diễn ra trên
nhiều cấp độ, từ quy mô khu vực (ASEAN) cho tới liên khu vực (ASEM,
APEC) và rộng hơn là toàn thế giới (UN, WTO)...
Nhờ quá trình HNQT, nền kinh tế của Việt Nam ngày càng phát triển,
trong đó có sự phát triển mạnh mẽ của hoạt động XNK với quy mô, tốc độ
tăng trưởng vượt trội. Nếu không có XNK, nền kinh tế quốc dân thiếu đi động
lực tối quan trọng cho sự phát triển.
Bảng 1.1. Tổng kim ngạch XNK hàng hóa của Việt Nam (2017- 2021)
Đơn vị tính: tỷ USD
Năm Kim ngạch XK Kim ngạch NK Tổng
2017 214,02 211,1 425,12
2018 243,48 236,68 480,16
2019 264,19 253,07 517,26
2020 281,5 262,4 543,9
2021 336,31 332,23 668,54
Nguồn: Báo cáo tổng kết công tác năm của Tổng cục Hải quan
-30-

Năm 2017, tổng trị giá XNK hàng hoá đạt 425,12 tỷ USD, tăng 21% so
với năm 2016; trong đó tổng trị giá XK đạt 214,01 tỷ USD, tăng 21,2% và
tổng trị giá NK đạt 211,1 tỷ USD, tăng 20,8%.
Năm 2018, tổng kim ngạch XNK hàng hóa của cả nước đạt 480,16 tỷ
USD, tăng 12,2% so với cùng kỳ năm 2017. Trong đó trị giá hàng hóa XK đạt
243,48 tỷ USD, tăng 13,2% và NK đạt 236,68 tỷ USD, tăng 11,1%.
Năm 2019, tổng trị giá XNK hàng hóa của cả nước đạt 517,26 tỷ USD,
tăng 7,6% so với năm 2018; trong đó, trị giá hàng hóa XK là 264,19 tỷ USD,
tăng 8,4% và NK là 253,07 tỷ USD, tăng 6,8%. Như vậy, với kết quả này, quy
mô XNK hàng hóa trong năm nay đạt mức tăng khá cao 36,69 tỷ USD nhưng
vẫn thấp hơn nhiều so với mức tăng tới 52,44 tỷ USD của năm 2018.
So với năm 2019, tổng kim ngạch XNK hàng hóa năm 2020 ước tính
đạt 543,9 tỷ USD, tăng 5,1%, kim ngạch XK hàng hóa đạt 281,5 tỷ USD, tăng
6,5%; NK hàng hóa đạt 262,4 tỷ USD, tăng 3,6%. Năm 2021, tổng kim ngách
XNK hàng hóa ước tính đạt 668,54 tỷ USD, vượt 22,6% so với năm 2020,
trong đó: kim ngạch XK hàng hóa năm 2021 đạt 336,31 tỷ USD, tăng 19%;
kim ngạch NK hàng hóa năm 2021 đạt 332,23 tỷ USD, tăng 26,5% so với
năm trước.
Như vậy, có thể thấy tổng kim ngạch XNK của nước ta tăng dần qua
các năm. Mặc dù trong các năm gần đây, sự xuất hiện và lan rộng của dịch
Covid-19 đã gây ra những biến thiên khó lường trong hoạt động kinh tế, bao
gồm cả hoạt động xuất, NK hàng hóa đều bị hứng chịu những ảnh hưởng tiêu
cực do các quốc gia thực hiện phong toả, đóng cửa biên giới để phòng chống
dịch bệnh, các sản phẩm nội địa dần thay thế và có chỗ đứng. Tuy nhiên, với
mục tiêu “vừa phòng chống dịch bệnh, vừa phát triển KT-XH”, Chính phủ
Việt Nam đã kiên quyết và tỉnh táo đưa hoạt động xuất, NK hàng hóa tại Việt
Nam trụ vững vàng trước sự đứt gãy của chuỗi thương mại toàn cầu, tăng
trưởng dương và hỗ trợ thúc đẩy cho cả nền kinh tế. Trước tình hình
-31-

