Бөөгийн хийгээд бурхны шашны түүхэн тойм, номлолын агуулга.

1. Батлав. Тэнхмийн эрхлэгч Б.Уламбаяр
Монголын түүхийн хичээлийн конспект
Сэдэв. Бөөгийн хийгээд бурхны шашны түүхэн тойм, номлолын агуулга.
Нэг. Монголын бөөгийн шашин.
Монгол нутагт бөөгийн шашин эхийн эрхт ёсны үе буюу шинэ чулуун зэвсгийн үед
үүссэн гэж судлаачид үздэг. Эхийн эрхт ёсны үед үүссэн учраас анхандаа зөвхөн эмэгтэй хүн
бөө болдог, түүнийг удган гэж нэрлэдэг байжээ. “Удган “ гэдэг үг нь “от” буюу эртний түрэг
хэлний гал, гал голомт гэдэг үгнээс гаралтай. Хожим эрэгтэй хүн бөө бөөлдөг болсон бөгөөд
түүнийг “Зайран” гэдэг болжээ.
Бөөгийн шашин нь ертөнцийг үзэх үзлийн бие даасан нэг хэлбэр мөн бөгөөд юмсыг
хоёрдуулан авч үзэхэд түшиглэсэн сургаал юм. Юуны өмнө газар тэнгэр хоёрыг бүхнийг
бүтээгч эхлэл гэж үздэг. Ингэхдээ тэнгэр бол идэвхтэй, ан хдагч, бүтээгч эр эхлэл, харин газар
бол идэвхгүй, хоёрдогч шинж чанартай эм эхлэл хэмээдэг байна. Тэнгэрийг “мөн х тэнгэр”,
“тэнгэр эцэг” хэмээн нэрлэдэг нь ийм учиртай. Монголчуудыг тэнгэрийн заяагаар төрсөн гэж
үзэн улсаа “Хөх монгол“ гэж нэрийджээ. Үүнчлэн газрыг газар “эх”, “этүгэн эх”, “хөрст
этүгэн” гэх зэргээр нэрлэнэ.
“МНТ”-д мөнх тэнгэрийн хүчин дор гэхчлэн мөнх тэнгэртэй холбоо бүхий олон санаа
өгүүлэгддэг. Бөөгийн шашин бол олон тэнгэрт ёс политейзм юм. Бөөгийн дуудлагуудад “Дээр
99 тэнгэр, доор 77 тэнгэр”, “Атаа 13 тэнгэр” гэх зэргээр өгүүлнэ. Үүнчлэн бөөгийн дуудлагад
“Зуун тэнгэрийн зардас болж явдаг, далан тэнгэри йн элч болж явдаг” гэх зэргээр өгүүлдэг
байна.
Бас баруун зүгийн 55 тэнгэр, зүүн зүгийн 44 тэнгэр буй хэмээнэ. Баруун зүгийг сайн,
зүүн зүгийг муу хэмээгээд сайн муу тэнгэрүүд хоорондоо үргэлж дайтан тэмцэлдэж байдаг
бөгөөд үүний үрээр ертөнцийн юмс, үзэгдэл хувьсан өөрчлөгдөж байдаг гэж үзнэ.
Бөө хэмээх нь тэнгэртэй харилцах арга, шидийг тусгайлан судалж мэдсэн хү н юм. Тэд
тэнгэртэй харьцах замаар хүмүүсийн гуйлт, хүсэл мөрөөдлийг эзэн тэнгэрт хүргэж, тусгай зан
үйлийн хүчээр мууг хорин хааж, сайныг урин дууддаг гэсэн итгэл үнэмшил дээр тулгуурладаг
байна.

2. Зан үйл гэдэгт даллага, дуудлага, тамлага, зүхэл зэргийг хамааруулна. Эртнээс бөө
нарыг дотор нь :
- Хар зүгийн бөө
- Цагаан зүгийн бөө гэж ангилдаг.
