Монгол соёл ёс заншил

1. Батлав. Тэнхмийн эрхлэгч Б.Уламбаяр
Монголын түүхийн хичээлийн конспект
Сэдэв. Монголчуудын соёл, боловсрол, ёс заншил, шинжлэх ухааны хөгжил.
1. Монголчуудын соёл, ёс заншил
2. Сурган хүмүүжүүлэх уламжлал ба сэтгэлгээ
3. Монголчуудын мэдлэг ухаан, боловсрол, шинжлэх ухааны хөгжил.
Нэг. Монголчуудын соёл, ёс заншил.
Монголчуудын соёлын зүйлсийг дараах байдлаар ангилдаг
а Эдлэг соёл
б Монгол хэл, үсэг бичгийн соёл
в Ёс заншил
а Эдлэг соёл :
Аливаа үндэсний эдлэг соёл нь тухайн ард түмний өөрийн онцлог, гадаад хүчин зүйлийн
нөлөөн дор бүрэлдэн тогтдог.
Монголчуудын эдлэг соёлын хамрах хүрээ :
1. Орон сууцтай холбоотой эдлэг соёл
2. Хувцас хунартай холбогдсон эдлэг соёл
3. Хоол ундны зүйлтэй холбоотой эдлэг соёл
4. Гар урлалын зүйлтэй холбоотой эдлэг соёл гэж ангилна.
Орон байр үүсээгүй цагт эртний мичин хүний байршилд газар орны нөлөө их байжээ. Хад
цохионы нөмөр бараадах, агуйд орогнох зэргээр аж төрж байсан бол тал хээр газар бол гуу жалга,
нүх, хонхорт сүрэглэн бөөгнөрөн хоргоддог байжээ.
Цаашид толгой хоргодох зүйл нь хэвтэш, суудал, үүр зэрэг болсон гэж үздэг. Үүр нь эм
бичний үр төлөө өсгөх газар юм. Орон сууц үүсэхэд агуй нөлөөлсөн. Агуйг орон сууцаа болгосон
анхны алхам нь дунд палеолитийн үе юм. Эртний хүмүүсийн амьдарч байсан агуйнууд гэвэл Ховд
аймгийн Манхан сумын хойт Цэнхэрийн агуй, Сүхбаатар аймгийн шилийн богдын агуй талын
агуй , Төв аймгийн Баяндэлгэр, Хэнтий аймгийн Цэнхэрмандал сумын н утаг дамнан оршдог Баян
Улааны агуй юм. Эдгээр нь эрдэм шинжилгээний маш их ач холбогдолтой.
Яваандаа хиймэл агуйг хавтгай чулуу ашиглан хийдэг болсон. Дараа нь газар сууц бий
болсон. Үүнийг “Эрүкэ“ гэнэ. Мөн модоор бөмбөгөр хэлбэртэй, шовгор хэлбэртэй урц уудыг
хийдэг байжээ.
Тэр нь хөгжсөөр тэрэг сууц үүссэн. Монгол орны хувьд МЭӨ 3 дахь мянган жилд тэрэг
сууц бий болсон гэж эрдэмтэд үздэг.

2. Малчин аймаг анчин хэсгээсээ ялгаран салсан тэр үед гэр үүсчээ.
19-р зууны эцэс гэхэд манай дэлхий дээр янз бүрийн газар оронд нутагладаг 100 гаруй
үндэстэн ястан ханат гэрийг хэрэглэж байжээ. Тэр нь урцнаас сурвалжтай юм.
Гэрийг Халимаг, Киргиз, Монгол, Түрэг гэж ангилдаг. Монголчуудын гэрийн хөгжлийг
эртний, 13-15 дугаар зууны, 16-20-р зууны хэмээн 3 үед хувааж болно.