kinh tế thế giới mang nhiều thách thức, rủi ro, thương mại toàn cầu trở nên
khó khăn, XK của các quốc gia bị dồn ứ, trì trệ thì nước ta vẫn XK với tốc độ
rất ổn định.
Mặc dù hoạt động XNK hàng hóa ở nước ta có xu hướng ngày càng
nhiều, tuy nhiên, các TTHC của nước ta trong công tác HQ vẫn chưa được cải
thiện rõ nét. Theo kết quả khảo sát về mức độ hài lòng của DN về việc thực
hiện TTHC XNK do Liên đoàn Thương mại và Công nghiệp Việt Nam và
Tổng cục Hải quan phối hợp thực hiện, với sự hỗ trợ của Cơ quan Phát triển
Quốc tế Hoa Kỳ (USAID) (2021), các khó khăn về việc thực hiện TTHC
thường xoay quanh những nội dung về trình tự thủ tục, thời gian giải quyết,
hệ thống CNTT, sự phối hợp giữa các cơ quan có liên quan, thái độ của cán
bộ ngành HQ. Báo cáo mức độ hài lòng của DN về việc thực hiện TTHC
XNK (tháng 6/2021) cho thấy, khó khăn do quy trình thực hiện thủ tục phức
tạp được DN phản ánh nhiều nhất (55,3%), tiếp đến là khó khăn do DN phải
đi lại nhiều lần để hoàn tất thủ tục (54,6%), thời gian giải quyết hồ sơ kéo dài
hơn so với quy định (49,2%), thông tin hướng dẫn về thủ tục khó tiếp cận
(46,2%), hệ thống tiếp nhận hồ sơ qua mạng hay gặp lỗi (38,9%)… Dữ liệu
khảo sát năm 2020 chỉ ra trong số 3.069 DN phản hồi câu hỏi “Mặt hàng của
DN bạn thường phải làm thủ tục kiểm tra chuyên ngành tại mấy bộ, ngành?”
thì 4,17% DN trong đó cho biết hàng hóa của DN đã có 2 bộ ngành thực hiện
kiểm tra và 0,98% DN cho biết từ 3 bộ ngành trở lên đã kiểm tra hàng hóa của
DN. Các mặt hàng thường bị kiểm tra chuyên ngành bởi nhiều đơn vị theo
phản ánh của DN khá đa dạng, có thể gộp thành một số nhóm như các mặt
hàng nông sản, sắt thép, gỗ, hóa chất, phân bón, PTVT, trang thiết bị y tế,
máy móc cơ khí, đồ điện tử gia dụng.
Để đáp ứng được tốc độ phát triển nêu trên, hoạt động quản lý nhà nước
về hải quan phải đảm bảo thuận lợi, thông thoáng cho hoạt động XNK, TTHQ
phải đơn giản, công khai, minh bạch; thời gian thông quan phải nhanh để giảm
-32-

