1. Уул уурхайн баялгийг оновчтой хуваарилах замаар олон тулгуурт
эдийн засгийг хөгжүүлэх асуудал
С.Сарангэрэл
Монгол улс ШУТИС-УУИС
Saraa_S17@yahoo.com
П. Мөнхзул
Монгол улсШУТИС-ҮТДС
zulaa_delbee@yahoo.com
Хураангуй:
Байгалийн баялгаас олсон орлогоороо „‟амьдардаг‟‟ улс орнуудын хувьд дэлхийн зах
зээл дээрх цөөн төрлийн түүхий эдийн үнийн хэлбэлзэл нийт эдийн засагт хүчтэй
нөлөө үзүүлдэг. Манай улсад ч уул уурхайн баялгийн үнэ өсөхөд олсон орлогоо
үрэлгэн зарцуулж, уналтын үед „‟бүсээ чангалдаг‟‟ хандлага тогтоод байна. Олборлох
салбарын орлогын менежментийг эдийн засгийн хөгжлийн бодлоготойгоор уялдуулан,
хэрэгжүүлж чадаагүйгээс баялаг ихтэй улс орнуудад „‟Байгалийн баялагийн хараал‟‟
хэмээх үзэгдэл бий болдгийг Ж.Штиглиц тэргүүтэй эдийн засагчид тодорхойлсон
байдаг. Голланд өвчин хэмээх үзэгдлийн жишээг ч бид олон удаа сонссон. Гэтэл
Монгол Улсад „‟Голланд өвчин‟‟ –ий шинж тэмдгүүд аль хэдийн бодитоор илрээд
байгаа нь бидэнд учирч болох эрсдэл нэмэгдсээр байгааг харуулж байна. Үүний гол
шинж тэмдэг бол манай улс нэг салбараас, нэг бүтээгдэхүүнээс хэт өндөр хамааралтай
болсны улмаас тухайн бүтээгдэхүүний үнийн өөрчлөлтийн үед нийт эдийн засаг
хямралд ордог. Үүний нэг тод жишээ нь 2009 оны дэлхий нийтийн хямралын үед
манай улсын эдийн засгийн үзүүлэлт зэсийн үнийн бууралтаас болж -2.2%-иар
доошилсон. Тиймээс манай улс нэн түрүүнд уул уурхайн салбараас үүсч буй Голланд
өвчний шинж тэмдэг ихээр илэрч байгаа салбар болох хөнгөн үйлдвэрлэлийн салбараа
хөгжүүлж улсын төсвийн бүрдүүлэлтэнд энэ салбарын эзлэх хувийг дээшлүүлэх нь
ирээдүйд гарах эрсдэлийн өмнөөс барих бамбайг бий болгож байгаа гэсэн үг юм.
Газрын баялаг гэдэг хэзээ нэгэн цагт шавхагдаж монголчууд бид энэ салбараас ашиг
олж чадахаа болино гэдэг нь тодорхой. Тиймээс уул уурхайн олборлолт эрчимтэй
явагдаж үүнээс олсон ашиг манай төсвийн ихэнхи хувийг эзэлж байгаа энэ үед аж
үйлдвэрийн салбараа хөгжүүлье гэсэн санааг дэвшүүлж байна. Манай улс "Дундардаг
баялагаас Ундардаг баялаг" руу шилжих үе ирээд байна.Өөрөөр хэлбэл олон тулгуурт
эдийн засгийг хөгжүүлэх буюу эдийн засгийн төрөлжилтийг бий болгох хэрэгтэй.
Түлхүүр үг: голланд өвчин, байгалийн баялаг, хөнгөн үйлдвэр, гадаадын шууд
хөрөнгө оруулалт, жинийн коэффициент

2. Оршил:
Уул уурхайн орлого хуваарилалтын гол зарчим бол газар доорх баялагийг газрын
дээрх баялаг болгож хувиргахад оршино. Бид зэс алтаа худалдсаныхаа хариуд авсан
мөнгөн орлогыг иргэдэд халамж хэлбэрээр бэлнээр тарааж, түүнийгээ эргээд Хятадын
бараа болгох нь газрын дээрх баялгийг бий болгохгүй. Байгалийн баялгаас орж ирж
байгаа орлого бидний үеийнхэн хэрэглээд дуусах бус хойч үедээ өвлүүлэх хөрөнгө
юм. Монголд өнөөдөр байгалийн баялаг руугаа хэт дайрч довтолсон өлсгөлөн шинж
давамгайлж байна. [ Х. Владимар- эрдэс баялгийн үндэсний ассоциацийн гүйцэтгэх
захирал] Байгалийн баялаг шавхагдах нөөц учраас дуусна. Нөөц шавхагдсны дараа бид
хэрхэн, яаж хөгжих юм бэ? Ямар салбарыг бий болгосон байх ѐстой вэ?