Эртний гэрийг Эрүкэ гэнэ. Хүннүгийн үед хэрэглэж байсан. Улаан Үдийн Ивольганаас
олдсон. Монгол гэрийн дунд үеийн хөгжилд 13-р зууны үе онцгой байр эзлэнэ.
“МНТ”-д Эбэсүн Нэмбүлэ гэр, чорхан гэр, гэр тэргэн, ордо гэр, алтан тэрмэ, Өргөтэй гэр,
жилтэ сүтэй гэр, гэрлүг, бурхалун гэр гэх зэргийн гэрүүд гардаг.
Орда гэр. Том хэмжээтэй, гадна талыг эсгий дээвэр, туургаар бүрж, гадуур нь бар ирвэс,
арслангийн арьсаар, дотор талыг амьтны соргог үс арьсаар чимэглэж, багана босго зэргийг алтан
хуудсаар бүрээслэдэг.
Орд гэрийг гадны элч төлөөлөгчдийг хүлээж авахад, Их хурилдай хийхэд зори улдаг
байсан. Ийм гэрийг Хэрэйдүүд “Алтан тэрэм “ гэнэ.
Гэрлүг. Алс холын дайнд явахад голлон авч явж хэрэглэдэг гэр юм.
Эбэсүн нэмбүлэ. Өвс бургасаар барьдаг. Бодончарын Онон мөрний шугуйд барьсан сууц
юм.
Хошлиг. Ойн аймгуудын дунд үлэмж дэлгэрсэн агаад түүнийг 16-20 дугаар зууны үед
Хатгуур гэж нэрлэж байв.
Монголын угсаатны бүлгүүдийн гэр нь өвөрмөц онцлогтой. Дөрвөдөд өөлд гэр, хатгуур
гэр, гишгүүр гэсэн гурван янз хэлбэрийн гэр байдаг.
Өөлд гэрийн унь тооно нь үргэлж учир түүнийг Сархинаган тоонот гэр гэж нэрлэнэ.
Тооноо нүхэлж, униа хатган барьдаг гэрийг хатгуур гэр гэдэг бол ханагүй унь, тооноор барьдаг
гэрийг гишгүүр хэмээн нэрлэнэ.
Өөлдийн дөрвөлжин хэлбэртэй гэрийг “Шар гэр“ гэж нэрлэнэ. Зарим тохиолдолд “Хэнз
гэр”, “пүнз” гэж бас нэрлэдэг.
Баядуудын гэр нь цөөн толгой бүхий олон ханатай байдгаараа онцлогтой. Монголчуудын
эдлэг соёлын нэг нь хувцас юм. Хувцсыг ердийн, баяр ёслолын, гоёлын, тусгай зориулалтын гэж
ангилдаг.
Эртний хүний өмсгөл нь Нэм нэмнээ хэмээх нөмөргөн хувцас байсан боловч ийм
хувцасны дурсгал олдоогүй байна.
Хүннүгийн үед тэд баруун тийш зөрдөг энгэртэй дээлтэй, ээтэн хоншоор бүхий гутал,
асарган бүстэй байжээ. Үүнийг Сүмбэ, Нирун нар залгамжлан авчээ.

3. Харин Түрэгүүдийн хувцас өөр байсан. Тэд урдуураа задгай буюу буруу энгэртэй дээл
өмсдөг байсан.
14-р зууны II хагаст монголчууд шарын шашинд нэлэнхүйдээ орсонтой уялдан лам нарын
хувцасны үндэсний хэв маяг тогтсон байна. Монгол, Төвд хувцасны хосолсон хэв маяг юм.
Олноо өргөгдсөн Монгол улсын үед ноёд, түшмэд, тушаалтан лам нарын ёслолын хувцас
болон цэргийн дүрэмт хувцасыг өөрийн хуулиар тогтоожээ. Монголын ноёд нь хан, ван, бэйл,
бэйс, гүн, засаг зэрэг дэвээр ялгарч байсны дээр тайж нар 1-4 зэрэг, бичиг цэргийн түшмэд нь 1-9
зэрэг болох бөгөөд эдгээрийн дагуу ялгавар бүхий малгай, жинс, отго, хүрэм, бүс, эрх, дэвсгэр,
түшлэг, ширээ хэрэглэдэг байжээ.