Хар зүгийн бөө нь дан ганц хар тэнгэр зүүн, хойт зүг хар онгодоор хөглөсөн байдаг
хэмээн үзнэ. Тэднийг зүг чигээр нь ийнхүү хар зүгийн бөө хэмээнэ.
Цагаан зүгийн бөө нь дан сайныг зөгнөсөн, цагаан дом шившлэгийн зан үйлийг үйлддэг
байна. Зүг нь баруун болон өмнө зүг юм.
Бөөгийн шашинд тэнгэр бүр нэг ертөнц бөгөөд тэр нь амьдрал ахуйн тодорхой нэг
салбарыг хариуцан эзэгнэдэг байна. Тухайлбал :
- Аянга цахилгааны эзэн нь - Мөндөр тэнгэр.
- Хурын эзэн нь - Зад цагаан тэнгэр.
- Гангын эзэн нь - Галт улаан тэнгэр.
- Хүн, малын үр, төлийг тэтгэгч нь – Охин хар тэнгэр
- Эд баялаг олгогч, мал сүргийн эзэн нь – Мялан тэнгэр
- Малыг ивээх тэнгэр нь – Цагаан өвгөн тэнгэр
- Баян элбэгийг захирагч нь – Элбэгжих тэнгэр
- Оюун бодлыг эзэмшигч нь – Шударга цагаан тэнгэр
- Ан гөрөөний эзэн нь – Манахан тэнгэр
- Өвчин зовлон, ад зэтгэрийг хөөгч нь – Одон заяан тэнгэр
- Хараал зүхлийн эзэн нь – Хадрага боом тэнгэр
- Галын эзэн нь – Галайхан тэнгэр гэх мэт.
Ийнхүү байгаль, ертөнцийн бүх юмс үзэгдэл, хүний амьдралын бүх талыг хари уцсан
тусгай тэнгэрүүд байдаг хэмээн бөөгийн сурталд үздэг байна. Тийм ч учраас эртний
монголчууд “өөрсдийн хүссэн явдлаа үйлдэхдээ Мөн х тэнгэрийн соёрхлоор ингэв“ гэх зэргээр
өгүүлдэг байжээ.
Бөөгийн шашны суртлын нэг хэсэг нь гурван тивийн тухай сургаал юм. Энэ ертөнцөд
гурван тив буй. Тэр нь :
1. Дээд тив – Аз жаргал, баяр баясгалангийн тив.
2. Доод тив. Энэ бол там, харанхуй, лус савдагийн орон юм.

3. 3. Дунд тив буюу “Хүний ертөнц”. Энэ нь дээд болон доод тивийн завсрын орон юм
хэмээжээ.
Бөөгийн шашны ёсоор бол ертөнцийн бүх юм, үзэгдэл, түмэн бодис цөм сүнс сүлдтэй,
тийм ч учраас амьд зүйл хэмээн үздэг. Тухайлбал хүн бол махбодь, сүнс хоёрын нэгдэл мөн
бөгөөд хүнд 3 төрлийн сүнс байдаг, энэ нь 1. Амь нас заяагч амин сүнс. 2. Оюун бодлын сүнс.
3. Төрлийн сүнс зэрэг юм.
Энэ бүгдээс харахад бөөгийн шашин нь монголчуудын эртний шүтлэгийн хэлбэр болж
байсан цалигчлалын ёсон, дом шившлэг, амьдчилахуйн үзэл болон онгод шүтэхүйн анхны
хэлбэрүүдэд түши глэж үүссэн нь тодорхой байна. Ингэхдээ дээрх хэлбэрүүдийг цааш нь
гүнзгийрүүлэх үндсэн дээр газар, тэнгэрийн тухай, гурван ертөнц тив-ийн тухай, сүнс сүлдний
тухай зэрэг хэд хэдэн төрлийн үзэл санааг боловсруулж, нилээд хөгжингүй шинжтэй болгожээ.