Манай монгол оронд байгалийн баялаг байгаа нь том давуу тал боловч түүнийгээ
зөв ашиглаж, нийгмийн баялаг болгох нь зайлшгүй шаардлагатай зүйл болоод
байна.Уул уурхайн олборлот явагдсанаар манай улсын эдийн засгийн үзүүлэлт
нэмэгдсэн боловч аж үйлдвэр дэхь үйлдвэрүүд уналтанд орж эдийн засгийн бүтээмж
багасч байна.
Нэг.Уул уурхайн баялаг эдийн засгийн хөгжлийн харилцан хамаарал
Монгол улс нь байгалийн арвин их нөөцтэй улс бөгөөд сүүлийн жилүүдэд байгалийн
нөөцөө эрчимтэй ашиглах болсноор уул уурхайн салбар хурдацтай хөгжиж байна.
Энгийн санаагаар бодоход уул уурхайн салбар өргөжиж, ашигт малтмалаас ихээхэн
хэмжээний орлого олсноор тухайн орон улам их баялаг хуримтлуулж, хүмүүсийн
чадавхийг сайжруулахад шаардлагатай нөөц, боломж нэмэгдсэнээр хүний хөгжилд
ахиц, дэвшил гарах ѐстой билээ. Гэтэл бодит байдалд байгалийн нөөцөөр баян орнууд
ихэвчлэн ядуу бөгөөд хүний хөгжлийн түвшин доогуур байгаа нь „‟Голланд өвчин‟‟
буюу „‟Баялгийн хараал‟‟ хэмээх нэр томъѐог эдийн засагт оруулж ирсэн билээ. Анх
Америкийн эрдэмтэн Jeffrey Sachs байгалийн баялагаа түшиглэн хөгжиж байсан 95
орны 1970-1989 оны тоон статистикт судалгаа хийж байгалийн баялагаас олох ашиг,
эдийн засгийн өсөлт хоѐр нь хоорондоо урвуу хамааралтай болохыг тодорхойлсон
[Jeffrey Sachs, 1997]. Энэ судалгааны гол үр дүн нь байгалийн баялагийг экспортолж
олсон орлого нь ДНБ–д өндөр өсөлтийг бий болгож байгаа боловч эдийн засгийн
хөгжлийн бусад үзүүлэлтүүд сайжрахгүй байгааг харуулсан. Үүний нэг тод жишээ
нь1959 онд Голланд улс нь байгалийн хийн томоохон ордыг нээснээр тус улсын эдийн
засагт эерэг өөрчлөлт оруулна гэж судлаачид үзэж байв. Харамсалтай нь энэ улс
өөрсдийн тооцоолж байсан эдийн засгийн хөгжилд байгалийн нөөцөөрөө хүрч чадаагүй
харин ч эсэргээрээ энэ салбараас болоод эдийн засгийн уналтанд орсон юм.
Үүний гол шалтгаанууд

3. Тухайн улсын зах зээлд гадаад хөрөнгө оруулалт, экспортоос орж ирэх валют
нэмэгдэнэ /Капиталын дотогшлох урсгал/
Капиталын дотогшлох урсгал – гадаад валютын нийлүүлэлтийг нэмэгдүүлнэ
Гадаад валютын нийлүүлэлт нэмэгдсэнээр валютын нэрлэсэн ханш буурна
Нэрлэсэн ханш буурахад солилцооны бодит ханш буурна
Бодит ханш буурснаар тухайн орны бараа бүтээгдэхүүн дэлхийн зах зээл дээр
өндөр үнэтэй болно
Тухайн улс гадаад зах зээл дээрх үнийн өрсөлдөх чадвар буурна
Бусад салбар /үйлдвэрлэл, үйлчилгээ, худалдаа гэх мэт/-ын экспорт буурах
шалтгаан болно.
Бусад салбарын үзүүлэлт буурч уналтанд орсоноор ажилчид цалин сайтай баялаг
олборлолтийн салбар руу шилжинэ
Бусад салбарийн эдийн засагт эзлэх байр суурь багасаж тухайн улсын төсөв
ганцхан балбараас хараат болно
Байгалийн баялаг шавхагдаж тухайн улс энэ салбараасаа ашиг авах нь багасаад
ирэх үед эргэж бусад салбараа хөл дээрээ босгож эдийн засгаа тогтворжуулахад
маш хүнд болсон байдаг
Дээрх байдал Голланд улсад тохиолдсоноор эдийн засагт үүнийг "Голланд өвчин" гэж
тодорхойлсон. Бид дэлхийн бусад улс орны туршлагаас суралцаж, тэдний алдааг
давтахгүй байх нь нэн чухал юм. Ийм учраас өнөөдөр Монголын эдийн засагчид,
судлаачид уул уурхайн томоохон төслүүдийн Монгол Улсад үзүүлэх нөлөөлөл болон
гарч болзошгүй сөрөг үр дагавруудыг багасгах арга замуудыг олон талаас нь нухацтай
хэлэлцэж байна. Одоогийн байдлаар манай улсад Голланд өвчний шинж тэмдэг илэрч
байгаа салбаруудыг тодорхойлж, нэн тэргүүнд хөгжүүлэх арга замыг тодорхойлох
хэрэгтэй.