1921 оны хувьсгалын дараа тэрхүү ямба ёслолын хувцас өөрчлөгдсөн. Зэрэг дэвийн
хувцасыг хэрэглэхээ больсон. Орчин үед европ хувцас ихэд дэлгэрчээ. Жирийн хүмүүс, харц
ардын хувцас их өөрчлөгдөөгүй боловч ястан, угсаатны бүлэг бүрт өөрийн өвөрмөц онцлог бүхий
хувцаснууд байлаа.
19-20-р зууны заагт мон голчуудын хувцасыг Халх, Өвөрлөгч, Ойрад, Буриад, Халимаг
маягийн хэмээн таван үндсэн бүлэгт хувааж болно. Монголчууд 4дөрвөн улиралын хувцастай.
Ерөнхийд нь хүйтний, дулааны гэж ангилна.
Монголчуудын хувцасанд дээл онцгой байр суурь эзэлдэг. Дээлийг халхчууд дээл, тэрлэг
хэмээн нэрлэдэг бол дөрвөдүүд дэвэл, үч, лавшиг, цэгдэг, тэрлэг гэх мэтээр нэрлэнэ. Цагаан
нэхийгээр хийсэн үстэй дээлийг дэвэл, өнгө татаж хийснийг үч гэнэ.
Нөхөрт гараагүй залуу сэвгэрийн зуны цагт өмсдөгийг “лавшиг“, нөхөртэй эмэгтэйчүүдийн
өмсдөг нимгэн эдээр хийснийг “цэгдэг”, “тэрлэг” гэнэ. Цааш нь хантааз, дах, ц ув, малгай, бүс,
цамцны талаар дэлгэрүүлж ярилцах.
Монголчуудын эдлэг соёлын нэг нь хоол мөн. Монголчуудын хоол ундыг махан хоол, цагаан
идээ, цай ундаа, ёслол хүндэтгэлийн хоол унд, өдөр тутмын хоол ундны дэг гэсэн төрлүүдэд
хуваан үзэж болно.
Халхын төв болон умард н утгаар “хорхогчилсон цай”, “цоргисон цай”, говь нутагт “ц увцаа
цай” гэх мэтээр чанаж боловсруулдаг.
Хярам – Идээ хийхгүй, зөвхөн давс хийж, сүлсэн цай. Хярамыг хүүхэд багачуудад гол
төлөв зориулдаг. Хярам нь хийцтэй, хийцгүй байна. Булгийн цэнгэг усыг болсон сүүтэй хольж
цийдэм болгож ууна.
Өдөр тутмын хоол ундны дэг нь цаг улиралын байдалд, малаас авч байгаа ашиг шим,
түүний гарц, мал аж ахуйн хөдөлмөрийн онцлогтой уялдсан байдаг.
Монголчуудын эдлэг соёлын нэг нь гар урлал юм. Монголчуудын гар урлалын төрлийг
дархны алт, мөнгө зэргээр хийх, модон эдлэлийн, бөс даавуугаар хийх урлал хэмээн арга
технологи, хийж буй эдлэлээр нь ангилна.

4. Зориулалтаар нь ахуйн хэрэгцээний, бурхан шашны зан үйлтэй холбогдолтой урлалын
бүтээгдэхүүн гэж 2 ангилж болно.
Монгол дархны урлал нэн эртний уламжлалтай. Засагт хан аймгийн бэйс Цэрэндоржийн
хошууны дархчуудын хийсэн монгол цоож, Дарьгангын мөнгөн хийц, мөнгөн аяга, Их хүрээний
цутгуур зэрэг олон бүтээл, хийц ихээхэн нэр алдартай юм.
