Төрийн үүсэл, хэв маяг, хэлбэр, түүний хувьсал хөгжил.

1. Батлав. Тэнхмийн эрхлэгч Б. Уламбаяр
......... оны .... сарын ... өдөр
Монголын түүхийн хичээлийн конспект
Сэдэв. Төрийн үүсэл, хэв маяг, хэлбэр, түүний хувьсал хөгжил.
1. Төрийн үүсэл, хэв маяг, хэлбэр, түүний хувьсал, хөгжил
Монгол оронд төр үүссэн нь ураг төрлийн байгууллын хөгжлийн жам ёсны үр дүн юм. Ураг
төрлийн байгууллын эдийн засгийн үндэс нь,
1. Нийтийн өмч
2. Хамтын амьдралын хэв маяг
3. Аж ахуйн нийтлэг газар, мал, амьтан г.м дээр тулгуурласан хүмүүсийн төрөл садны
холбоо болж байв.
Эндээс харахад монголын эртний нийгмийн анхны үндэс нь хамтран үйлд вэрлэх, хэрэглэх
явдлаар хоорондоо холбогдсон ураг төрлийн байгуулал байсан гэж хэлж болно. Ураг төрлийн
байгуулал нь төрөл садны холбоонд үндэслэсэн байдаг. Энэхүү цусан төрлийн холбоо яваандаа
алдагдсан байна. Үүнийг гол шалтгаан нь хүчирхжсэн овог нь сул доройгоо өөртөө нэгтгэсэн
явдалтай холбоотой. Энэ үйл явц нь эртний бүдүүлэг овгоос урагш ахисан хэрэг байлаа. Ураг
төрлийн байгуулал задарч эхэлсэн нь барагцаалбэл, хүрэл зэвсгээс төмөр зэвсэгт шилжиж
эхэлсэн зааг үе юм. Энэ нь МЭӨ I мянган жилд холбогдоно.
Ураг төрлийн байгууллын задралын эцсийн шатанд аймгийн холбоо, цэргийн ардчилал бий
болсон. Энэ нь төр улс үүсэн бүрэлдэх угтал болсон юм. Аймаг, цэргийн холбоо цааш хөгжсөөр
хувийн өмч, түүнийг дагасан нийгмийн том, жижиг бүлгүүд бий болж, тэдгээрийн эрх ашиг,
сонирхол, үзэл санааг төлөөлөх, хамгаалах хэрэгцээ шаардлагын үндсэн дээ р төр үүссэн байна.
Төр бол хүн төрөлхтөн өөрсдийгөө нийгмийн зохион байгуулалтанд татан оруулах талаар бодож
олсон улс төрийн агуу их үнэт зүйл мөн.
МЭӨ IY зууны үед үүссэн Хүннүгийн холбоо нь төв болон дорнод ази дахь анхны төрийн
томоохон бүрдлийг бий болгосон. . Тухайлбал, МЭӨ 209 онд Хүннүгийн хаан ширээнээ заларсан
Маодунь бол анхны төр улсыг эмхлэн бүрдүүлсэн түүхт хүн юм. Хүннү нарын төр улсаа
байгуулсан цадиг түүх нь Монголын төр ёсны хөгжлийн анхны үр хөврөл болж өгсөн байна.
Зарим судлаачид Хүннүгийн төрийг төр төвтэй институт, аймгийн холбоо, цэргийн ардчилал гэх
зэргээр авч үздэг тал бий. Гэхдээ дийлэнх судлаачид Хүннүгийн төрийг монгол төрийн эхлэл
байсан, төр мөн гэдэгтэй санал нийлдэг. Монголчуудын төрийн түүхийг 2000 гаруй жилийн
түүхтэй гэдэг бөгөөд 2013 онд 2222 жилийн ойг тэмдэглэсэн билээ.
Хүннүгийн төрт ёс МЭӨ 209- МЭ 93 оныг хүртэл үргэлжилсэн. Цааш нь Хүннүгийн төрт
ёсыг Сүмбэ нэрт улс МЭ II-IY зуунд залгамжлан дараах байдлаар үргэлжилжээ.
- Их Нирун улс МЭ 330- 555 он
- Түрэгийн хаант улс 552-745 он Түрэгүүдийг монгол бус угсаатан хэмээн ихэнх
судлаачид үздэг.