Хоёр. Монгол улсын эдийн засаг дахь Голланд өвчний илрэл
Аж үйлдвэрийн салбарыг ерөнхийд нь хүнд, хөнгөн, хүнсний гэж 3 ангилдаг. Зах
зээлийн эдийн засагт шилжих үеэс өмнө буюу 1990 оны өмнө манай улс төвлөрсөн
төлөвлөгөөт эдийн засгийг баримталсанаар аж үйлдвэрийн салбаруудыг сайн хөгжүүлж
чадсан ч зах зээлд шилжиж хүмүүс өмчлөх эрхээ эдэлсэнээр үйлдвэрүүд салангид болж
аж үйлдвэрийн салбар тэр тусмаа хөнгөн үйлдвэрийн салбар уналтанд орсон. Үүний
дараагаар үйлдвэржүүлэлтийг сэргээх үйл ажиллагааг явуулж байгаа ч манай улс хөдөө
аж ахуйгаас гарч байгаа түүхий эдээ бүрэн ашиглаж чадахгүй байна.
Монгол улсын эдийн засагт Голланд өвчний шинж илэрч буй эсэхийг эдийн засгийн
хөгжлийн дараах статистик тоон үзүүлэлтүүдээр тодорхойлон авч үзлээ. Үүнд:
-
Аж үйлдвэрийн салбаруудын үйлдвэрлэлтийн хөгжлийн динамик /1999-2011/
Нийт экспортод салбаруудын эзлэх хувь хэмжээ

4. -
Салбарын ажиллах хүчний үзүүлэлт
Салбаруудын хөрөнгө оруулалтын хувь хэмжээ
Уул уурхайн баялагын орлогыг үр ашиггүй зарцуулах хандлага
Эдийн засгийн өсөлт болон Жинийн коэффициет
А. Аж үйлдвэрийн салбаруудын үйлдвэрлэлтийн хөгжлийн динамик
Монгол улсын аж үйлдвэрийн салбарын үйлдвэрлэл сүүлийн 10 жилийн хугацаанд
тасралтгүй өсч байгаа боловч энэхүү өсөлт салбар бүрт харилцан адилгүй байна.
Тухайлбал, уул уурхай, хүнд үйлдвэр зэрэг олборлох үйлдвэрлэлийн салбаруудад
үйлдвэрлэлийн өсөлт өндөр байгаа боловч хөнгөн үйлдвэрлэлийн цэвэр баялаг бүтээгч
салбаруудад өсөлт бага байна.
8000000.0
6000000.0
4000000.0
2000000.0
0.0
1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011
Аж үйлдвэр /сая.төг/
Боловсруулах
Хөнгөн үйлдвэр
1 дүгээр зураг. Аж үйлдвэр, боловсруулах үйлдвэр, хөнгөн үйлдвэрлэлийн салбарын нийт
үйлдвэрлэл /сая төгрөг, оны үнээр*/
Эх үүсвэр: Үндэсний статистикийн эмхэтгэл
* 2005 оны зэрэгцүүлсэн үнээр илэрхийлсэн үзүүлэлтийг дүгнэлт хэлбэрээр оруулсан
болохыг анхаарна уу.
Дээрх графикаас харахад аж үйлдвэрийн салбар сайн өсөлттэй байгаа нь харагдаж
байгаа ч үүнд эзлэх хөнгөн үйлдвэрийн салбар буюу ноос ноолуур, арьс шир,хувцас
үйлдвэрлэл, ой мод, хэвлэлийн салбарууд 2001-2010 хооронд нийт үйлдвэрлэл нэрлэсэн
үнээрээ 2.9 дахин өссөн, гэвч бодит дүнгээрээ 20 хувиар буурсан байна.

