Монголын түүх-1

1. Батлав. Тэнхмийн эрхлэгч Б. Уламбаяр
.......... оны .... сарын .... өдөр
Монголын түүх хичээлийн конспект
Сэдэв. Монгол улсын түүхийг судлах онол,
арга зүйн асуудал, түүхэн тойм
1. Монголын түүхийн судлах зүйл, түүхийн шинжлэх ухааны тогтолцоонд эзлэх байр суурь
Түүх гэдэг нь хүний нийгмийн өнгөрсөн болон эдүгээ үе, цаашдын хөгжил хандлагын тухай
тодорхой хэлбэр, орон зай, цаг хугацааны өөрчлөлтийн хүрээн дэх нийгмийн хөгжлийн зүй тогтлын
тухай шинжлэх ухаан юм. Тэрчлэн түүх нь нэг талаас хөгжиж буй объектив бодит чанар байдал ,
нөгөө талаас тэрхүү бодит чанарыг танин мэдэх үйл явц гэсэн хоёр утгыг агуулдаг.
Монголын түүх нь дараах зүйлүүдийг хамран судална.
1. Монгол нутагт хүн хэрхэн үүссэн, тэдний угсаа гарвал, үлдээсэн ул мөр, соёл
2. Төрт ёс хэрхэн үүссэн тухай
3. Улс төрийн харилцааны өрнөл, хөгжил, түүнд улс төрийн зүтгэлтгүүдийн гүйцэтгэсэн үүрэг
4. Монгол хүний хөгжлийн түүхэн хандлага, нийгмийн бүтэц, давхраажилтийн тухай
5. Монголчуудын аж ахуй, эдийн засагт гарсан өөрчлөлт, дэвшил
6. Уламжлалт соёл, шашин шүтлэг
7. Монгол төрийн гадаад бодлого
8. Дэлрийн түүхэнд монголчуудын гүйцэтгэсэн үүрэг, түүний уламжлал гэх зэрэг болно.
Түүхийн мэдлэг шинжлэх ухаан болон хувирсан хөгжлийг дараах үеүдэд ангилна.
1. Эртний джлхий дахины түүхийн төсөөлөл
2. Дундад зууны үеийн түүхийн сэтгэлгээ
3. Ойрхи түүхийн үе
1921 оны үндэсний ардчилсан хувьсгалын үйл явц тасалдсанаас хойш монголын нийгмийн
үндсэн уур амьсгал болж байсан хэт ангичирхах, хэт үзэл сурталжих хандлага нь түүхийн сургалт,
судалгааг догматик арга, бүтээлч сэтгэлгэний хомсдол, хуулбарлан дууриах арга барилд өөрийн
эрхгүй автахад хүргэсэн юм. Тодорхой хэлбэл, түүх, нийгмийн ухааны зохиол, өгүүлэл нь марксизм -
ленинизмын үзэл сурталд ихээхэн автсан шинжтэй байсан юм. Хуулбарлан дууриах арга барил нь
монголын түүхийг сэтгэлгээнд зарим дэвшилт зүйлийг авчирсан боловч, улс орныхоо түүхэн
тодорхой өвөрмөц онцлог, ээдрээ нугачааг танин мэдэх бололцоог хааж байсан юм.
Догматизм, сэтгэлгээний хомсдол, хуулбарлан дууриах арга барил шүтэн барилдсаар
түүхийн шинжэх ухааны салбарт марксизм гэдэг нэг том дэг сургуулийг бий болгосон юм.
Марксизм нь дараах гажуудлыг бий болгосон байна.
1. Нийгмийн амьдралд зөвхөн материаллаг үйлдвэрлэл шийдвэрлэх хүчин зүйл болдог гэж үзээд
өөр бусад хүчин зүйлс ач холбогдолтой байх боломжийг үгүйсгэсэн.
2. Хувийн өмчийг зөвхөн мөлжлөгийн хэрэгсэл гэж үзээд, түүнд эдийн засаг, нийгмийн
дэвшилтэт бололцоо байдгийг хэрэгсдэггүй.
3. Түүхийн хөгжлийг хөдөлгөгч хүчийг дан ганц ажилчин ангийн тэмцэл хэмээн үзээд,
ангиудын зохицол, хамтын ажиллагааг үгүйсгэдэг.

2. 4. Ангийн тэмцэл эцсийн эцэст нийгмийн хувьсгалд заавал хүргэдэг гэж үзсэн бөгөөд хувьслын
арга замыг хайхардаггүй.