Монголчууд бөс даавуу, торго, торгомсог эдлэлээр оёх, хатгах, нэхэх, наах урлал хийх
эртний уламжлалтай юм.
Оёдлын төрлийг судлаачид ердийн ба гоёлын гэж ангилсан. Ердийн оёдолд хөвөрдөх,
нэвтгэлцэх, хөши х, хавах, шидэх, шаглах, нөхөх зэрэг, гоёлын оёдолд хонин холбоо, зүү ороох,
загасан нуруу оёо гэх мэт олон төрөл бий.
Монголчуудын ёс заншил.
Аливаа үндэстэн, угсаатан өөрийн гэсэн ёс заншилтай байдаг. Үүгээрээ бусдаас ялгагддаг
байна. Ураг төрлийн байгууллын үед овог бүр өөр өөрийн заншилтай байжээ. Монголчуудын ёс
заншилд дараах зүйлүүд нөлөөлсөн.
- Газар зүй, байгаль, цаг уурын хүчин зүйл
- Эрхэлж ирсэн аж ахуй, соёл, шашин шүтлэг
- Үзэл баримтлал
- Гадаад хүчин зүйл харилцаа гэх мэт.
Ёс заншил нь харьцангуй тогтвортой шинжтэй байдаг. Мөн уламжлагдан дамждаг. Бас
дотоод гадаад хүчин зүйлийн нөлөөгөөр өөрчлөгдөн шинэчлэгдэж байдаг үйл явц юм.
Монголчуудын ёс заншлын язгуур шинжийг тодорхойлж буй гол тулгуур нь гол зүйл нь
шударга чанар, нинжин сэтгэл, нигүүлсэнгүй үзэл мөн.
Монголчууд удам судраа сайтар мэдэж, угийн бичгийг хөтлөн хойч үедээ уламжлуулсаар
иржээ. МНТ бол угийн бичгийн томоохон бүтээл юм. Түүнээс өмнөх үеийн угийн бичиг олдоогүй.
Өрх, гэр бүлийн заншилд өрх тусгаарлах заншил, сүй тавих болон хуримлах ёс, үрчлэх ёс,
хүүхдийн даахь авах ёс, хүүхдийн угаалга хийх, энгэр зөрүүлэх ёс зэрэг арвин их заншил багтдаг.
Мэндлэх ёс нарийн дэгтэй. тайлбарлаж ярилцах
Ёс заншлыг ангилах нь:
1. Өрх, гэр бүл, хүмүүсийн хоорондын харилцааны ёс заншил энэ тухай дээр товч
өгүүлсэн.
2. Нүүдэлчдийн аж төрөх ёс, нүүдлийн мал ахуйтай холбоотой ёс заншил
3. Байгаль орчны холбогдолтой зан үйл
4. Төрт ёстой холбоо бүхий зан үйл, ёс заншил
5. Шашин шүтлэгийн ёс заншил
6. Билэгдэл түүнд холбогдох ёс заншил.тооны, өнгөний, дүрсийн, үгийн г.м

5. 7. Баяр наадам, тоглоомтой холбоотой зан үйл, ёс заншил гэх мэт. Битүүлэх, шинэлэх,
найрлах, тахилгын гэх мэт
Хоёр. Сурган хүмүүжүүлэх уламжлал ба сэтгэлгээ.
Монголчуудын сурган хүмүүжүүлэх уламжлал, сэтгэлгээ нэн эртнээс баялаг агуулгатай.
Хүн төрөлхтөний сурган хүмүүжүүлэх уламжлал нь хүнийг төлөвшүүлэх, бай галийн
хүнийг нийгмийн хүн болгон хөгжүүлэх үзэл санаа, туршлага болон хөгжиж ирсэн байна. Эхээс
дөнгөж төрсөн хүүхэд одоо ч гэсэн байгалийн хүн юм.