5. 120
100
80
60
40
20
0
Хэвлэл
6 7 7 7 8 10 9 11 9 15 15 16 12
16 21 24
35 45 30 26 19 12 8 6 7 8
Мод
Оёмол
бүтээгдэхүүн
Арьс шир
71 66 63
69 65 65 60 64
51 40 53 56 58
Нэхмэл
2 дугаар зураг. Хөнгөн үйлдвэрлэлийн дэд салбарууЗдын үйлдвэрлэлийн бүтэц /хувийн
жин/
2 дугаар зургаас харахад ноос ноолуур, нэхмэл үйлдвэрийн салбарын үйл ажиллагаа
сайн харагдаж байна. Энэ нь сүүлийн жилүүдэд эдгээр үйлдвэрүүдэд гадаадын хөрөнгө
оруулалт орж ирсэн, техникийн шинэчлэл явагдсантай холбоотой. Арьс ширний
салбарын үзүүлэлт 2004 оноос эхэлж буурснаар одоогийн байдлаар энэ салбарын үйл
ажиллагаа нь сул харагдаж байна. Ерөнхийдөө хэвлэл, мод, оѐмол бүтээгдэхүүний
салбар, арьс ширний үйлдвэрлэлийн салбарын үйл ажиллагааг төр засгаас дэмжиж
байгалийн баялгаас олох ашигаас хөрөнгө оруулалт хийх шаардлагатай нь дээрх
үзүүлэлтээс харагдаж байна. Хэдийгээр нийт үйлдвэрлэл 2.9 дахин өссөн гэсэн тооцоо
байгаа нь ноос ноолуур нэхмэлийн үйлдвэрийн үзүүлэлт давамгайлж харин бусад
хөнгөн үйлдвэрлэлийн салбарын үйл ажиллагаа уналттай байсантай холбоотой.
Б. Уул уурхайн салбарын нийт экспортод эзлэх хувь
Тухайн орны экспортын үзүүлэлт улс орны үйлдвэрлэлийн цар хүрээг харуулдаг. Манай
орны хувьд нийт экспортын дийлэнх хувийг уул уурхайн салбар бүрдүүлж байна.
100
80
60
86
81
66.8
60.3
90
2011
2012
66.4
40
20
0
2007
2008
2009
2010
3 дугаар зураг. Нийт экспортод уул, уурхайн салбарын эзлэх хувь
Эх сурвалж- Үндэсний статистикийн хороо

6. 3 дугаар зургаас харахад нийт экспортын дийлэнх хувийг уул уурхайн салбар эзэлж
байна. Энэ үзүүлэлт нь бусад салбарын эдийн засаг дахь экспортын оролцоо бага
байгааг харуулж байна. Уул уурхайн салбарын экспортын хэмжээ нийт экспортод
давамгайлснаар голланд өвчний шинж тэмдэг ажиглагдаж байна.
В. Уул уурхайн салбар болон хөнгөн үйлдвэрийн салбарын ажиллах хүчний
харьцуулсан судалгаа
Хөнгөн үйлдвэрийн салбарт үйл ажиллагаа явуулж буй үйлдвэрийн тоо, ажиллах
хүчний судалгаа, мөн Монголын Уул Уурхайн Үндэсний Ассоциациас гаргасан
ажиллах хүчний мэдээллийг харьцуулан судлахад Уул Уурхайн салбарт ажиллах
хүчний тоо Хөнгөн Үйлдвэрлэлийн салбараас 2.3 дахин их байна. Уул Уурхайн
Үндэсний Ассоциоциас гаргасан судалгааны дүнгээр 2001 онд уул уурхайн ажиллах
хүчний тоо 15135 байсан ба 2011 онд 48100 болсон нь салбарын хөгжлийг дагасан
ажиллах хүчний шилжилт их байгааг илэрхийлж байна.
хөнгөн
үйлдвэрийн
салбарын
ажиллах
хүч, 21680
уул уурхайн
салбарын
ажиллах
хүч, 48100
4 дүгээр зураг. Уул уурхай, хөнгөн үйлдвэрийн салбарын ажиллах хүчний тоо
Эх сурвалж-Уул Уурхайн Үндэсний Ассоциаци 2011 он
4 дүгээр зураас харахад уул уурхайн салбарын ажиллах хүч их байна. Тухайлбал,
хөнгөн үйлдвэрлэлийн үндсэн 5 салбарын ажиллах хүчний нийт тоо уул уурхайн
салбарын ажиллах хүчний тооноос бага байгаа нь хөнгөн үйлдвэрлэлийн салбаруудын
үйлдвэрлэлийн цар хүрээ, ажиллах хүчнийг татах бодлого муу байгааг харуулж байна.

7. Өөрөөр хэлбэл, уур уурхайн салбарын хөгжлийг даган чадварлаг боловсон хүчин бусад
үйлдвэрлэлийн салбараас уул уурхайн салбар руу шилжих хандлага ажиглагдаж байна.
Энэ нь голланд өвчний нэг шинж юм.