chi phí cho doanh nghiệp. Tuy nhiên, với nguồn nhân lực có hạn, ngành hải
quan khó có thể quản lý được hiệu quả. Vì vậy, việc thay đổi cách thức quản
lý thủ tục hải quan từ hải quan truyền thống sang hải quan điện tử là yêu cầu
cấp thiết đã được Việt Nam triển khai trong nhiều năm nay. Bên cạnh đó,
ngành HQ cũng đã áp dụng phương pháp QLRR vào trong hoạt động quản lý
của hải quan, thay thế dần phương thức quản lý theo từng lô hàng tại cửa khẩu
sang quản lý thông tin toàn bộ quá trình hoạt động XNK của DN; chuyển từ
tiền kiểm sang hậu kiểm; phân loại doanh nghiệp dựa trên nguồn cơ sở dữ liệu
có sẵn từ cơ quan hải quan và thu thập được từ các cơ quan khác để có chính
sách quản lý phù hợp; hướng doanh nghiệp chấp hành nghiêm pháp luật trong
mọi hoạt động.
1.3.2. Sự phát triển của các hoạt động TMĐT.
Trong thời đại bùng nổ CNTT như hiện nay, việc ứng dụng các thành
tựu của cuộc cách mạng 4.0 vào hoạt động kinh doanh, ngày càng phổ biến.
Sự phát triển của công nghệ hiện đại cũng đã làm thay đổi cách thức con
người thực hiện hoạt động mua sắm trong đời sống hàng ngày cũng như thay
đổi cách thức kinh doanh của ngành công nghiệp tiêu dùng. Ngày nay, con
người mua sắm không chỉ thông qua phương thức trực tiếp mà còn thông qua
hệ thống mạng internet, chỉ cần sử dụng điện thoại thông minh, máy tính bảng
hoặc máy tính cá nhân, con người hoàn toàn không cần phải trực tiếp đến các
cửa hàng để có thể mua sắm mà thay vào đó là mua sắm trực tuyến. Nhờ hệ
thống kết nối mạng máy tính toàn cầu mà phạm vi mua sắm của con người
không chỉ dừng ở phạm vi quốc gia mình sống mà còn có thể thực hiện việc
mua sắm trên phạm vi toàn thế giới.
Hơn nữa, trong những năm gần đây, sự xuất hiện của đại dịch Covid-19
cũng đã làm xáo trộn phương thức hoạt động của thương mại trên toàn cầu.
Việc giãn cách NN cũng như việc đóng cửa biên giới giữa các quốc gia đã gây
ra tác động lớn đến việc kinh doanh, SX, buôn bán trên toàn cầu. Sự bùng
-33-

nổ của các trang web TMĐT đã trở thành một giải pháp hữu hiệu cho hoạt
động mua sắm, khi mua sắm trên mạng dường như là cách duy nhất để người
tiêu dùng tiếp cận được với các mặt hàng cũng như dịch vụ trong thời kỳ giãn
cách NN. Với sự xuất hiện của vô số các trang web và phần mềm sàn TMĐT
trong nước và xuyên biên giới như Shopee, Lazada, Zalora hay JD…, khách
hàng có thể dễ dàng mua sắm mọi thứ, từ đồ tạp hóa, điện tử, cho đến các dịch
vụ giáo dục và đặt phòng khách sạn từ khắp mọi nơi trên thế giới chỉ với một
cú nhấp chuột hoặc những thao tác đơn giản trên thiết bị di động thông minh.
Có thể thấy rõ ngành TMĐT đang ngày càng mang lại nhiều động lực cho sự
phục hồi kinh tế vốn chịu tác động nghiêm trọng của đại dịch COVID-
19. Báo cáo chỉ số TMĐT Việt Nam 2022 của Hiệp hội TMĐT Việt Nam
cho biết: “…ước tính năm 2021 lĩnh vực này đạt tốc độ tăng trưởng trên 20%
và đạt quy mô trên 16 tỷ USD. Tốc độ này sẽ cao hơn nhiều trong năm 2022
nhờ kiểm soát tốt đại dịch Covid-19…”. Trong báo cáo này cũng đã trích dẫn
đánh giá từ báo cáo e-Conomy SEA 2021 của Google, Temasek và
Bain&Company: “…kinh tế internet của Việt Nam năm 2021 tăng trưởng
31% so với năm 2020 và đạt quy mô 21 tỷ USD, trong đó lĩnh vực bán lẻ trực
tuyến tăng trưởng 53% và đạt quy mô 13 tỷ USD…”
Tại Việt Nam hiện nay đã xuất hiện nhiều sàn TMĐT như Lazada, Tiki,
Shopee, Sendo… Tốc độ tăng trưởng của các trang TMĐT tương đối cao,
điều này cho thấy người tiêu dùng Việt Nam không còn xa lạ với việc mua
sắm thông qua những sàn giao dịch TMĐT. Hơn nữa, tại các thành phố phát
triển như: Hà Nội, Đà Nẵng, Tp. Hồ Chí Minh người tiêu dùng còn có xu
hướng mua sắm từ nhiều sàn giao dịch TMĐT từ các quốc gia khác, chẳng
hạn: Amazon, Ebay, Alibaba…
Theo đánh giá của Tổng cục Hải quan, hoạt động TMĐT đối với mặt
hang XK, NK tại Việt Nam được thực hiện giao dịch qua các website TMĐT
bán hàng, các sàn TMĐT; hàng hữu hình (vật lý) được di chuyển từ quốc gia
-34-