- Уйгар. 745- 840 он

2. - Кидан 907- 1125он
Эдгээр улсууд бүгд төрийн засаглалын хэлбэрийн хувьд хаант улсууд байв. Дээрх улсуудын
дотроос Их Нирун улс төр шашныг хослон барих хандлага бүхий төр засагтай байжээ. Дээрх
улсууд төрийн тэргүүнээ янз бүрээр нэрлэж байсан.
- Хүннү нар ШАНЬЮЙ
- Сүмбэ нар ТОЛГОЙЛОГЧ
- Нирунчууд ХАГААН
- Түрэг, Уйгарууд ЗОНХИЛОГЧ
Тэд хаанаа тэнгэрээс заяат “Тэнгэрийн хүү” хэмээн үзнэ. Энэ ойлголт монголчуудын
ухамсарт олон үеийн турш шингэж батажсанаар дээд засгийн тухай ТУЛХ ҮЗЭЛ бий болсон
байна. Энэ нь төр ёсоо хүндэтгэх, төрөө бишрэн сүсэглэх шүтлэг болон төлөвшсөн байна.
Хүннү улсын төрийн байууллын бүдүүвчийг үз.
Эртний улсууд хаанаа сурвалжит гол овгоос тодруулдаг байжээ. Эхэн үед хаанаар хэн
нэгнийг сонгож байснаа сүүлдээ үе залгамжлан сонгодог болсон байна. Гэвч энэ ёс хаяа
зөрчигддэг байжээ. Тухайлбал, Хүннү гүрний үед Хуханье шаньюйг хүртэл МЭӨ 58-31 он
хугацаанд 14 хааны 8 нь эцэг, хүүгээ, 3 нь дүү нь ахыгаа, бусад нь өөр байдлаар хаан ширээг
залгамжилсан байна. Түүнчлэн Их Нирун улсын үед хаан суусан Татар эрх мэдлийг зэвсгийн
хүчээр авсан байна.
Эртний улсуудад төрт ёс гүнзгийрэх тусам төрийн хэлбэр, шинж улам тод болж байжээ. Хаандаа
цол өгдөг болсон. Тухайлбал, Хүннүд шаньюй нарт Лаошан хэмээх давхар цол, Их Нирунд
хаанаа хутагтай, Зэв, Тэнгэрийн гэх мэт өргөмжлөл хэрэглэж байжээ. Үүнчлэн төрийн билэгдэл
хэрэглэх болсон. Жишээ нь, Хүннүгийн шаньюй хаш тамга, туг, исэр, шүхэр зэргийг
хэрэглэж байсан. Бас оны цол хэрэглэх болсон нь нүүдэлчдийн төрт ёсны түүхэд гарсан нэн
шинэ үзэгдэл юм. Жишээ нь Нируны хаад бурханы шашны сургаал ёсоор дараах оны цолуудыг
хэрэглэж байсан байна.
- Ашид амгалан 464-485
- Машид түвшин 485-491
- Машид тайван 492-506
- Энх түвшин 506-508
- Мандан бадрах 508-520 гэх мэт
Эртний улсуудад төрийн дээд заргачийн үүрэг, эрх мэдлийг хаан өөрөө гүйцэтгэдэг байжээ.
МЭ-ний YI-XI зууны үед монгол нутаг дээр харь угсааны Түрэг, Уйгар улсууд байгуулагдан
ноёрхож байсан боловч монгол угсаатан хүчэрхэг байсан үеийнхээ Их Нирун 330-555 голомтыг
ямар нэг хэмжээгээр өвлөн залгамжилж, жижиг хант буюу ханлиг улсын хэлбэрээр оршин
тогтнож байсан юм. Үүнд Татарын ханлигийг нэрлэж болно.
XI-XII зууны үед монгол угсааны аймаг, ханлигуудын төр ёсны шинж улам тодрон товойж,
Хамаг монгол, Хэрэйд, Найман, Онгуд, Хонгирад зэрэг аймгууд харьцангуй бие дааж
хүчэрхэгжин гарч иржээ.