Г. Салбаруудын гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтын судалгаа
Манай улсад 1990 онд зөвхөн худалдаа, нийтийн хоолны салбар (89.6%) болон соѐл
урлаг, боловсрол, шинжлэх ухаан, хэвлэлийн салбарт (10.4%) л ГШХО орж байсан бол
1993 оноос эдийн засгийн бүх салбарт гадаадын хөрөнгө орж ирэх болсон байна. 19941996 онд хийгдсэн ГШХО-ын салбарын бүтэц өөрчлөгдөхөд 1994 оноос геологи, уул
уурхайн эрэл хайгуул, олборлолтын салбарт хөрөнгө оруулалт орж ирэх болсон нь
нөлөөлж, тус салбарт тухайн хугацаанд нийт хөрөнгө оруулалтын 4.2-23.1 % нь хийгдэж
байсан бол хөнгөн үйлдвэрийн салбарт 5.5-22.4 %, мал аж ахуйн гаралтай түүхий эдийн
боловсруулалтын салбарт 7.2-16.8 % нь орж, эдгээр салбарт нийт хөрөнгө оруулалтын
дийлэнх хэсэг нь орж байсан байна. 1996 онд нийт хөрөнгө оруулалтын дийлэнх буюу
40.7 % нь уул уурхайн салбарт орсон бол хөнгөн үйлдвэр(оѐмол, сүлжмэл
бүтээгдэхүүн)-ийн салбарт 1999 онд нийт ГШХО-ын 22.1 %, 2000 онд 29,3 % нь орж
байсан . Уул уурхайн салбар дахь ГШХО 2001 оноос хойш хурдацтай өсөх болсон
бөгөөд энэхүү өсөлт нь нийт ГШХО-ын өсөлтийн дийлэнх хувийг эзэлсээр ирсэн байна.
Харин хөнгөн үйлдвэрийн салбар дахь хөрөнгө оруулалт 2001-2004 онуудад буурах
хандлагатай байсан бол 2005-2006 онд 13.0-16.7 хувь хүртэл өссөн байна. Сүүлийн
жилүүдийн тус хоѐр салбарын үзүүлэлтийг авч үзье.
90
80
70
80.32
79.9
68.44
60
50
40
30
20
10
2.57
0.01
0.02
2008
2009
2010
0
Уул уурхайн салбар
Хөнгөн үйлдвэрийн салбар
5 дугаар зураг. Гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтын хэмжээ, салбараар
Эх сурвалж-Үндэсний хөгжил шинэтгэлийн хороо 2011он

8. 5 дугаар зургаас харахад 2008-2010 онд уул уурхайн салбарт оруулсан ГШХО тогтмол
нэмэгдэж 2010 оны байдлаар нийт ГШХО-ын 80 хувьд хүрсэн байхад үүнтэй зэрэгцэн
хөнгөн үйлдвэрийн салбарын хөрөнгө оруулалт 2.57-0.02 хувь хүртэл буурчээ.
Эдгээрээс нэгтгэн дүгнэхэд уул уурхайн салбар эрчимтэй хөгжсөнөөс хойш хөнгөн
үйлдвэрийн салбарын ГШХО-ыг татах боломж нь багассан нь манай улсад голланд
өвчний шинж илэрч байгаагийн нэг баталгаа юм.
Манай улсад орж байгаа гадны шууд хөрөнгө оруулалтыг улс орноор нь авч үзвэл:
Бусад
20%
Их Британи
3%
Япон
3%
Өмнөд Солонгос
6%
БНХАУ
61%
Канада
7%
6 дугаар зураг. Гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт, улс орноор
Эх сурвалж Үндэсний хөгжил шинэтгэлийн хороо 2011он
Дээрх хөрөнгө оруулалтын статистик үр дүнгүүдээс харахад 61%-г БНХАУ эзэлж
байгаа бөгөөд бусад орны хөрөнгө оруулалтын хэмжээ бага байна. Үүнээс үзэхэд манай
улс дэлхийн бусад улс орноос аж үйлдвэрлэлтийн салбар руу хөрөнгө оруулалт татах
боломж байна.
Д.Уул уурхайн баялагын орлогыг үр ашиггүй зарцуулах хандлага
Манай улс уул уурхайн баялагаас орох орлогоороо" Хүний хөгжил сан" Тогтвортой
хөгжил сангуудыг байгуулсан.
Хүний хөгжил сангийн үйл ажиллагаа нь уул уурхайн баялагаас олох ашгийг ард
иргэдэд бэлэн ба бэлэн бус байдлаар тараах бөгөөд энэ сан байгуулагдсанаас хойш ард
иргэдэд тараагдсан мөнгөний зарим үзүүлэлтүүдээс харахад:

9. Хүснэгт1
Хүний хөгжил сангаас олгосон халамжийн мөнгөн дүн
д/д Хугацаа
1
2
2010
20112012
2012
Хүн бүрт олгох
дүн /төг/
128000(жилд)
21000(сар бүр)
Халамжийн төрөл
Эх орны хувь хишииг байдлаар
Эх орны хувь хийшиг байдлаар
Ахмад
настан
хөгжлийн
бэрхшээлтэй хүмүүст
4
2012
Оюутан бүрд
5
2012
Бүтэн өнчин хүүхдүүдэд
Бэлэн бус байдлаар
6
2011Оюутан иргэн бүрт
2012
Эрүүл мэндийн үйлчилгээ
Нийт
3
1000.000
Нийт дүн /тэрбум
төг./
345
705
114.1
70.000(сар бүр)
500.000(жилд)
1000.000
66.3
Эх сурвалж хүний хөгжил сангийн тайлан 2012
Монгол банк 2010 оноос хойш халамжид зарцуулсан мөнгөөр дэд бүтцийг хөгжүүлэхэд
хөрөнгө оруулалт хийснээр хүрч болох үр дүнг харьцуулан судалсан байна.