hoặc vùng lãnh thổ đến Việt Nam và ngược lại; việc thanh toán có thể qua các
đơn vị thanh toán trung gian hoặc bằng tiền mặt. Phương thức hoạt động của
TMĐT đối với hàng hóa XK, NK hiện nay chủ yếu có 2 dạng: Người mua
hàng tại Việt Nam thực hiện đặt hàng sau đó hàng hóa mới được vận chuyển
về Việt Nam (hàng NK), người mua tại nước ngoài thực hiện đặt hàng hóa tại
Việt Nam sau đó hàng hóa được chuyển ra nước ngoài cho khách hàng (hàng
XK). Các DN TMĐT (thường là các chủ sàn giao dịch TMĐT) thực hiện việc
NK hàng hóa về Việt Nam (đã hoàn tất TTHQ), khi khách hàng đặt hàng DN
thực hiện giao hàng hóa cho khách hàng tại Việt Nam.
Mặc dù hoạt động TMĐT trở nên ngày một phổ biến tại Việt Nam nhưng
Việt Nam lại chưa có các quy định riêng về QLNN đối với các mặt hàng mua
bán trên các sàn TMĐT từ các quốc gia khác ngoài lãnh thổ Việt Nam. Hiện nay,
các cơ quan QLNN vẫn thực hiện quản lý hoạt động XNK hàng hóa mua bán
trên sàn TMĐT như đối với hàng hóa thông thường. Khi đó, hàng hóa XK, NK
thực hiện thủ tục kiểm tra chuyên ngành, TTHQ, áp dụng chính sách thuế được
thực hiện như đối với hàng hóa XK, NK thông thường.
Việc quản lý đối với các hàng hóa được giao dịch qua TMĐT được
thực hiện từ khi người khai thực hiện khai báo với cơ quan QLNN (khai báo
với cơ quan quản lý chuyên ngành, cơ quan HQ). Vì vậy, việc kiểm soát chỉ
có thể thực hiện từ khi người khai thực hiện khai báo. Vậy nên, thông tin liên
quan đến hàng hóa được gửi đến cơ quan quản lý tại thời điểm muộn hơn rất
nhiều so với thời điểm giao dịch TMĐT được xác lập và cơ quan quản lý
không biết được thời điểm thực tế phát sinh các giao dịch TMĐT.
Các nước trên thế giới có những chính sách khác nhau để điều hành
hoạt động TMĐT đối với các mặt hàng XNK. Chẳng hạn, Nhật Bản không
phân biệt việc giám sát, điều hành hoạt động TMĐT so với các mặt hàng
XNK thông thường; tại Hàn Quốc, việc thực hiện TTHQ đối với hàng hóa
mua bán trên sàn TMĐT lại được ưu tiên trong việc thông quan nhanh hàng
-35-

