1. БАГШ Л.БАЯРБАТ
МОНГОЛД ШАРЫН ШАШИН
ДЭЛГЭРСЭН НЬ:

2. ШАРЫН ШАШИН НЬ МОНГОЛД ГУРВАН ҮЕ
ШАТТАЙ ДЭЛГЭРСЭН ГЭЖ СУДЛААЧИД ҮЗЭЖ
БАЙНА.
Нэгдүгээр үе нь: Монголын байлдан дагуулал ба Их гүрэн 1206-1368 он-
ий үед байлдан дагуулах хэрэгт тухайн орны шашны эрх баригчдын
нөлөөг ашиглан, байлдан авсан хойноо хүрээ хийд лам нарыг өргөн
тэтгэх, төр-шашин хэмээх хоѐр ѐсыг хослон хөгжүүлэх аргыг хэрэглэж
байж.
Хоёрдугаар үе нь: Их гүрэн мөхсний дараа Монголын феодлууд шарын
шашныг албат харъяат нарынхаа дунд санаачлан дэлгэрүүлж, Монголчууд
шарын шашинд нилэнхүйдээ орсон.
Гуравдугаар үе нь: Монгол орон харийн булаан эзлэгчдийн эрхэнд орсон
1691-1911 оныг хамруулан үздэг байна. Хоѐр болон гуравдугаар үеийн
эхний хагаст Мин 1368-1644 хийгээд Манж Чин гүрэн 1616-1911-ий
хаадууд Монголд шашин дэлгүүлэхийг хөхүүлэн сайшааж, өөрийн хойт
зүгийн дайнч түрэмгий хөрш нараа номхтгон захирахад найдвартай зэвсэг
болгох гэж зорьж байсан нь талаар болоогүй юм.

3. ЭНЭ ГУРВАН ШАТ НЬ:
Төвдөөс дэлгэрсэн
Энэтхэгээс шууд Их хөлгөний сургаал бөгөөд энэ удаад
дэлгэрсэн тул бурханы болох Төвдийн нинма, шарын шашны урсгал
шашны ерөнхий хэлбэр гарма, сажа гэх дэлгэрсэн. Шарын
болох их, бага урсгалаар дамжин шашны урсгал нь хүн
хөлгөний сургаал дэлгэрсэн ба оргил үе бүхний ѐс суртахуунд
дэлгэрсэн байна. Газар нь их Юань улсаас суурилсан гэгээрлийн
зүйн хувьд эртний эхлэлтэй. Энэ үед сургаалыг номлодог
торгоны замыг дагасан ихэвчилэн хааны тул ард олны дунд
нутаг оронд голлон
ордонд шүтэгдэж байв. өргөн хүрээтэй
дэлгэрсэн гэж үздэг
дэлгэрчээ.

4. НИЛЭЭД ХҮЧ ТҮРЭН ОРЖ ИРСЭН ҮЕ НЬ:
Баруун түмдийн Алтан хан 1507-1582 1576 онд
Түвдийн шашны тэргүүн Содномжамц 1543-
1588-ыг хүндэтгэн залж, Монголд ирүүлээд өөрөө
тэргүүлэн Ордосын бусад феодлуудыг дагуулан
шарын шашинд орж, Содномжамц хутагтыг бүх
шарын шашны толгойлогч гэж өргөмжилж,
“Далай лам” гэдэг цолыг өргөсөн ба Содномжамц
Алтан ханд Хубилай хааны бүх цолыг зүүхийг
зөвшөөрчээ. Алтан хан бол Батмөнх Даян хааны
хөвгүүн Барсболдын хүү билээ. Энэ үед Ар Юань
улсыг түүний авга ах Төрболдын жич хүү
Түмэнзасагт хаан 1539-1593 тэргүүлж байв.

5. АЛТАН ХАН
Түмэдийн Алтан хан (1507 -
1582) нь Түмэдийн захирагч
бөгөөд Монголын баруун
түмэнг удирдаж байсан алтан
ургийн хан юм. Тэрээр Батмөнх
Даян хааны ач, Барсболд жонон
хааны хоѐр дахь хүү болно.
Жинхэнэ нэрийг нь Анд гэдэг.
Түүний ах Гүнбилиг нь
Ордосыгзахирч байжээ. Ах нь
1542 онд нас нөгчсөний дараа
Алтан Баруун түмэнг ерөнхийд
нь удирдах болж, "Түшээт
сэцэн хан" цолтой болсон
байна.

6. АЛТАН ХААНЫ МОНГОЛЫН ТҮҮХЭНД ГҮЙЦЭТГЭСЭН ҮРГЭЭС:
Цахарт сууж байсан Бодь Алаг
хаан1547 онд нас барахад,
түүний орыг залгасан
Дарайсун Гүдэн хаанд Алтан
шахалт үзүүлсээр "Гэгээн
хан" цолтой болж чаджээ.
Түүний захирч байсан Ордос
буюу Шар мөрний эрэг хавь
нь Ойрад, Хятад,
Төвдтэйхарилцах зангилаа
болж байсныхаа хувьд
түүний нэр нөлөөг ихэсгэж
байснаас гадна янз бүрийн
соѐлуудтай харьцах
боломжийг олгож байв.