Ухаант хүн үүсээд 40,000 жил болж байгаа гэж үзвэл зөвхөн сүүлийн 2000 орчим жилд нь л
монголчууд сургалт, хүмүүжлийн тусгай байгууллага болох сургуулийг анхлан байгуулж, түүгээр
хойч үеийнхэндээ өмнөх үеийн туршлага, дэвшилттэй бүхнээ дамжуулан үлдээх, сургаж
боловсруулах ажлыг эрхлүүлж ирсэн байна.
Ураг төрлийн байгууллын үеийн монголчуудын сурган хүмүүжүүлэх сэтгэлгээний гол
ойлголтууд нь удам угсаагаа үргэлжлүүлэх, эмэгтэй хүнийг үржлийн шүтээн гэж дээдлэх, байгаль
эхээ бишрэн дээдлэх зэрэгт чиглэгдэж байжээ.
Өрх гэрийн явцад моногам ёс тогтож, и х, бага өрх бий болсноор гэр бүлийн хүмүүжил
үүсчээ.
Ураг төрлийн байгууллын сүүлч үед залуучуудыг цэргийн эрдэмд сургахад анхаарсан
байдаг.
Төр улс үүссэн үеэс монголын сурган хүмүүжүүлэх сэтгэлгээнд улс орноо бататган
бэхжүүлэх, “Газар бол улсын үндэс“ хэмээн үзэх, төрийн тэргүүнээ “Тэнгэрийн хүү“ хэмээн үзэх
үзэл бий болсон. Энэ нь хожмын үеийнхэнд хүндтэй байр суурь эзлэх болсон юм.
Монголд бурхны шашин дэлгэрэх үеэс сурган хүмүүжүүлэх сэтгэлгээний хөгжилд ихээхэн
өөрчлөлт орсон. Буян, нүглийн тухай ойлголт хүчтэй дэлгэрсэн байна.
Монголын гүн ухаантнууд, соён гэгээрүүлэгчдийн сургаал номлол сурган хүмүүжүүлэх
ухаанд үнэтэй хувь нэмэр оруулсан юм.
Хүнээр хүн хийх монгол ухааны аргыг ерөн хийд нь итгүүлэн үнэмшүүлэх, хориглон
цээрлэх, биеэр үлгэрлэн дагуулах гэсэн 3 үндсэн хэлбэрт хувааж үзэж болно.
Монголчууд хүн гэдгийг тодорхойлохдоо, удам сайтай, бие чийрэг, хурц хараатай, сонор
соргог, цэцэн ухаантай, тэнэгэр сэтгэлтэй, зориг чанга, бие бат, хэл уран, үг цөөн, ёс тахимдуу,
эвсэг зэрэг шинжүүдээр тодорхойлдог.
Гурав. Монголчуудын мэдлэг ухаан, боловсрол, шинжлэх ухааны хөгжил.
Монголчуудын язгуур мэдлэг ухаан нь мал аж ахуйг эрхлэх, нүүдлийн нөхцөлд аж байдлаа
зохицуулах үйл явцтай холбоотойгоор үүсэн хөгжжээ. Малыг жилийн 4 улиралд хариулахдаа
байгаль, од эрхэс тэдний шүтэлцээ, холбоо хамаарал, үйл үйлчлэлийг “уншиж” сурсан байна.

6. Мал аж ахуйн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх явцад хими биологийн мэдлэг, өвөрмөц
технологийг боловсруулсан.
Мөн эрдэс бодис олборлох талаар эрт үеэс тодорхой мэдлэг хуримтлуулсан. Үүнийг хүрэл,
төмрийн үеийн олдворууд баталдаг.
Чингис болон түүний дараах хаадын үеийн байлдан дагууллын үр дүнд Ази, Европын олон
орнуудын газар зүйн талаарх монголчуудын мэдлэг их өргөжжээ.