Бөөгийн шашин нь нүүдэлчин монголчуудын язгуурын шашин болж чадсан байна.
Эдүгээ судлаачид бөөгийн шашны хөгжлийн үе шатыг дараах байдлаар ангилж байна.
Үүнд:
1. Эхэн үе. Нэн эрт үеэс Монгол нутагт ан хны төр улс Хүннү байгуулагдах
хүртэлх үе. Энэ бол уг шашны хөгжлийн оргил үе юм. Хүннүгийн төрийн хүмүүнлэгийн чиг
үүрэг нь бөөгийн шашны суртлаас эх сурвалжтай байсан гэж үздэг. Хүннүчүүд цагаан сар
болон 5,9-р сард өвөг дээдэс, тэнгэр газар, онгод хайрхандаа тахилга үйлддэг байжээ. Шаньюй
өглөө наранд, үдэш саранд мөргөдөг байсан. Шаньюйгийн бие чилээрхэхэд хятадын олзлогдсон
жанжнаар бөө нар хойллого хийж байсан байна. Шаньюйг “Тэнгэрийн хүү“ гэж өргөмжлөх
болсон зэргийг дурдаж болно.
2. Монголын эзэнт гүрний үеийн бөөгийн шашин. Энэ үед Их монгол улсын
төрийн бодлого, үйл ажиллагаанд бөөгийн шашин тодорхойлогч үүрэг гүйцэтгэж байжээ.
Чингис хаан төрийн хэргийг явуулахдаа Бэсүд аймгийн бөө нарын зөвлөгөөнийг авдаг байсан
байна. Чингис хаан түүний хатад, хөв гүүд, охид цөм бөөгийн шашинтай байжээ. Цагаадай
хатантайгаа Цан хулан хоёул бөө байсан тухай домоглон ярилцдаг. Шарн ууд ясны бөөнүүд
Цагаадай нарыг онголон шүтэж,
“Цагаадай бөөгийн цахиж асаасан гал
Цанхулан удганы үлээж хөгжөөсөн голомт...” гэх мэтээр нэр оруулан дуудаж иржээ.
XIII зуунд Их монгол улсын үед бөө мөргөлийн шүтээнийг жирийн айл өрхөөс
авахуулаад хааны орд өргөөнд хүртэл залсан байжээ. В.Рубрукийн тэмдэглэлд “...хааны ордны

4. дэргэд шүтлэгийн өргөл бий болсон байна. Монгол даяар болон и х хааны өргөө ордны дэргэд
олон бөө удган цугларч, тэдний нэг нь бусдаа толгойлж, хааны бүх онгон шүтээн, тайлга
мөргөлийн асуудлыг хариуцаад, ромын Папын маягтай болсон байв“ гэжээ.
Их монгол улсын үед Тэв тэнгэр буюу Хөхөчү бөө гэж байсан тухай МНТ-д дурдсан
буй. Тэрээр Чингис хааны ивээлээр бусдаас илүү эрх дарх эдэлж байсан. Гэвч Хөхөчү бөө эрх
хүчиндээ эрдэж, төрд тэрслэн цаазлуулдаг.
Энэ үеийн бөө мөргөлийн үзэл санаа “МНТ”-нд нэвт шингэсэн байдаг. Эзэнт гүрэн
өргөжин тэлэхийн хэрээр бэхжи х бөөгийн шашин Хаан төрийн улс төр, үзэл суртлын
хэрэгцээг хангаж чадахгүй болсон байна.
Эзэнт улсын бүрэлдэхүүнд олон янзын шашин шүтдэг улс түмнүүд багтаж байжээ. Ийм
нөхцөлд Чингис хаан хүн ардын тус тусын шүтлэгийг хориглоогүй байна. Монгол газар шашны
олон урсгал нэвтэрч эхэлсэн. Нийслэл Хархорумд бөө нараас гадна бурхны шашны сүм,
христосын шашны сүмүүд оршиж байжээ. Энэ тухай Марко Поло тэмдэглэж үлдээсэн байна.