2010 онд тараасан 345 тэрбум төгрөгийг тооцоход 330 суманд хамгийн сүүлийн
үеийн эмнэлэг, сургууль, эсвэл цэцэрлэг барьчих бүрэн боломж байжээ.
Иргэн бүрт тараасан 21000төг нийт 705 тэрбум төгрөг үүгээр 21 аймгийг
нийслэлтэй холбосон автозамын сүлжээг бий болгож, сум болгонд сүүлийн
үеийн жижиг, дунд үйлдвэр байгуулахад хангалттай хүрэлцэхээр мөнгө.
Ингэснээр ажлын байр бий болж, ард түмний амьдрал сайжрах баломж гарна.

10. Е.Эдийн засгийн өсөлт болон Жинийн коэффициент
ДНБ гэдэг бол тухайн орны үндэсний орлогын анхдагч их үүсвэр бөгөөд тухайн орны
үйлдвэрлэл үйл ажиллагаа хэр сайн явагдаж байгааг харуулах үзүүлэлт гэж хэлж болно.
20
17.5
15
10
12.5
7.3
8.6
10.2
8.9
6.4
5
0
2005
2006
2007
2008
2009
-1.3
2010
2011
2012
-5
ДНБ өсөлт бууралт
7дугаар зураг. ДНБ-ий өсөлт бууралт
Эх үүсвэр.Монголын статистикийн төв хороо
7 дугаар зургаас харахад манай орны ДНБ-ий өсөлт уул уурхайн үйл ажиллагаатай
холбоотойгоор сүүлийн хоѐр жилд эрчимтэй өссөн. Гэвч 2009 онд ДНБ -1.3%-иар
буурсан ба тухайн онд дэлхий нийтээр эдийн засгийн хямрал болж түүхий эд тэр
тусмаа зэсийн үнэ буурсан нь манай улсын эдийн засагт сөргөөр нөлөөлсөн. Үүнээс
үзэхэд манай орны эдийн засаг нэг салбараас хамааралтай болсон гэж дүгнэлт хийж
болох бөгөөд энэ нь Голланд өвчний нэг шинж тэмдэг юм.
Италийн статистикч Карродо Жини 1912 онд орлогын тэгш хуваарилалтыг тооцох
статистик томъѐоллыг гаргасан бөгөөд дэлхийн олон орнуудад өргөн хэрэглэгддэг.
Энэхүү итгэлцүүр нь 0-1 хооронд хэмжигддэг ба 0 рүү тэмүүлэх тусам орлогын тэгш
хуваарилалт буйг илтгэдэг, 1 рүү тэмүүлэх тусам орлого тэгш бус хуваарилагдаж буйг
илэрхийлнэ. Манай улсын орлогын тэгш хуваарилалтын жинийн коэффицентыг үзвэл:

11. Орлогийн тэгш хуваарилалт Жинийн коэффициент
0.44
0.4
0.35
0.35
0.35
0.36
0.31
2005
2006
2007
2008
2009
0.33
2010
2011
2012
8 дугаар зураг.Орлогын тэгш хуваарилалтыг Жинийн коэффициентээр тодорхойлсон
нь
Эх сурвалж:Эдийн засгийн нээлттэй нийгэм форум
Манай орон уул уурхайн салбараас 2010 оноос эхэлж ихээхэн орлого олох болсон
бөгөөд энэ үеэс байгалын баялагийн орлогыг ард иргэдэд хуваарилах үйл ажиллагаа
явагдаж эхэлсэн ч энэ хуваарилалт оновчтой явагдаагүй өөрөөр хэлбэл ард иргэдэд
бэлэн мөнгө тараасан нь орлогын оновчтой хуваарилалт болж чадаагүй гэдэг нь
Жиниин коэффициентийн үзүүлэлтээс ил тод харагдаж байна.
Дээрх бүх статистик тоон үзүүлэлтүүдээс харахад Монгол улсын эдийн засаг уул
уурхайн салбараас хамаарах хамаарал өндөр буюу бусад салбарын өсөлт, хөгжил
харьцангуй доогуур үзүүлэлттэй байна. Ялангуяа хөнгөн үйлдвэрлэлийн ноолуурын
салбараас бусад салбарт голланд өвчний шинж тэмдэг хамгийн ихээр ажиглагдаж
байгааг харж болохоор байна. Иймээс бид энэхүү илтгэлээрээ хөнгөн үйлдвэрийн бусад
салбарыг хөгжүүлэх боломжийг тодорхойлохыг зорилоо.