XII зууны эхээр Хэрлэн, Онон, Туулын ай саваар Хамаг монголын хүчэрхэг ханлиг
байгуулагдсан байна. Энэ нь “Хамаг монголыг Хабул хаан мэдэн авай “мэдтүгэй” хэмээн

3. түүхийн сурвалж бичгүүдэд тэмдэглэснээс тодорхой байна. Тумбинай Сэцэний хөвгүүн
Хабул хамаг монголын хаанд өргөмжлөгдсөнөөр монгол туургатны дотор дээд тэнгэрээс
заяагдсан гэгдэх цагаан ястан буюу алтан ургийн хаадын эхийг тавьжээ. Хамаг монголын
хаад нилээд хүчэрхэг байснаа Есүхэй баатрын үед суларч байснаа Тэмүүжин эрийн цээнд
хүрч, өсөж өндийсөн үеэс дахин хүчэрхэгжсэн байна. Ялангуяа 1189 онд Тэмүүжинг Хамаг
монголын хаанаар өргөмжлөгдсөнөөс хойш монголын төр ёсны хөгжил чанарын шинэ
шатанд гарчээ. Тэрээр Татар, Хэрэйд, аймаг, Онгуд зэрэг монгол угсааны бүх ханлиг,
аймгуудыг эмхлэх замаар монгол үндэсний их тулгар төр байгуулах урьдач нөхцлийг
бүрдүүлсэн юм.
Тэмүүжин 1185-1206 оны хооронд их, бага 32 удаагийн тулалдаан хийж байж, монгол
угсааны нийт 81 аймгийг араасаа дагуулан “хагацсан улсаа хамтатгаж, бутарсан улсаа
бүртгэх” их үйл хэргийг бүтээсэн юм. Энэ нь Их монгол улсыг байгуулах шилжилт болсон гэж
үздэг.
1206 оны улаан барс жилийн намар Тэмүүжинг монголын язгууртан дээдсийн их
чуулган-их хурилдай чуулж, 45 настайд нь шинэ тулгар нэгдсэн Монгол улсын хаан ширээнд
нэгэн дуугаар өргөмжилжээ. Хурилдай Онон мөрний эхэнд болсон байна. Энэ тухай “Монголын
нууц товчоо”-ны 2,164-д дурдсан буй.
Монголын тулгар төр ийнгүү тогтсоныг өргөн утгаар авч үзвэл МЭӨ III зуунаас үүдэлтэй
язгуурын монголчуудын 1400-аад жилийн шаргуу тэмцлийн зүй ёсны үр дүн мөн юм.
Эрдэмтэн Ш. Бира аливаа улсыг улм хэмээн үзэх 4 шалгуур байдгийг дурдаж байжээ. Энэ нь
хүн ам, газар нутаг, төр, тусгаар тогтнол буюу бүрэн эрхт байдал юм. Чингис хааны
байгуулсан төр нь дээрх 4 шалгуурыг бүрэн хагнасан байна.
Чингис хааныг Өгөөдэй, Гүюг, Мөнх нар залгамжилсан. Тэд дээд тэнгэрээс заяат
өргөмжлөгдсөн, монгол улсын хэмжээгүй эрхт эзэн, төрийн тэргүүн байсан юм. Хаан амьд
сэрүүн байхдаа өөрийгөө залгамжлагчдыг нэрлэж гэрээсэлдэг уламжлалтай байсан. Энэ нь улсын
амгалан байдлын төлөө юм. Гэхдээ хэн их хаанд өргөмжлөгдсөн байна, түүнийг Их хурилдайгаар
заавал сонгож, баталдаг байжээ.
Бүдүүвчийг хойно үзэх.
Их монгол улс хаан төрийн эрх мэдэл, сүр хүчийг илтгэсэн төрийн билэгдэлтэй байсан.
Жишээ нь, хаш цагаан чулуун дээр “мөнх тэнгэрийн хүчин дор их монгол улсын далай хааны
зарлиг ил болгон иргэн дор ирвээс биширтүгэй, аюутугай” гэсэн бичээс бүхий хасбуу тамга,
есөн хөлт цагаан сүлд, дөрвөн хөлт их хар сүлд, төрийн 9 их бэлэгдэл зэрэг байжээ. Есөн их
бэлэгдэлд,
1. Хар туг
2. Улаан бүрээ
3. Алтан хар сум
4. Цог ихт шар үхэр
5. Алтан илд
6. Алтан эмээл
7. Хүнд бүс
8. Далбарт исэр
9. Өрлөг сайд ордог байжээ.