Гүюг хааныг Христос шашинд орсон гэсэн мэдээ бас байдаг. Гэвч тэрээр бөөгийн
шашныг дав хар шүтэж байжээ. Үүнийг нотлох баримт байдаг. Тухайлбал, Гүюг хаан 1246 онд
Ромын пап IV Иннокентид илгээсэн захидалдаа, “Тэнгэрийн зарлигийг умартаж хэрхэн
зүрхэлнэ бэ? Бид үнэнч шударга, эсэргүүцэлгүй дагаж орсныг өршөөдөг, харин
эсэргүүцэгчдийг хатуу цээрлүүлдэг. Би бол бусдын явдлыг хянан шүүгч юм. Нүгэл хийсэн бол
нүглээ хүлээх ёстой. Чи хэрээ мэдэхгүй, миний үгийг дагахгүй, цор цор хийвэл чиний хувь заяа
эцэстээ юу болж төгсөхийг гагцхүү дээд тэнгэр л мэднэ1“ гэжээ. Алиганшаа. Хайлаар. 1985.
“Монголын 3 хаан Өгэдэй, Гүюг, Мөнх
Монголд олон шашны сүм хийдүүд зэрэгцэн оршиж байсан нь бөөгийн шашны цаашдын
хөгжилд өөрийн эрхгүй нөлөөлжээ.
3.Бөөгийн шашин бие даасан байдлаа алдаж, сарнин бутарсан үе. 16-р зууны II хагасаас
эхэлсэн. Энэ үед бурхны шашныг дэлгэрүүлэхдээ төрийн хууль, албадлагын аргыг хэрэглэсэн
явдалтай холбоотой юм. Үүнтэй зэрэгцээд бөөгийн шашны дотоод зөрчил хурцадаж, олон тийш
сарнин задарсан байна.
Бурхны шашин бөөгийн шашны байр суурийг дараах байдлаар эзэлсэн байна.
1

5. -Төрийн албадлагын хүчийг ашиглаж, шашны хуврагуудын эрх ямбыг хуульчилж,
бөөгийн шашны зан үйлийг хориглох арга хэмжээ авсан.
-Бурхны шашин бөөгийн шашны ёс, зан үйлийн суурин дээр номлол, үйл
ажиллагааныхаа хэлбэрийг таацуулах болсон. Ингэснээр бурхны шашны улааны салбар
чиглэлийн чойжин, гүртэ гэгчийг бий болгожээ.
-Шарын урсгал ч бас бөөгийн шашнаас олон зүйлийг “ өөрийншүүлжээ”. Жишээ нь уул
овоо тахидаг, тэнгэр, газар усны эздийг аргадах лус савдаг аргадах, дээдсийн сүлд онгоддоо
залбирах гэх мэт.
Үүнчлэн бөөгийн шашны язгуурын их шүтээн онгод тэнгэрүүдэд шарын шашны лам нар
“Сахил хүртээн “ бурхны номд оруулдаг болсон байна. Ингэхдээ тэдгээрийн дуудлагыг
бурхадын өчигөөс дууддаг болсон байна.
1864 онд “Даян дээрхийн хийд“ хэмээгдэх Ар Монголын бөөгийн мөргөлийн төвийг
зохион байгуулжээ. Санаачлагч нь Сайн ноён хан аймгийн Мэргэн гүний хошууны Рашаантын
хүрээний лам Чойр юм.
Бөөгийн шашны сарнин хуваагдах үйл явц эдүгээ ХХ зууны эх гэхэд дараах байдалтай
болсон байна.
1.Бөөгийн шашны язгуурын шинжийг авч үлдсэн Харын бөө.
2.Язгуур шинжээ алдаж бурхны шашинд ууссан Шарын бөө.
3.Бурхны шашны улааны урсгалтай садан сүлбээ бүхий Чойжин, гүртэм хэмээх лам бөө.