Бичиг үсэг бий болсны дараа түүхийн аман уламжлалын үндсэн дээр монголын түүх бичлэг
үүссэн. “МНТ” зохиол бол монголын түүхэн мэдлэгийн уламжлалы г төдийгүй, тухайн үеийн
түүхийн ухааны хөгжлийн түвшинг илтгэн харуулсан гай хамшгийн дурсгал бичиг юм. Монгол
улсын ерөнхийлөгч 2004 онд “Монголын нууц товчоог мөн хөд эрхэмлэн дээдлэх тухай “ зарлиг
буулгаж айл бүр өргөө гэрийнхээ хойморт залан сүслэн дээдэлж байхыг уриалсан.
Үүнчлэн уг зарлигийн дагуу шижир алт, цалин цагаан мөнгөөр чимэглэсэн эрднийн
шигтгээт хосгүй их хувь “МНТ”-г урлан бүтээсэн юм.
Боловсрол. Манай орны сургууль, боловсролын байгууллагын үүсэл судлаачдын
тогтоосноор МЭ-I-III зуунд оршин тогтнож байсан Сүмбэ улсын үетэй холбоотой юм.
Түүхч Г.Сүхбаатар Сүмбэ улсын үед зохиогдсон 13 ном байгааг сурвалж бичгээс олж
тогтоосон бөгөөд түүний дотор хэлний холбогдолтой 4 номыг сурах бичиг хэмээн үзсэн байдаг.
Тобагийн Их Вей улсын үед бичгийн сургууль байгуулагдаж, түшмэл зэрэг албан
тушаалтныг бэлтгэж байжээ. 339 онд “... ан х таван номд мэрэгшсэн их бичгийн хүн тавьж,
хүүхдийн төрийн сургуулийн сурагчийг 3000-аар нэмэгдүүлсэн“ гэж “Вей шу” хэмээх шаштирт
тэмдэглэсэн байдаг.
Үүнчлэн гэрийн сургууль онцгой байр эзэлдэг. Гэрийн сургууль нь нүүдлийн соёл
иргэншилд нийцсэн, өвөрмөц онцлогтой, үр өгөөжтэй хэлбэрийн нэг байсан.
Мэргэн гэгээний “Алтан товч“-д Найманы Даян хаанд алба хашиж байсан Тататун гааг
Хасар олзолсон гээд “Хасар Татантунгааг багш барин, бичиг, хууль, цэргийн бодлого тэргүүтэн
олон зүйл бичиг утга заалгаж удалгүй сурав“ гэжээ.
Халхын Цогт хунтайжийн өргөөнд багачуудыг н ом эрдэмд сургаж, хунтайжийн ээж Мадэ
Тайгал хатан багшилж байжээ.
Монголчуудын багш шавь барилдах эртний болон дундад зууны үеийн ёс маш нарийн дэг
журамтай байсан байна.
Буддын шашны соёл нэвтэрснээр Чойрын дацан, Агын дацанд дамжин суралцдаг байсан.
Энд их бага таван ухааныг үздэг байв.
Юан гүрний үед Хувилай 1269-1271 онд Их нийслэл болон олон замд Монгол улсын
хөвгүүдийн сургууль гэдгийг байгуулж байжээ.

7. Манжийн эрхшээлд бай х үед хошуу тамгын газарт албаны сургуулиуд, үүнчлэн монголын
зарим сурвалжтанууд нутаг хошуундаа бичгийн сургууль нээн ажиллуулж байсан байна.
Монголын боловсролын түүхэнд 20-р зуун нилээд өвөрмөц байр эзэлдэг. 1921 оны 11-р
сард орчин цагийн анхны сургууль Нийслэл хүрээнээ байгуулагдсанаар орчин үеийн сургуулийн
эхлэл болсон. 1922 онд гадаадад охид хөвгүүдээ сургаж эхэлсэн. 1942 онд МУИС байгуулагдсан.