4. Мөнх хааныг нас эцэслэмэгц Хувилай хаан ширээний төлөө тэмцэлд дүү Аригбөхийгөө ял ж
хаан болсон. Тэрээр 1264 онд нийслэлээ Бээжинд шилжүүлэн, өөрийгөө монголын төдийгүй
хятадын хаан ширээг залгамжлагч гэж зарлажээ. Бас Монгол улсын нэрийг Их Юань болгон
өөрчлөв. Юань улс төрийн хэлбэрийн хувьд хэмжээгүй эрхт хаант засаглалтай байжээ. Хувилайн
түүхэнд гүйцэтгэсэн үүргийг эерэг сөрөг янз бүрээр үнэлэх боловч, тэр цагийн эрдэм
боловсролыг чамбай эзэмшсэн, төрийн хэргийг сайн мэддэг, сэцэн билэгт хаан гэж
алдаршсан юм. Хувилайн төрийн үзлийн гол цөм нь “Арван буянт номын цагаан түүх” гэдэг
бүтээлд томъёологджээ. Тэрээр шашин төр хоёрыг хослон барих явдлыг чухалчилж байв.
1368 онд Юань улсын сүүлчийн хаан Тогоонтөмөр босогчдын хүчинд автан Бээжинг
орхисноос хойш нэгдмэл нэг улсын сүр хүч бууран доройтох замд шилжсэн байна.
Төгөөнтөмөр хааны зарлигийн тухай ярих
XY-XII зууны үеийг монголын түүхэнд улс төрийн бутралын үе хэмээн авч үздэг. Энэ
үеийн шинж нь хаан төрийн тухайд төвд тэмүүлэх хүч ямагт багасаж, төвөөс зугтах хандлага
хүчтэй болсонд оршино. Өөрөөр хэлбэл их хааны ширээ залгамжлагчид монголыг нэгтгэн
захирахыг хүсэж байсан боловч ихэнх ноёд хааны мэдлээс гарч, бие даан оршихыг эрмэлзэж
байжээ. Энэ үеийн монголын төр нь хэлбэрийн хувьд хаант засаг боловч эрхийн талаар
хязгаарлагдал шинжтэй байжээ. Хэмжээгүй эрхт хаант засаг сонгодог утгаараа үйлчилж
байгаагүй юм.
1370-1643 он хүртэлх хугацаанд Монгол улсын хасбуу тамгыг 22 хаан атгасныг бага
хаадын үе гэж түүхэд тэмдэглэдэг. Гэхдээ дээрх хугацаанд Эсэн хаан 1439-1455, Батмөнх даян
хаан 1466-1504, Түмэн засагт хаан 1558-1593-ы үед бүх ард түмнийг төвлөн захирч, хэмжээгүй
эрхт засгийн хэлбэр бүрэн хадгалагдаж байсан гэж үздэг.
1636 онд өмнөд монгол манжид эзлэгдэн 1691 онд халх монгол манжид дагаар орж, 1755 онд
Ойрад монгол манжид эзлэгдсээр монгол улс төрийн тусгаар тогтнолоо бүрэн алдсан юм.
Өвөр монгол 275 жил, халх монгол 220 жил, нийт монгол 155 жил манжийн дарангуйлалд байсан
нь монголын түүхийн хамгийн гунигт үе юм.
1636 онд өмнөд монголыг эзлэнгүүт манжийн хаан Амбахай өөрийгөө Монголын хаанд
өргөмжлүүлжээ. Тэр цагаас 1909-1911 манжийн 11 хаан монголын дээд эзэн байж, бүх газар
нутгийг мэдэн захирч, Засаг ноёдод хошуу нутаг хуваарилан, түүнийг үе улируулан эрх олгодог
байжээ.
Гэтэл 1996 онд П. Очирбат Ерөнхийлөгч байхдаа Монголын тулгар төрийг үндэслэн
байгуулсны 790 жил, Ардын хувьсгалын 75 жилийн ойн баярын хурал дээр тавьсан илтгэл болон
“Тэнгэрийн цаг” номондоо Монгол улс 1691 оноос манжийн дарлалд байгаагүй, манжид
эзлэгдээгүй, харьцангүй бие даасан байдалтай, Манж чин улсын нэг ёсны доминиан ханлиг
байсан гэж дүгнэсэн явдалд эрдэмтэн, судлаачид шүүмжлэлтэй ханддаг юм.