Гурав. Уул уурхайн баялгийг оновчтой хуваарилах боломж, арга зам
Монгол улсын шинэчилсэн Засгийн газар эдийн засгийн хөгжлийн бүтцийг өөрчлөх,
эдийн засгийг солонгорон хөгжүүлэх асуудлыг чухалчлан авч үзэх болсон.Үүний
үндсэн дээр 2003 онд үйлдвэрлэл технологийн паркыг хөгжүүлэх эрх зүйн байдлын
тухай хуулийг батлан гаргасан боловч бодит байдал үйлдвэрлэл технологийн парк
байгуулагдсан юм алга. Засгийн газрын хөнгөн үйлдвэрийг дэмжих зорилгоор явуулсан
үйл ажиллагааг авч үзвэл:

12. 2009-2010 онуудад жижиг дунд үйлдэрлэлийг дэмжих зорилгоор 60тэрбум
төгрөгийг арилжааны банкуудаар дамжуулж жилийн 1%-ийн хүүтэй олгосноор
энэ салбарын бизнес эрхлэх идэвхи сэргэсэн
Засгийн газрын 2009 оны 316-р тогтоолоор жижиг дунд үйлдвэрийн
зориулалтаар импортоор оруулж ирэх тоног төхөөрөмжийн татвар болон
сэлбэгийн нэмэгдсэн өртгийн татвараас чөлөөлсөн 2012 оны 12 сарын 31 хүртэл
2011 онд Монгол улсын засгийн газар 300 тэрбумын бонд гаргаж аж
үйлдвэрүүдийг санхүүжүүлэх бодлого явуулж байна. Энэ бондоос Арьс ширний
салбарыг сэргээхийн арьс шир боловсруулах 35, бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх 171
үйлдвэрийн үйл ажиллагааг эрчимжүүлэх нүүлгэн шилжүүлэлт явуулахын тулд
200 тэрбум, ноос ноолуурын үйлдвэрүүдэд 53 тэрбум үлдсэн 47 тэрбумыг түүхйи
эдээ худалдан авахад улсад нийлүүлж байгаа малчидад олгох урамшуулалд
зарцуулахаар шийдвэрлэсэн.
2012 онд олон улсын туршлагад үндэслэн уул уурхайн салбараас олох ашгиас
"Тогтворжуулалтын сан"-г байгуулсанаар эрсдэл учирвал хуримтлуулсан
мөнгөөр тухайн асуудлыг шийдэх бөгөөд бид одоо баялагын сан байгуулах
шаардлагатай. Яагаад гэвэл одоо байгаа сан зөвхөн төсөвт хүндрэл гарсан үед
ашиглах бол Баялагийн сан байгуулсанаар газар доорх баялагаа санхүүгийн
хөрөнгө болгож аж үйлдвэрүүдийн үйл ажиллагааг энэ сангаас дэмжиж болно
Хэдийгээр засгийн газар өдий хүртэл хөнгөн үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэх зорилгоор
тодорхой арга хэмжээнүүдийг авсан боловч эдгээр нь үйлдвэрлэлийн хөгжилд
доривтой өөрчлөлт ороогүй зөвхөн богино хугацаанд дэвшил авчирсан бөгөөд манай
улсын аж үйлдвэр тэр тусмаа хөнгөн үйлдвэрлэлийн үйл ажиллагаа маш сул байгааг
1дүгээр зурагт тод харуулсан байгаа. Тиймээс засгийн газраас урт хугацааны хөгжлийг
хөнгөн үйлдвэрийн салбарт авчрах үйл ажиллагааг явуулах хэрэгтэй буюу үйлдвэр
технологийн паркыг байгуулах ажил руу түргэн орж, үйлдвэрүүдийг нэг доор
бөөгнөрүүлэн кластерийг зохион байгуулан хөгжүүлэх, бизнесийн орчныг сайжруулах
үйл ажиллагааг үндэсний зорилтод хөтөлбөр болгон ажиллах зайлшгүй шаардлагатай
байна. Монгол улсын ирээдүйн хөгжлийн хүрээнд 2013 онд нээлтэй форум зохион
байгуулагдсанаар "Эдийн засгийн төрөлжилт ба Монгол брэнд"- хэрхэн яаж бий болгох
талаар хуралдаж энэ форумд азийн хөгжлийн банкны дэд ерөнхийлөгч хатагтай
Лакшим болон Голландын ерөнхий сайд асан Вил Кок нар санал бодлоо солилцоход
хүртэл уул уурхайн баялагийн салбартай бусад салбарын өрсөлдөх хэмжээг дээшлүүлэх
хэрэгтэй бөгөөд эдгээр салбарт урт хугацааны хөгжилд хүргэх доривтой бодлогыг
явуулж түргэн хэрэгжүүлэх хэрэгтэйгч хэлсэн байна.[2013 нээлттэй форум ярилцлагаас]
Дүгнэлт

13. Манай улсын хөнгөн үйлдвэрийн салбарт ерөнхийдөө Голланд өвчний шинж
тэмдэг илэрч байна. Тиймээс байгалийн баялгаас их ашиг олж байгаа одоо үед
энэ мөнгийг ард түмэнд тарааж өгч энэ мөнгөө гадаадын бараа худалдан
авалтанд зарцуулах биш дотоодын үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэхэд чиглүүлэх
зайлшгүй шаардлагатай байна. Одоогийн байдлаар төр засгаас хөнгөн
үйлдвэрлэлийн салбарт илэрсэн Голланд өвчнийг арилгахын тулд тодорхой
хэмжээний бодлогийг явуулж байгаа боловч энэ нь зөвхөн тухайн үед богино
хугацааны дэмжлэг болж байна. Тиймээс хөнгөн үйлдвэрийн хөгжилд урт
хугацааны хөгжлийг авчрах арга хэмжээг зохион байгуулах буюу үйлдвэр
технологийн паркыг байгуулах хэрэгтэй.