Шарын бөөг шүтэгчдийг “Бөө мөргөлтөн” гэж нэрлэдэг. Тэдгээр нь монгол дахь
бурхны шашны бүрэлдэхүүнд багтаж, өөрийн өвөрмөц номлол, дэг жаягийг бүрдүүлжээ.
4.Бөөгийн шашин үндсэндээ мөхөх тийшээ орсон үе. 1921-1990 он.
5.Бөөгийн шашны сэргэх хандлагатай болсон үе. 1990 оноос эдүгээг хүртэлх хугацааг
хамаарна. Энэ үеийн талаар харилцан ярилцах

6. Хоёр. Монголын бурхны шашин түүний онцлог.
Монголын бурхны шашны түүхийг хамгийн ул буурьтай судалсан хүмүүсийн нэг бол
заваа Дамдин гавж 1864-1937 юм. Тэрээр “Хор Чойнжүн“ гэдэг бүтээлд энэ тухай тодорхой
дурджээ. “Монголд ном дэлгэрсэн нь “ гэж орчуулагдана.
Монголд бурхны шашин гурвантаа дэлгэрсэн түүхтэй.
Түрүү дэлгэрэлт. Монголд анхны төр улс бүрдсэн үе буюу Хүннү гүрний үеэс 13-р
зууны үеийг хамарна. Түүхч А.Амар “ Хүннү нар бөө мөргөлтэй бөгөөд онгодыг эрхэлж
тэнгэр, нар , газар, дэлхийг шүтэж байсан боловч бас тэдний байгуулсанолон сүм нь Ордосын
нутгаас хатан голын эрэг хүртэл байсан, ... зарим түүхэнд Хан улсын цэргүүд Хүннү цэргийн
авч явсан бурхны хөргийг олсноор Хан улс бурхны шашныг шүтэх болсон хэмээснийг үзэхүл
Хүннү нар бурхны шашныг шүтэж байсан мэт. “ А.Амар монголын товч түүх УБ.1989 гэж
дурджээ.
Заваа Дамдин “ Алтан дэвтэр “-тээ “ Хятад Төвдийн орноо шашин ном Бурхны шашин
дэлгэрэхээс их урьд монгол газраа дээдийн ёсон нэвтэрсэн нь эргэлзээгүй “ гэсэн байна.
“Хүннүгийн алтан бурхан ” гэж нэрлэгдсэн энэ хөрөг 1 жан буюу 3 метр шахам өндөр
юм. Энэ тухай хятадын түүхийн сурвалжуудад мөн дурдагджээ.
Бурхны шашин Нирун улсын үед төрийн шашны хэмжээнд хүрсэн. Үүнчлэн Нирун
улсын төрийн онолын үндэс болж байсан.
420-450 онд лам Дхармаприяг Нирун улсын төрийн багшаар өргөмжлөн 3000 өрх
соёрхсон байдаг. Үүнчлэн Энэтхэг лам нарт тоогдон хүндлэгдсэн эрдэмтэн Нирун хүмүүс
цөөнгүй байжээ.
Чингис хааны байлдан дагууллын үед бөөгийн хөх тэнгэрийн шашны суртал голлох
үүрэгтэй байсан боловч дэлхийн талыг эзэлсэн нөхцөлд энэхүү бөөгийн суртал үнэхээр
балчирдсан байна. Ийм нөхцөлд газар газрын олон шашинт ард түмний ой тойнд хүрч нөлөөлж
чадахуйц үзэл онолыг идэвхийлэн эрэлхийлсэн. Энэ эрлийн дунд 13-р зууны их Монгол улс
бурхны шашныг аажмаар төрийн шашин болгож хүлээж авахад хүрсэн байна.
Юан гүрний үед Хятадын Күнзийн сурталд автахгүйн тулд бурхны шашныг төрийн
шашны зэрэгт өргөмжилж, хятад бичиг соёлд уусахгүйн тулд дөрвөлжин бичиг зохиолгон
төрийн хэрэгт хэрэглэх болжээ.