5. Түүхэнд ард түмэн шийдвэрлэх үүрэг гүйцэтгэдэг эж онцлохдоо нэг юмуу, цөөн онцгой
хүмүүс ийм үүрэг гүйцэтгэж болох тохиолдлыг зөвшөөрдөггүй зэрэг юм.
Энэ үе бол түүхэн уламжлалыг сэргээж, шинийг эрэлхийлж байгаа цаг юм. Энэ явцад үүх түүхээ
үнэн мөнөөр нь бичих, үзэл суртлын хальс бүрхэвчнээс ялган салгаж ойлгох эрмэлзэл судл аачид
болон ард иргэдийн дотор байгаа юм.
Эдүгээгийн түүхчдийн өмнө түүхийн сургалт, сурталчилгааны үндсэн агуулгыг дэлхий дахины,
юуны өмнө өрнө, дорнын хөгжингүй орнуудын сургалт, судалгаанд гарч байгаа онол -арга зүйн чиг
хандлагатай уялдуулан, шинэчлэн өөрчилж, олон улсын жишигт хүргэх зорилт тулгарч
байна.Ингэхдээ түүхийн асуудлыг дан ганц формацийн онолын үүднээс авч үзэж ирсэн өрөөсгөл
байдлаа эргэн харж, соёл иргэншлийн онолыг харгалзах нь чухал юм. Ингэхдээ энэ хоёр онолын аль
алинаас үнэт зүйлсийг судалж нэгтгэх замаар дундаас нь үр гаргаж, утга нээх замаар онол-арга зүйн
шинэ хандлагыг боловсруулан сургалт судалгаанд нэвтрүүлэх нь чухал юм.
Энд юуны өмнө 1990-ээд он хүртэлх хугацаанд монголын нийгмийн сэтгэлгээнд ноёрхож ирсэн
ойлголтууд манай улсын түүхийн болон өнөөгийн бодит байдалтай тохирч буй эсэх талаар судалгаа
хийж, дүгнэлт гаргах, дэлхий дахины болон үндэсний түүхийн үечлэлийг эргэн харж, шалгуурыг
тогтоох хэрэгтэй юм. Үүнчлэн монголын хүн амын анги, давхраа, бүлгийн бүтэц ба харилцааны
түүхэн хөгжлийг орчин үеийн өрнөдийн зарим онол-арга зүйн үүднээс шинжлэн үзэх шаардлагатай
гэж үздэг. Тухайлбал, түүхийн шинжлэх ухааныг түүхэн үйл явцын субьектив сэтгэл судлалын
талыг голлохыг чухалчилдаг франц зэрэг орны сургуулийн арга зүйн шинэ хандлагыг
анхааран судлах нь чухал. Энэ хандлага арга зүй нь түүхийг эзэнгүйдэхээс аварч, илүү бодитой,
үнэмшилтэй болгох сайн талтай гэж үздэг.
2. Түүхийн сургалт, судалгаан дахь онол, арга зүйн шинэ хандлага
Түүхийн шинжлэх ухааны онол- арга зүйн нэг чухал асуудал бол монголын түүхийг дэлхий
дахины болон бүс нутгийн түүхтэй холбон, учир холбогдол, нарийн уялдаа холбоог гаргаж ирэх нь
чухал болно. Судлаачдын Н. Онуки-япон үзэж буйгаар бол монголын хувьсгал зүүн азийн түүхийн
бүтцэд орж ирээгүй байгаа ажээ. Үүнд шүүмжлэлтэй хандах хэрэгтэй юм.
Түүнчлэн эх бичиг, сурвалж бичгийн судлал хэмээх орчин үеийн түүхийн шинжлэх ухааны
судлалд анхаарал хандуулах ёстой. Түүхийн сургалт судалгаанд анхаарах өөр нэг асуудал нь түүх
бичлэг, түүхэн утга зүйд шинэчлэл хийх явдал хэмээн үзэж байна. Судлаачид өнгөрсөн тогтолцооны
70 жилд тогтсон түүхэн дэг сургуулийн түүх бичлэгийн арга барил, хэллэг, утга зүйн илэрхийлэл нь
нийт иргэд, ялангуяа залуу үеийнхэн түүхээ шимтэн суралцах сонирхлыг бууруулж байна гэж үздэг.