Манжууд сүүлдээ “Шинэ засгийн бодлого” гэдгийг явуулж, Монголчуудыг шууд хятадчилах
бодлогод шилжсэн байна. Манжийн энэ бодлогод дургуйцсэн хөдөлгөөн идэвхжиж, бослого
болон өрнөж, улмаар манжийн амбан сайдыг Их хүрээнээс хөн зайлуулж, үндэсний эрх
чөлөөний хувьсгал ялжээ.
1911 оны 12 сарын 29-ний өдөр Богд Жавзандамба хутагтыг шинэ тулгар улсын хаанд
өргөмжилж, Монгол тусгаар улс болсныг зарлан тунхагласан юм. Энэ үеийн төр нь хэлбэрийн

5. хувьд шашин төрийг хослон барьсан хамжлагат ёсны хэмжээгүй эрхт хаант төрийн хэлбэртэй
байсан. Богдыг ийнхүү өргөмжилсан нь тухайн үед монголын ард түмэн түүнийг “Амьд бурхан”
хэмээн шүтэж байсантай холбоотой байв. Энэ үед хийгдсэн алхмуудын нэг нь төрийн ёслол
журмыг цэгцэлсэн явдал юм. Жишээ нь, соёмбо, сүлд, төрийн хаш эрднийн тамга, бөс дөөвуугаар
үйлдсэн төрийн далбаа, хаан төрийн долоон эрдэнэ зэргийг хэрэглэж, оны цолыг “Олноо
өргөгдсөн” хэмээн тогтоожээ. Долоон эрдэнэд
1. Хүрд
2. Чандман
3. Хатан
4. Түшмэл
5. Заан
6. Морь
7. Жанжин баатар зэрэг орно.
Монголын эрх баригчид улсынхаа тусгаар тогтнолыг гадаад улсуудаар хүлээн
зөвшөөрүүлэхээр зүтгэсэн боловч хоёр хөрш дэмжээгүй бөгөөд 1915 онд Хиагтын гурван
улсын гэрээгээр Монголыг хятадын харъяаны автономит улс болгосон байна. Автономит
монгол нь хятад эзний эрхшээлд орсон боловч хэрэг дээрээ хаант Оросын харъяат улс болжээ.
1911-1915 онд Олноо өргөгдсөн Монгол улс гэдэг нэртэй байв.
1919 оны сүүлчээр Монгол орон Хятадын түрэмгийлэлд автан, тусгаар тогтнолоо бүрмөсөн
алдаж, монгол нутагт хятадын цэргийн харгис дэглэм тогтжээ. 1920 оны эцсээр Оросын
увьсгалд цохигдсон цагаантнууд Монголд цөмрөн орж ирэв. Ийм хүнд нөхцөлд моэголын ард
түмний үндэсний ухамсар сэргэж, хувьсгалт нууц бүлгүүд байгуулагдан улмаар Монгол
Ардын Нам үүсчээ.
1921 оны 2-р сард Барон Унгерний цэрэг болон хятадын гамин цэргийг шахан зайлуулж,
гадаад монголын автономыг дахин сэргээж, Богд Жавзандамба хутагтыг хаан ширээнд нь
дахин өргөмжилсөн байна.
1921 оны 3 сарын 13-нд Монгол улсын түх Засгийн газрыг байгуулжээ. Монголын хувьгалчид
ЗОУ-тай холбоо тогтоож, эх оронч, дэвшилт бүх хүчнийг нэгтгэх замаар тэмцэж, 1921 онд
Үндэсний ардчилсан хувьсгал ялжээ. Үүний үрээр Монголд хэмжээт эрхт хаант төр тогтсон
байна. Ийнхүү үзэх ууль зүйн үндэс нь 1921 оны 11 сарын 1-нд Ардын Засгийн газраас Богд
хаантай байгуулсан “Тангарагийн гэрээ” бичиг юм. Энэ бичгийг Үндсэн хуулийн шинжтэй акт
гэж судлаачид үздэг. 1923 оны үеийн Монголын төрийн байгууллын бүдүүвчийг үз.
Улсын анхдугаар их хурал 1924 оны 11 сарын 26-нд Монгол улсын Үндсэн хуулийг баталсан
билээ. Үүгээр ардын эрхт бүгд найрамдах улсыг тунхагласан. Анхдугаар их хурал дараах ач
холбогдолтой юм.
1. Хэмжээгүй эрхт хаант засгаас ардын эрхт хэмжээт эрхт хаант засаг, түүнээс бүгд
найрамдах засагт дэвшин орсон нь яах аргагүй дэвшилтэт үзэгдэл мөн.