7. Дунд дэлгэрэл. Дунд дэлгэрэл нь Төвд нутгаас эхэлжээ. 1246 оны эцсээр Сакьяпа ёсны
тэргүүн Сажа бандида Гунгаажамцан 1182-1251 Хөх нуурын газраа хүрэлцэн ирж, 1247 оны
эхээр Чингис хааны ач Годан хантай учирсан н ь Монгол газарт бурхны шашны дунд
дэлгэрэлийн эхийг тавьжээ.
Юан улсын үед Хувилай хаан “ Эрдэнийн жуух “ гэдэг зарлигийн бичигтээ “ Пагва лам
бурхны сургаалыг судлах, номлох, бясалгах бүхнийг эрхлэн хөтөлмүй “ хэмээн тэмдэглээд
түүнийг улсын багш болгон өргөмжилсөн байна. Энэ нь хэрэг дээрээ бурхны шашныг эзэнт
гүрний төрийн шашны хэмжээнд хуульчилсан хэрэг байлаа.
Юан гүрний үед Төвдийн сажа ёсны 14 лам улсын багшаар өргөмжлөгдөн шашин номын
үйл ажиллагаа өрнүүлсэн. Энэ үед монголын буддын их сэтгэгчид төрөн гарчээ. Тухайлбал
Чойжи- Одсэр ......., тэрээр энэтхэгийн гүн ухаантан Шандидевагийн “ Бодсадын явдалд
орохуй “ гэдэг гүн ухааны алдарт найраглалд тайлбар зохиож, монгол хэл зүйн “Зүрхэн тольт”
гэдэг алдарт бүтээлээ туурьвисан. 1330 онд “ Дөрвөн төрийн арван буянт номын Цагаан түүх “
гэдэг монголын буддын төр ёсны сэтгэлгээний алдарт бүтээл эмхлэгдсэн. Энэ нь төрийн
бодлогын ХХ зууны эх хүртэл онолын үндэс байсаар ирсэн.
Юань улс мөхсөнөөр бурхны шашны нөлөө суларч, бөөгийн шашин дахин сэргэсэн .
Гурав дахь буюу адаг дэлгэрэлт. Энэ нь монголын нийгэм- улс төрийн зүтгэлтэн Алтан
ханы 1507-1583 шашин төрийн гол онолч Хутагтай сэцэн хунтайжийн зөвлөснөөр дэлгэрсэн.
Түүний зөвлөсний дагуу Алтан хан Төвдийн шарын шашны тэргүүн Содномжамц ламыг
монгол газраа урин залж, 1578 оны 5-р сард анх золголдон түүнд Далайлам хэмээх цол
өргөснөөр энэ дэлгэрэлийн үүдийг нээсэн байна.
Энэ үед Түмэн засагт хаан, Халхын Абатай сайн хан, Түшээт хан Гомбодорж, бүх
монголын сүүлчийн их хаан Лигдэн, Цогт хун тайж нарын сурвалжтанууд Алтан хан лугаа
зэрэг шахам бурхны шашинд даган орсон байна. Эдгээрийн нөлөөгөөр бурхны шашин монгол
нутагт хурдан түгэн тархжээ.
1628 29 онд Лигдэн хааны зарлигаар Гунгаа-Одсэр тэргүүтэн 35 и х хэлмэрчдээс
бүрдсэн баг бурхны шашин- гүн ухааны их хөлгөн судар болох “ Ганжуур “ Зарлигийн
хураангуй-ыг монгол хэлээр хөрвүүлсэн. Алтан ганжуурыг алтаар бүтээсэн байна.

8. 1749 он гэхэд Жанжаа хутагт Ролбийдоржийн удирдлагын дор “ Данжуур “ Шастирын
хураангуй-ыг орчуулан хэвлэжээ.