hóa bởi Hàn Quốc cho rằng phần lớn hàng hóa giao dịch qua nền tảng TMĐT
là sản phẩm riêng tư, có giá trị không đáng kể và được chuyển qua dịch vụ
giao hang nhanh. Tại Indonesia và Trung Quốc, họ có những ưu đãi riêng đối
với các sản phẩm TMĐT về thuế và TTHQ. Riêng với Trung Quốc việc kiểm
tra chuyên ngành có thêm các chính sách ưu đãi.
Tại Việt Nam, việc xây dựng một hệ thống cơ quan riêng để quản lý tất
cả các giao dịch thương mại nhằm đảm bảo sự kiểm soát của NN đối với hàng
hóa XNK trong TMĐT là thực sự cần thiết. Đồng thời cũng phải có các chính
sách ưu đãi phù hợp để thúc đẩy hơn nữa sự phát triển của ngành TMĐT.
1.3.3. Các hành vi vi phạm pháp luật trong lĩnh vực hải quan ngày càng
tăng
Các hành vi vi phạm hành chính trong lĩnh vực HQ đang có chiều
hướng gia tăng với tính chất mức độ hành vi ngày càng nguy hiểm. Hàng
năm, Việt Nam phát hiện hàng chục nghìn vụ vi phạm, trong đó có rất nhiều
vụ đã bị xử lý về mặt hình sự, đã tác động trực tiếp đến hoạt động XNK, quá
cảnh hàng hóa… mà còn tiềm ẩn nguy cơ thất thu thuế cho NSNN.
HĐHQ mang tính tổng hợp, liên quan đến nhiều ngành, được điều
chỉnh bởi nhiều văn bản QPPL, như: Bộ luật Hình sự, Bộ luật Tố tụng hình
sự, Luật Thương mại, Luật Thuế XK, thuế NK, Lụât Thuế giá trị gia tăng,
Luật Thuế tiêu thụ đặc biệt, Luật Đầu tư, Luật Môi trường, Luật Quản lý thuế,
… sự điều chỉnh của luật pháp quốc tế. Do vậy, VPPL trong lĩnh vực HQ có
thể do nhiều cơ quan phát hiện và do nhiều cơ quan xử lý.
Thực tế cho thấy, các hành vi vi phạm hành chính nói riêng và VPPL
nói chung trong liên quan đến HQ thường xảy ra quá trình XNK, XNC hàng
hóa qua biên giới, quá cảnh hàng hóa, do đó chịu nhiều tác động của các yếu
tố nước ngoài chẳng hạn các cá nhân, tổ chức nước ngoài có thể cũng là đối
tượng áp dụng Luật Hải quan.
-36-

Những hành vi VPPL về HQ ảnh hưởng đáng kể đến mục tiêu thúc đẩy
KT-XH của Việt Nam. Việc ngăn chặn, kịp thời xử lý những trường hợp vi
phạm trong lĩnh vực HQ là yêu cầu cấp thiết để tạo nên một môi trường cạnh
tranh công bằng, tránh sự thất thoát nguồn thu NSNN, từ đó giúp ổn định kinh
tế, ổn định chính trị, an ninh của quốc gia.
Bảng 1.2. Thống kê số vụ vi phạm pháp luật hải quan giai đoạn
2017 – 2021
Năm 2017 2018 2019 2020 2021
Số vụ vi 15.184 16.633 17.321 15.314 14.568
phạm
Trị giá hàng 789 tỷ 1.702 tỷ 3.035 tỷ 4.507 tỷ 2.709 tỷ
hóa vi phạm 579 triệu 417 triệu 305 triệu 139 triệu đồng
đồng đồng đồng đồng
Nguồn: Báo cáo tổng kết công tác năm của Tổng cục Hải quan
Bảng thống kê trên cho thấy tình hình gian lận thương mại, buôn bán,
vận chuyển hàng hóa trái pháp luật có chiều hướng tăng mạnh trong giai đoạn
từ năm 2017 -2019. Chuyển sang giai đoạn 2020 – 2021, số vụ vi phạm có xu
hướng giảm. Tuy nhiên, nguyên nhân chủ yếu là do tình hình dịch bệnh
Covid-19 bùng phát làm chuỗi cung ứng hàng hóa bị gián đoạn, các nước có
chung đường biên giới với nước ta đặt mức độ kiểm soát dịch vô cùng chặt
chẽ như kiểm tra, giám sát nghiêm ngặt người, hàng hóa, PTVT qua lại biên
giới.
Trước diễn biến phức tạp của tình hình buôn lậu, gian lận thương mại,
vận chuyển trái phép hàng hóa, các cơ quan HQ cần xây dựng cơ chế chính
-37-