2. Монгол улс түүхэндээ анх удаа Үндсэн хуультай болсон. Энэ хуулийн гол цөм нь
үндэсний ардчилсан үзэл болж байжээ.
3. Анх удаа парламентийн ёсыг хэрэгжүүлж, улсын их болон бага урлуудыг байгуулсан
байна. Энэ бүтэц 1949 он хүртэл үргэлжлэхдээ УИХ 9 удаа, Улсын Бага Хурал 30 гаруй
удаа хуралдсан байна.

6. 1940, 1960 онд Үндсэн хуулийг шинэчилсан. 1960 оны Үндсэн хуулинд “БНМАУ-ын төр,
нийгмийг удирдан чиглүүлэгч хүч нь марксист-ленинист үзэл суртлыг үндэс болгосон
МАХН байна” гэж хуульчилсан. Ингэснээр төржсөн нам, намжсан төр бий болжээ.
1949 оны улсын 9-р их урлаас Улсын Бага Хурлыг татан буулгаж, улсын дээд болон ууль
тогтоох эрхийг УИХ-д олгосон байна.
1949-1960 онд 3 удаа сонгууль болж, 10 удаа ээлжит чуулган хийжээ. 1960-1990 оны хооронд
Ардын ИХ Хурлын сонгууль 9 удаа явагдаж, чуулган 40 гаруй удаа болжээ. 1980-1990 онд
Монгол улс шинэчлэл, өөрчлөлтийн замд шилжсэн юм.
БНМАУ-ын 1960-1990 оны хоорондох төрийн тогтолцооны бүтцийн бүдүүвчийг үз.
БНМАУ-ын АИХ-ын 11 дэх удаагийн сонгуулийн 9-р чуулган 1990-5 сар БНМАУ-ын
Үндсэн хуулийн нэмэлтийн тухай хуулийг баталжээ. Ингэхдээ дараах чиглэлийг баримталсан.
1. Нам төрийн үүргийг зааглах
2. Улс төрийн тогтолцооны гол цөм нь төр байх
3. Төрийн чиг үүрэг, эрх хэмжээг өргөтгөх
4. Хуулийг үүргийг хүчтэй болгох
5. Парламентийн нэгдмэл тогтолцоог бүрдүүлж төлөвшүүлэх
6. Ардчилалыг бүх талаар хөгжүүлэх гүнзгийрүүлэх
АИХ-аас байнгын ажиллагаатай парламенттай болох, Бага хурал, Ерөнхийлөгчийн
институтыг бий болгох, тэдгээрийн эрх мэдлийн хуваарилалтыг оновчтой болгох асуудалд
Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийг чиглүүлсэн байна.
БНМАУ-ын АИХ-ын 12 дахь удаагийн сонгуулийн 2-р хуралдаан сар груй хугацаанд
хуралдаж, 1992 оны 1-р сарын 13-нд ардчилсан Шинэ үндсэн хуулийг баталсан юм.
Энэ хууль 1992 оны 2-р сарын 12-ны өдрөөс эхлэн хүчин төгөлдөр үйлчилж байна. Үндсэн
хууль ёсоор бол манай улс парлатентийн бүгд найрамдах улс юм.
Хоёр. Монгол төрийн бодлогйн уламжлал, шинэчлэл
Төр бол нийтлэг шийдвэр гаргаж хэрэгжүүлдэг үндсэн хэрэгсэл учраас түүний бодлого нь аль
болох нийгмийн гишүүдийн их зонхийн хүсэл зорилгыг илэрхийлэх шаардлагатай байдаг.
Төрийн бодлого нь тухайн нөхцөл байлаас урган гарах боловч уламжлал, шинэчлэлийн хол боог
баримталж, түүнд үндэслэсэн, түүхэн залгамж чанарыг хангасан байх учиртай. Төрийн
бодлогыг эх сурвалжаар нь
1. Дотоод
2. Гадаад
Цаг хугацааны хувьд
1. Гэнэтийн
2. Тодорхой хугацааны
3. Түүхэн нэгэн үеийн
4. Мөнхийн гэж ангилна.
Монгол төрийн бодлогын мөнхийн шинжтэй асуудал нь улс орны тусгаар тогтнол, үндэсний
аюулгүй байдлыг хангах явдал юм.