Ганжуур нь 5300 гаруй судар шастирыг багтаасан 108 боть, Данжуур нь түүний тайлбар
шинжтэй бөгөөд 225 боть юм. Эдгээрийг эх хэлнээ орчуулсан нь монголын соёлд гарсан том
дэвшил байжээ.
Энэ үе буюу 16-17-р зууны үеэс Монголын соёлын сэргэн мандалтын үе эхэлсэн гэж
эрдэмтэд дүгнэдэг. Энэхүү сэргэн мандалт нь нийгмийн оюуны амьдралын бүхий л салбар
хүрээг хамарч, үндэсний ухамсрын сэргэлтийн хэлбэрээр илэрснээрээ онцлог юм.
Эн үед Түшээт хан Гомбодоржийн хөвүүн Занабазарыг бурхны шашны гарамгай
зүтгэлтэн, Төвдийн нэрт эрдэмтэн Гараната Даранад гэгээний хувилгаан хэмээн Халх
монголын шашны тэргүүнээр өргөмжилсөн байна. Энэ үеэр Ойрадын Зая бандида Намхайжамц,
Халхын зая бандида Лувсанпэрэнлэй, ламын гэгээн Лувсанданзанжанцан тэргүүтэй монгол
даяар нэр алдар нь түгсэн хутагтууд төрсөн байна. Өөрөөр хэлбэл нийгмийн үндэсний
хэмжээний оюун санааны удирдагчид төрж гарсан байна. 1739 онд Жүд Дацан байгуулагдсан.
Энэ нь Их хүрээний сургуулийн үндсэн суурь нь болсон. Монголын шашны анхны и х сургууль
байв.
19-р зууны II хагасад монголд шарын шашин үлэмж хавтгайрч, сахил санваар алдагдах
явдал газар авсан.
Тогоонтөмөр хааны үед хуврагууд журамгүй явдал олныг үйлдэн бэр буулгах ба охин
мордуулахад “ Дээж авах “ хэмээн самуун явдал болсон зэрэг нь Хятад улс нийтээр сэтгэл
урвахын нэгэн үүдийг нээсэн гэдэг. Дунд дэлгэрэлийн үед
Шашин хэт хавтгайрах нь өөрийнх нь мөхлийн шалтгаан болдог байна.
Адаг дэлгэрэлийн хугацаанд шарын шашин нь ноёд, сурвалжтаны хүрээнээс хальж, нийт
олны шүтлэг болсон нь нэг онцлог юм.
Бурхны шашныг ийнхүү удаа дараалан дэлгэрүүлж байсан нь Күнзийн суртал, соёлын
уусгагч нөлөөллийн эсрэг сөргүүлэн тавих зорилготой нэгэн талаар холбогдож байжээ.
Оюуны улаан, шар хэрэм босгосон хэрэг байв. “Хүй хамгаалах“ хэмээх ойлголт бий.
Манж хүйгээ хамгаалж чадаагүйгээс хятадад уусаж мөхсөн. Монголчууд хамгаалж чадсанаар

9. үндэс угсаагаа авч үлдсэн. Энэ үүднээс авч үзвэл бурхны шашин монгол соёл иргэншилтэй
хүйн холбоотой гэж бүрэн үндэстэйгээр дүгнэж болно.
Бурхны шашинд Их таван ухаан, бага таван ухаан гэсэн ойлголт байдаг. Тэрхүү и х таван
ухаанд бурхны шашны бүх мэдлэг ухаан нь багтдаг.