7. ӨВӨР МОНГОЛ 1560.ОН
Тэрээр одоогийн Өвөр Монголын
нийслэл Хөх хотыг үндэслэн
байгуулсан юм. Мөн тэрээр
Төвдийн Буддизмыг Монголд
нэвтрэхэд чухал үүрэг
гүйцэтгэснээрээ Монголы түүхэнд
үлдсэн. Монголын анхны Буддын
сүм хийд болох Тэгчин Чонхорыг
Хөх хотод чухам Алтан хан
байгуулсан аж. Мөн 1586 онд
Абтай Сайнханы дэмжлэгтэйгээр
хуучин Их Монгол Улсын нийслэл
Хархорумын ойролцоо Эрдэнэ-Зуу
хийдийг байгуулжээ.

8. МИНЬ УЛСЫГ САНДАРГАСАН НЬ :
Цэрэг зэвсгийн хувьд Алтан
хан нь Минь улсыг
сандаргах хүчтэй байв.
Тэрээр 1529, 1530, 1542
онуудад Хятад руу
довтолж ихээхэн олзтой
буцаж байсан бөгөөд 1550
онд Цагаан хэрмийг давж,
Бээжинд тулан очиж
байсан аж. Хятадын хаан
1571 онд түүнтэй
найрамдлын гэрээ
байгуулж, адуугаар торго
дурдан сольж авах
наймааг зөвшөөрч байсан
түүхтэй.

9. ТУЛУЙН УДМЫН ДАЛАЙ ЛАМ
1582 онд Алтан хан
нас барахад түүнийг
хүү Сэнгэ Дүүрэн нь
залгамжилжээ. Мөн
ач хүү Ёндонжамц
нь 4-р Далай ламаар
тодорч байсан
түүхтэй.

10. 4-R DALAI LAM YONDONJAMTS

11. АЛТАН ХЭН БАЙВ
Тvмэдийн Алтан Хан
Монголд шарын шашин
дэлгэрэхэд маш чухал
vvрэг гvйцэтгэжээ. Гэвч
тэрээр Монгол тєрийн
нэгдмэл байдлыг
бэхжvvлж чадаагvй юм.
Тvмэд аймгаа (тvмнээ)
бие даасан ханлиг
болгосноор харин ч
феодалын бутралыг
тvргэсгэсэн гэж vзэх
талтай.

12. ХУВЬ ХҮНИЙ ХУВЬД:
Эцэст нь хувь хvнийх нь
хувьд тодорхойлоход
Тvмэдийн Алтан хан
нь гарамгай зохион
байгуулагч, шашны
нэрт зvтгэлтэн
тєдийгvй мєн
чадварлаг эдийн
засагч, соѐн
гэгээрvvлэгч, номч
хvмvvн байлаа.

13. МОНГОЛ ОРОНД ШАРЫН ШАШИНЫ НӨЛӨӨ
ЭЕРЭГ, СӨРӨГ ТАЛ
Монгол орон харийн булаан эзлэгчдийн эрхэнд
орсон 1691-1911 оныг хамруулан үздэг байна.
Хоѐр болон гуравдугаар үеийн эхний хагаст
Мин 1368-1644 хийгээд Манж Чин гүрэн
1616-1911-ий хаадууд Монголд шашин
дэлгүүлэхийг хөхүүлэн сайшааж, өөрийн хойт
зүгийн дайнч түрэмгий хөрш нараа номхтгон
захирахад найдвартай зэвсэг болгох гэж зорьж
байсан нь талаар болоогүй юм.

14. ЯМАРТАА Л ЗЭВСЭГ АГССАН ЦЭРГЭЭР
МАНУУЛАХААР ДОГШИРООД БАЙДАГ
МОНГОЛЧУУД ГУУТАЙ БУРХНААР
МАНУУЛАХААР НОМХРООД ИРДЭГ БАЙНА ШҮҮ
ГЭСЭН ТОХУУРХСАН ЯРИА ГАРСАН БАЙХАВ.

15. Манжууд XYII зууны эхэн үе 1640-ээс XYIII зууны
дунд үе 1760 буюу Өвөр Монголыг эзлэн авсан үе
1636-ээс Амарсанаа, Чингүнжавын нарын
толгойлсон Монголын ард түмний 1755-1758 оны
тусгаар тогтнолын төлөөх зэвсэгт тэмцлийг
дараах үе хүртэл Ар Монголд шашныг бүхий л
талаар дэмжин дэлгэрүүлж, сүм хийд барихад
хөрөнгө зардал гаргах, хутагт хувилгаадыг
хүндэтгэн өргөмжлөх, лам нарыг элдэв алба
гувчуур цэрэг, өртөө -аас чөлөөлөх гэх мэт
хөнгөлөлт үзүүлж байв. Манжийн хаад тусгайлан
хөрөнгө гаргаж, толгойлох үүрэг нөлөө бүхий
хутагт нарт сүм хийд байгуулж өгч байв.