Хөнгөн үйлдвэрлэлийн салбарыг заавал дотоодоос хөрөнгө оруулсанаар
хөгжүүлэх төдийгүй бас нэг боломж нь гадаадын хөрөнгө оруулалтыг татах
Хөнгөн үйлдвэрийн салбарт хэрэгтэй байгаа боловсон хүчний судалгааг гаргаж
боловсролын салбартай хамтран ажиллаж шаардлагатай ажилтнуудыг бий
болгох зайлшгүй шаардлага байна.
Жинийн коэффициентийн үзүүлэлтээс харахад манай улс ард иргэддээ
халамжийн мөнгө тарааснаар энэ нь орлогын зохистой хуваарилалт болж
чадаагүй бөгөөд нийт олгосон мөнгөөр улс орны дэд бүтцийг хөгжүүлэхэд хүрч
болох байсан монгол банкны судалгаан дээр дурдсан биет зүйл бидэнд үлдээгүй.
Үүнээс үзэхэд халамжийн мөнгө тараалт нь манай орны хөгжлийн гарц биш
юм.Уул уурхайн салбар хэзээ нэгэн цагт нөөц шавхагдаад ирэхээр тэнд байгаа
ажиллах хүчин ажилгүйдлийн эгнээнд шилжиж ядуурлын түвшин нэмэгдэх
болно.Тиймээс бидэнд байнгын ажлын байр хэрэгтэй байгаа бөгөөд уул уурхайн
салбараас олох ашгиа хий дэмий тараах биш үүгээр хөнгөн үйлдвэрээ хөгжүүлж
байнгын ажлын байрыг бий болгоѐ
Энэ салбарын ажилчдын цалин урамшууллыг сайжруулж ажиллах хүчний
дөрвөлтийг таслан зогсоох
Оюутан бидний зүгээс хөнгөн үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэхэд гар бий оролцох
хүсэл зорилго бий бөгөөд үйлдвэрлэлийн шинэчлэлийг явуулж, үйл ажиллагааг
идэвхижүүлэх гэж байгаа одоо үед боловсон хүчний дутагдал их байгаа тиймээс
энэ чиглэлээр суралцдаг инженер, технологич,загвар зохион бүтээгч, хөнгөн
үйлдвэрлэлийн менежер зэрэг мэргэжлээр мэргэшиж байгаа оюутнууд дадлага
маягаар эдгээр үйлдвэрүүдэд ажиллаж хувь нэмэрээ оруулж болно шүү дээ. Энэ
санаа нь нэг талаас боловсон хүчний ажлын байран дээр дадлагажуулсанаар
ирээдүйн чадварлаг мэргэжилтнийг бий болгох, нөгөө талаас оюутнуудад онол
практик хосолсон чадварлаг мэргэжилтэн болох боломж болж өгч чаднаа гэж
бодож байна.

14. Удирдсан багш Пүрэвийн Одмаа
Удирдсан багш Т.Сүнжидмаа
Монгол улс ШУТИС-ҮТДС
Монгол улс ШУТИС-УУИС
p_od2000@yahoo.com
tsunjee@yahoo.com
Ашигласан материал
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
Үндэсний статистикийн эмхэтгэл, 1999-2011
Гаалийн статистикийн эмхэтгэл, 1999-2010
Jeffrey Sachs 1997 оны Байгалийн баялаг ба эдийн засаг өсөлтийн судалгаа
“Шинэ үйлдвэржилтийн бодлогын судалгаа” тайлан, 2010 он
Үндэсний хөгжил шинэтгэлийн хороо 2011оны судалгаа
Монгол банкны эдийн засгийн судалгаа 2011
Хүний хөгжил сангийн тайлан 2012
Монгол улсын засгийн газрын тогтоолын сангаас