Их таван ухаанд :
1. Со.риг.ва bzo rig pa Урлахуй ухаан
2. Со.ва.раг.ва gso pa rof pa Тэжээхүй ухаан
3. Да.риг.ва sgra rig pa Дуун ухаан
4. Дан.циг.риг.ва gtan Tshig rig pa Учир шалтгааны ухаан
5. Нан.риг.ва nang rig pa Дотоод ухаан
Бага таван ухаан :
1. Холбон найруулах ухаан
2. Яруу өгүүлэх ухаан Яруу найргийн онол
3. Ёгт өгүүлэхүйн ухаан
4. Зурхайн ухаан
5. Жүжгийн ухаан
Урлахуй ухааны хүрээнд :
Өндөр гэгээн Занабазар бурхан бүтээх тиг урлалын онолын үндсийг чанд баримталж
байсан. 21 дарь эхийг бүтээсэн. Хүрэл цутгамал Очир дарь бурхан, Пунцагдулам дарь эх,
язгуурын 5 бурхан зэргийг бүтээсэн. Жүжиг , монгол цамын урлаг орно.
Тэжээхүй ухааны хүрээнд :
Өндөр гэгээний наран саран мэт 2 шавь бий . ламын гэгээн Лувсанданзанжанцан, халхын
зая бандид Лувсанпэрэнлэй нар юм. 14-р зууны үеэс Чойжи-Одсэр бандида энэтхэгийн
тэжээхүй ухааны ном судруудыг орчуулж байсан.
Дорно дахины анагаах ухаанд гаршсан маарамбууд олон байв. Дандар Лхаадамба, Сүмбэ
хамба Ишбалжир гэх мэт.
Дуун ухааны хүрээнд :

10. Төвд хэл зүйн зохиолуудаар мэргэшсэн Сүмбэ хамба Ишбалжир, Альшаа Лхаарамба
Агваандандар, сайн ноён хан аймгийн Содномдаш гавж, Их хүрээний Данзанчойнжил, бичээч
цорж лам Агваанцэрэн. Дээрх хүмүүс хэл шинжлэлийн чиглэлээр ихэд мэргэшсэн байжээ.
Дотоод ухааны хүрээнд :
Буддын гүн ухааны 4 үндсэн чиглэлийн талаар яри х. Гол төлөөлөгчид Халхын зая
бандид Лувсанпэрэнлэй 1642-1715, дээд монголын Эрдэнэ бандида сүмбэ хамба Ишбалжир
1704-1788, альшаа Лхаарамба Агваандандар 1758-1840,Хамба Номун хан Агваанхайдав
1779-1838, Эрдэнэтунгалаг цорж Агваанбалдан 1797-1864 гэх мэт.
Мадхъямака гүн ухааны онол дахь “ Маш нарийн тоос “-ны тухай сургаал, Иогара дахь
“Хотлын шүтээн”, вайбхаши ка гүн ухааны “ Маш нарийн тоос “-ны тухай сургаал, дхармын
онол, махбодын тухай сургаал, саутриитика гүн ухааны “ Нэгэн агшны онол “, “ Сүнс- үйлийн
үрийн тухай “ сургаалиудын агуулга гүн нарийн юм.дэлгэрүүлж тайлбарлах
Бурхны шашны гүццэтгэсэн үүргийг хураангуйлан дүгнэв эл:
1. Бурхны шашин Монгол газар гурвантаа дэлгэрсэн, нийт 2000 гаруй илүү жилийн
түүхтэй.
2. Бурхны шашин уламжлалт монгол иргэншил, ахуй амьдралын салаа мөчир бүхнээ
нэвтчин шингэж, нүүдэллэн аж төрөх хэв маяг, зан заншилд зохицсон өөрийн
өвөрмөц өнгө аяс, дүр төрх бүхий монголын бурхны шашин нэгэнт бүрэлдэн тогтсон
байна.
3. Уламжлалт монгол иргэншлээ бид мал аж ахуй, монгол хэл бичгээс гадна монголын
бурхны шашингүйгээр, түүнээс гадуур төсөөлөхөд бэрх юм. Бурхны шашин
хэдийгээр Энэтхэгээс үүдэлтэй боловч хөгжлийнхөө явцад монгол иргэншлийн
салшгүй бүрэлдэхүүн хэсэг болж, монголын үндэсний шашин болж хувирсан юм.