16. ТУХАЙЛБАЛ:
I Жавзундамба хутагтад зориулан Амарбаясгалант хийд, II Жавзундамба
хутагтад зориулан Дамбадаржаалан хийд, Өвөр Монголын Жанжаа
хутагтад зориулан Долнуурын хийдийг барьсан нь хамгийн томоохонд
тооцогдож байжээ. Монгол оронд шарын шашин ихээхэн хурдацтайгаар
дэлгэрэх болсон шалтгаан нь Монголын нийгэмд өөрсдийн нэр нөлөө,
байр сууриа өсгөх гэсэн дотоодын феодлуудын өрсөлдөөн, эрэмгий
дайчин ард түмнийг номхон хүлцэнгүй болгох гэсэн харийн
түрэмгийлэнчдийн далд бодлого, Түвдийн улс-төр шашны зүтгэлтнүүдийн
зүгээс өөрсдийн дотоодын тэмцэлд Монголын феодлуудын дэмжлэг
туслалцааг авах гэсэн сонирхол, Бага хаадуудын дайн тулаан, дотоодын
хямралд туйлдан, залхаж гүйцсэн ард олны амар тайван амьдрах гэсэн
хүсэл эрмэлзэл тус тус нөлөөлж, ѐстой нөгөө хувьсгалын тохироо бүрдсэн
гэдэг шиг юм юм давхцсан түүхэн цаг үе байжээ.

17. АМАРБАЯСГАЛАНТ ХИЙД

19. ЖАРАН ХАШИРЫН СУВРАГА

20. АВТАЙ САЙН ХАН
Монголчуудыг XV зуунд дахин нэхтгэж
хамгийн удаан захирсан хvн бол Даян хаан
Батмєнх билээ, Тvvнийг vхсэний дараа хаан
ширээний тєлєє тэмцэл дахин дэгдэв.
Даян хаан отгон хvv Гэрсэнзэд уугуул
Монголын тєв хэсэг ноогдсон бєгєєд энэ
хэсгийг "халх" хэмээн нэрлэх болов.
Гэрсэнзийг таалал тєгсєхєд хатан нь долоон
хvvдээ Халхыг хуваан єгснєєр "долоон хошуу"
бий болсон аж.

21. Халхаас хамгийн тvрvунд Автай хан шарын
шашныг єєртєє оруулан Гомбогур бурхан
залжээ. Автай хан vе vеийн нvvдэлчдийн
тєвлєрєл болох Орхоны хєндийд Хархорумын
буурин дээр "Эрдэнэзуу" хийдийг анх
байгуулав. Эхэлж байгуулсан сvм нь жижгээс
гадна нуудэлчин амьдралд зохицон нvvдэг
байжээ. Энэрэнгуй, хvлцэнгvй vзлийг номлогч
буддын шашны нэг урсгал орж ирснээр
монголчуудын амьдралд томоохон
єєрчлєлтvvд гарч эхлэсэн байна.

22. 108 СУВРАГА

23. ЭРДЭНЭ ЗУУ ХИЙД

24. ЭЕРЭГ ТАЛ
Шарын шашиныг даган монголын тал нутагт
Энэтхэг, Тєвдийн соѐлын ололт нэвтрэх боломж
бий болсон байдаг. Хууль цааз гарган бєє
шvтлэгийн бvдvvлэг ѐс заншлыг хаах арга
хэмжээ авч эхлэв. Тухайлбал нас барсан хvнийг
дагалдуулан зарц боол мэтийн зарим хvнийг нь
алж хамт оршуулдаг заншил халагдав. Мєн
хvнээр тахилга, тайлга vйлддэг байсан бурангуй
ѐсыг ч хvчлэн даржээ.

25. Улмаар шарын шашинд орох нь тєрєєс урамшил
ягагналтай болж харин бєєгийн зан vйл
vйлдвэл торгож шийтгэдэг болжээ. Автай хан
буддизмыг Монголд оруулж ирснээр тал
нутагт соѐлын цоо шинэ єнгє тєрх бий болж,
нийгэмд томоохон дэвшил гарсан тvvхтэй.

26. ДҮГНЭЛТ
Эх болсон Монгол нутаг минь шарын шашин
дэлгэрсэнээс ард олонд амар тайван байх
боломж бололцоо бүрдсэн хэдийч цаад
бодлого нь ухаангүй үхэр Монголчуудыг
зангидсан гар шиг атгуулахгүй гэсэн
Манжийн төрийн нэг далд санаа байсан
гарцаагүй юм.
Гэсэн хэдий ч Монгол минь сэрсэн юм.
бидний өвөг дээдсийн баатарлаг их
үйлсийн ачаар!!!!

27. ТИЙМЭЭ......
Могой тасравч
Гүрвэлийн дайтай
Монгол тасравч
Гүрний дайтай....