sách kiểm soát nghiêm HĐHQ nhằm ngăn chặn, phòng ngừa các hành động
trái pháp luật về HQ.
1.3.4. Yêu cầu của sự HNQT
HNQT của một quốc gia là sự hợp tác, liên kết của một quốc gia với
các quốc gia trên thế giới và với bản chất tham gia để mang đến lợi ích cho
đất nước đồng thời các quốc gia tham gia HNQT cũng là động lực giúp thế
giới thịnh vượng, văn minh hơn. Mục tiêu của hoạt động này là nhằm: Thúc
đẩy đất nước; Khẳng định bản sắc dân tộc; Tạo chỗ đứng xứng đáng cho quốc
gia trong hệ thống; Góp phần hoàn thiện và phát triển hệ thống...
Sau một quá trình dài chủ động và tích cực, đến thời điểm hiện tại, Việt
Nam đã và đang hội nhập hầu hết các khía cạnh của HNQT, bao gồm chính trị
- xã hội, giáo dục, khoa học công nghệ, văn hoá, …; được đánh giá là một
thành viên có trách nhiệm và có sức ảnh hưởng trong cộng đồng quốc tế trên
mọi phương diện đời sống. Đây là một minh chứng cho việc Việt Nam đang
dần hội nhập vào thế giới.
Trong lĩnh vực kinh tế, Việt Nam đã đạt được nhiều thành tựu nhờ vào
việc đẩy mạnh mở cửa, hội nhập kinh tế thế giới, đặc biệt là việc tích cực
tham gia vào các hiệp định thương mại tự do (FTA) thế hệ mới với những
cam kết sâu rộng và toàn diện, bao hàm những cam kết về tự do thương mại
hàng hóa và dịch vụ như các “FTA truyền thống”; mức độ cam kết sâu nhất
(cắt giảm thuế gần như về 0%, có thể có lộ trình); có cơ chế thực thi chặt chẽ
và bao hàm cả những lĩnh vực “phi truyền thống” như: Lao động, môi trường,
mua sắm chính phủ, cơ chế giải quyết tranh chấp về đầu tư…
Một số FTA thế hệ mới mà Việt Nam đã tham gia như: Hiệp định Đối
tác Toàn diện và Tiến bộ xuyên Thái Bình Dương (CPTPP) và Hiệp định
thương mại tự do giữa Việt Nam và Liên minh châu Âu (EU) – EVFTA…
Việc ký kết và tham gia vào các FTA thế hệ mới đã, đang và sẽ tác
động mạnh mẽ đến nền kinh tế Việt Nam thông qua việc mở rộng thị
-38-

HOÀN THIỆN CƠ CHẾ QUẢN LÝ HOẠT ĐỘNG HẢI QUAN TẠI VIỆT NAM

HOÀN THIỆN CƠ CHẾ QUẢN LÝ HOẠT ĐỘNG HẢI QUAN TẠI VIỆT NAM

Recommended

Recommended

More Related Content

Similar to HOÀN THIỆN CƠ CHẾ QUẢN LÝ HOẠT ĐỘNG HẢI QUAN TẠI VIỆT NAM

Similar to HOÀN THIỆN CƠ CHẾ QUẢN LÝ HOẠT ĐỘNG HẢI QUAN TẠI VIỆT NAM (20)

More from lamluanvan.net Viết thuê luận văn

More from lamluanvan.net Viết thuê luận văn (20)

Recently uploaded

Recently uploaded (20)

HOÀN THIỆN CƠ CHẾ QUẢN LÝ HOẠT ĐỘNG HẢI QUAN TẠI VIỆT NAM