7. Аливаа төр хувьсгалыг ямагт үгүйсгэж, харин хувьсгал нь шинэ төрийн ямагт хүсэж байдаг
боловч үндэсний эрх ашиг хэмээх нэгэн “бурхан” төрийн бодлогын залгамж чанарыг өөрийн
эрхгүй хадгалан үлдэхэд хүрч байдаг. Энэхүү төрийн бодлогын уламжлал, шинэчлэл, залгамж
чанарт түүхийн янз бүрийн үеүдэд тогтож байсан төр, түүний зүтгэлтнүүд анхаарч чармайж
ирсэн байна.
МЭӨ 209 онд төв азийн нүүдэлчдийн түүхнээ анх удаа төр ёсыг тогтоосон Хүннүгийн үеэс
газар нутаг, хил хязгаарын халдашгүй дархан байдлыг, сахин хамгаалах тууштай бодлого явуулж
байжээ. Маодунь “Газар бол улсын үндэс” хэмээн үзэж байжээ. Ярих зүйл. Маодунь, Дорнод
ху нарын ххоронд болмон нэгэн үйл явдлыг ярьж өгөх. Тулгуур ойлголтуул нь эцэг Түмэн
шаньюйгийн мянган газар гүйдэлтэй сайн морь, түшмэдийн эелэлдээн, хатан, газар нутаг
Их монгол улсын үед Их хурилдайг алгасаж асуудал шийддэггүй байсан уламжлалтай.
Төрийн бодлогын оюуны цэнэг нь Цэцдийн зөвлөл байжээ. Монголын төрийн бүх үеүдэд
энхийг эрхэмлэсэн бодлого давамгайлж байсан гэж үздэг.
Польшийн эрдэмтэн Котвич, Оросын эрдэмтэн Л. И. Гумилев гарын гадаадын олон монголч
эрдэмтэд “Монголын энх төр” гэдэг ухагдахууныг хэрэглэдэдэг байсан. Үүнчлэн “Монголын
хүлцэмж” гэдэг ойлголт ч бас бий. Монгол төрийн бодлогын нэг уламжлалт шинж бол холч,
голч шинж юм. Үүнийгээ “Их малгайн бараа харах” гэж томъёолж байжээ. Тухайлбал, их
Чингис хаан мянгатын тогтолцоог бүрдүүлснээр их монгол улс өнө удаан 1206-1368 оршин
тогтнох үндсийг тавьсан байна. Ойрадын Эрдэнэбаатар хун тайж манжийн түрэмгийлэл
нүүрлэн ирсэн үед 1640 онд Халх, Ойрадын чуулган зохион байгуулж, ингэснээр нийт
монголчууд эв эеэ нэгтгэх асуудлыг хуульчилж байжээ. 1950-аад онд монголыг Оросод нэгтгэх
гэсэн санаархлыг Х. Чойбалсан, Г. Бумцэнд зэрэг амад зүтгэлтнүүд хазаарлаж байсан зэргийг
нэрлэж болно.
Төрийн их хар хайрцагны бодлого монголчуудыг өргөн уудам газар нутагтай, туурга тусгаар
болгоход их үүрэг гүйцэтгэсэн гэж үздэг. Өмнөх үеийн зүтгэлтнүүд “Төрийн алтан хайрц агны
бодлого” гэж нэрлэж байсан. Аймаг, хошууд ч ийм бодлогой байсан гэдэг. Тухайлбал, Түшээт
хан аймгийн Дайчин вангийн хошуу одоогийн Булган аймгийн ихэнх сум-ны найман үеийн
ноёд өөрсдийн гараар тэмдэглэн хөтөлсөн “Мутрын бичиг”-тэй байжээ.
Ноён солигдоход төрийн итгэмжлэгдсэн төлөөлөгч болох хошуу туслагч уг мутрын бичгийг
шинэ ноёндоо уншиж өгдөг байжээ.
Өнөө үед УИХ-аар баталсан “Үндэсний аюулгүй байдлын үзэл баримтлал”, “Гадаад
бодлогын үзэл баримтлал” гэдэгт төрийн алтан хайрцагны бодлогын уг үндэс тодрхойлогджээ.
Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөлд Ерөнхийлөгч, УИХ-ын дарга, Ерөнхий сайд гурав ордог.
Төрийн алтан хайрцагны бодлогыг баримтлах, чандлах үүрэг дээрх албан тушаалтнуудад хуулиар
олгогдож байгаа юм.