1950 оны сүүлч үе гэхэд мон голд бичиг үсэг үл мэдэх явдал арилж, хүн амын боловсролын
түвшин эрс дээшилсэн байна.
Шинжлэх ухаан : Монголын их гүрний үед эзлэгдсэн орны эрдэмтэд болон монголын
түүхчдийн хүчийг дайчлан байлдан дагууллын түүх, монгол хаадын түүхийг зохиох ажил
эрчимжсэн бөгөөд энэ ажлын гол 2 төв нь Хятад, Перс дэх Монгол хаадын орд байжээ. Хувилай
хааны зарли гаар 1264 онд нийслэл Ханбалигт улсын судар зохиох хүрээлэн байгуулагджээ. Түүнд
Монгол, Хятад, Перс, Төвд зэрэг олон үндэстний түүхчид ажиллаж байжээ. Эндээс “Юан улсын
судар“ гэдэг 210 дэвтэр түүхийн бүтээл гарсан байна.
Хоёр ёсны тухай “Цагаан түүх“ 14-р зууны бүтээлд “Номын засаг”, “Хааны засаг“ хэмээх
хоёр ёсны тухай өгүүлсэн байна.
Хулуга хааны мэргэн сайд, түүхч Жувейни 1252 онд Хархорумд байхдаа Монгол
аймгуудын тухай мэдээ баримт болон баримт бичигт тулгуурлан “Ертөнцийг байлдан
дагуулагчийн түүх“ гэдэг том бүтээл туурвижээ.
14-р зууны эцэст Гүүш цорж “Чухал хэрэглэгч, төгс утгат нэрт шастир“ гэдэг шарын
шашны түүхийн зохиол бичжээ. 17-р зууны дундуур “Шар тууж“, Лувсанданзаны “Алтан товч“,
1677 онд Жамба буюу Асрагч хэмээгчийн зохиосон түүх, 1774-1775 онд Рашинпунцагийн бичсэн
“Болор толь“, Гүн Чүгжавын “Сувдан эрхт“ зэрэг монгол хэлээр бичсэн зохиолууд гарчээ.
Монгол түүхчид төвд хэл дээр олон зохиол бичсэн байна. Зая бандид Лувсанпэрэнлэй
1698-1702 онд “Гэгээн толь“, Сүмбэ хамба Ишбалжир 1748 онд “Энэтхэг, Төвд, Хятад, Монголын
шашны түүх, Галбарасан мод“ 1736 онд “Хөх нуурын домог“ Цэмбэл гүүш 1819 онд “Монголын
шашны түүх“, Дармадала 1879 онд “Монголын шашны түүх” зэрэг зохиол бичжээ.
18-р зууны үед Манжийн хааны зарлигаар “Монгол ван гүн нарын илтгэл шаштир” хэмээх
түүхийн бүтээл гарсан. Үүнд 17-18-р зууны эхэн үеийн түүхийг харуулсан байна.
13-14-р зууны үеийн монголын нэрт яруу найрагч, гүн ухаанч Чойжи -Одсэр монгол цагаан
толгойн 7 эгшгийг тодорхойлж, монгол цагаан толгойн тэмдэгтийг 123 үет үсгээр тооцож, монгол
үсгийг чанга, саармаг, хөндий гэж 3 ангилжээ.
20-р зуунд Монголын шинжлэх ухааны хөгжил өндөр түвшинд хүрчээ. Үндэсний
ардчилсан хувьсгалын ялалтын үр дүнд байгуулагдсан Ардын Засгийн газар 1921 онд эрдэм
судлалын ажил эрхлэх төв байгууллага болох- судар бичгийн хүрээлэн байгуулжээ.
Судар бичгийн хүрээлэн 1920-иод оноос ЗХУ-ын ШУА-тай ажил хэргийн нягт холбоо
тогтоожээ.

8. ЗХУ-ын Засгийн Газар 1925 онд Монголын комисс байгуулж, археологи, угсаатны зүй, хэл
шинжлэл, газар зүй, геологийн өргөн хэмжээний судалгааг Монголын нутаг дэвсгэрт явуулж
эхэлжээ.
Монголын комисс 1927-1933 онд ЗХУ-ын ШУА-ийн мэдэлд ажилласан бөгөөд түүнийг
академич С.Ф.Олденбург, В.Л.Комаров, В.А.Обручев нарын зөвлөлтийн нэртэй эрдэмтэд удирдаж
байсан байна.
Судар бичгийн хүрээлэнгийн үйл ажиллагааг өргөтгөж 1930 онд шинжлэх ухааны хүрээлэн
болжээ. Шинжлэх ухааны боловсон хүчний нөөц бүрдүүлэх талаар 1930-1950-д онд их амжилт
олсон.
Гол үр дүнгүүд :
- ЗХУ-ын геологийн яамны Дорнодын геологи хайгуулын экспедиц молибден, вольфрам,
цагаан тугалга, төмрийн хүдэр, хүрэн нүүрс, байгалийн давс зэрэг төрөл бүрийн ашигт
малтмалын орд нээсэн. Эдгээрээс уул уурхайн үндсүүд тавигдсан.
- Т.Аюурзана нарын судалгааны үр дүнд мах- ноосны чиглэлийн “Орхон ” үүлдрийн хонь
бий болсон.
- Хэлний болсон түүхийн олон дорвитой бүтээлүүд гарчээ.
- Судар бичгийн хүрээлэн өргөжин 1961 онд шинжлэх ухааны Академи байгуулжээ.
- Уламжлалт их, дээд сургуулиуд байгуулагдсан.
- 1970-аад он гэхэд шу-ны байгууллагуудын үйл ажиллагаа үндсэндээ зүгширчээ
- 1977 онд нарийн ноост хонины “Хангай ” үүлдэр, ноолуурын чиглэлийн “Говь гурван
сайхан “ ямааны үүлдэр, махны чиглэлийн “Сэлэнгэ” үүлдрийн үхэр, мах-ноосны
чиглэлийн нарийвтар ноост “Ерөө”, “Хангай ”, үүлдрийн хонины хэсэг, мах-өөх-тосны
чиглэлийн торгууд үүлдрийн ууцан сүүлт хонь зэрэг ашиг шим арвинтай малын
үүлдрүүд бий болсон байна.
- Адууны ям өвчнийг оношлох шинэ аргыг үйлдвэрлэлд нэвтрүүлсэн.
- 1963 онд өндөр ургацтай, ганд тэсвэртэй “Орхон” үүлдрийн улаан буудай гаргаж авчээ.
- Геологийн ажлын эцсийн үр дүн Дархан, Эрдэнэт, Багануур, Хөтөл зэрэг томоохон
хотууд байгуулагдсан.
- Геофизикчид газар хөдлөлийн мужийн зураг зохиосон.
- Интеркосмос программд оролцож, 1981 онд мон гол хүн сансарт анх удаа ниссэн. Тэнд
эрдэм шинжилгээний ажил өрнүүлсэн.
- 1960-аад оны эцэст “БНМАУ-ын түүх“ хэмээх 3 боть ном туурвисан. 2005 онд түүхэнд
“Монгол улсын түүх“-ийн 5 боть ном зохиосон.
Гэвч, 1990-ээд оноос санхүүгийн хямралаас болж шинжлэх ухааны салбар зогсонги
байдалд орсон. 1996 онд хууль гаргаж ”ШУА-н эрх зүйн байдлын тухай хууль” академи нь
төрийн ивээлд байх тухай зааж өгсөн. ШУА-ийн бүтэц, зохион байгуулалт, удирдлага,
санхүүжилтийн үндсэн зарчмыг тодорхойлсон байна.