1921 оноос хойш гарсан түүхийн бүтээлийн дийлэнх нь мэргэжлийн түүхч, өөрөөр хэлбэл
түүхчид түүхчиддээ зориулсан, нилээд албархуу шинжтэй байгаа юм. Энэ байдлыг өөрчлөх нь
чухал гэж үздэг. “Монголын нууц товчоо”, “Алтан товч” зэрэг зохиолоос улбаалан үндэснийхээ
түүх бичлэгийн агуулга хэлбэрээс суралцан, уламжлал шиннчлэлийн үүднээс хандах нь нэн
чухал.
Дээр өгүүлснийг бодит зүйл болгохын тулд он тоолол, үечлэл, түүхэн харьцуулалт,
загварчлал, тоо бүртгэл, нийгэмд үүсэн бий болж буй үйл явдлыг зэрэгцэн судлах, цахим
тооцоолуурын судалгааны арга зэрэг уламжлалт болон орчин үеийн судалгааны аргыг илүү
оновчтой хэрэглэх шаардлага тулгарч байна
Монголын түүх бичлэг өөрийн баялаг түүхтэй бөгөөд аль 13-р зуунаас эхлэн бичигт буусан
байна. Монголын түүхэн зохиолуудыг олон орны эрдэмтэд сонирхон судалж байгаа юм. Гадаад

3. улсуудад монголын түүх, сурвалж бичгүүдийг нийтлэх, орчуулах зэрэг ажлыг өргөн хийж иржээ.
Ингэхдээ монголын түүхийн зохиолуудыг судлахдаа нилээд өрөөсгөл хандаж, зөвхөн хэл бичиг,
бичиг зохиолын судлалын үүднээс шинжилсэн байдаг. Ийм бүтээлүүдийн тоонд Ц.Ж. Жанцарано,
Л.С. Пучковский, В. Хэйсиг бичсэн бүтээлүүдийг нэрлэж болох юм.
Монголын түүхийн мэдлэгийг түүх бичлэгийн үүднээс тоймлон судлах анхны оролдлогыг хийсэн
эрдэмтэд бол оросын эрдэмтэн Л. Пучковский, монголын эрдэмтэн Х. Пэрлээ нар юм.
1. Л. Пучковский. Монгольская феодальная историография 16-18 века.
2. Х. Пэрлээ. “Монголын хувьсгалын өмгөх түүх бичлэгийн асуудалд” зэрэг бүтээлүүд юм.
Монголын түүх бичлэг нь өөрийн уг үндсээр монголчуудын эртний түүхэн аман уламжлалтай
гүн бат холбоотой юм. Өөрөөр хэлбэл бичиг үсэг гарахаас өмнө монголчуудын түүх эртний
монгол хүмүүсийн дунд ихэвчлэн үлгэр домгийн хэлбэрээр түгэн тархсан байдаг. Энэхүү аман
зохиолын хэлбэрээр түгэн тархсаныг монголчуудын түүхийн мэдлэг боловсролын анхны эх булаг
гэж үздэг.
Ийм учраас ардын аман зохиолуудыг судлах нь нэн ач холбогдолтой юм. Ийнхүү судлах аман
зохиолын хэрэглэгдэхүүн хангалттай байна. Эртний монголчуудын аман зохиолын баялаг
уламжлалын талаар бичсэн эрдэмтэдийн нэг нь персийн алдарт эрдэмтэн Рашид-ад-Дин юм. Тэрээр
бичихдээ “... эдгээр бүх аймгууд нь яруу тодорхой удам угсааны модтой түүхтэй. Учир нь
монголчуудын заншил нь өвөг дээдсийнхээ удам угсааг санаж, төрсөн хүүхэд, бэрдээ удам угсаагаа
зааж сургадаг ажээ. Ийнхүү тэд удам угсааны тухай үгийг хүмүүсийн хүртээл болгодог учраас
тэдний дунд яс угсаа, овог аймгаа мэдэхгүй хүн нэг ч үгүй ажээ. Яс угсаагаа мэддэг арабуудыг
тооцохгүй бол монголчуудаас өөр бусад нэг ч аймаг ийм заншил үгүй ажээ” гэсэн байна. Рашид-ад-
Дин. Сборник летописей. Т.1 1952. Стр 13
Монголын эртний түүхэн аман зохиолын талаар баялаг хэрэглэгдэхүүнийг “Монголын нууц
товчоо” болон Рашид-ад-Диний “Судрын чуулган” зэргээс олж болно.
Монголчуудын дунд бичиг үсэг үүсэн тархсаны үрээр түүхэн явдлыг бичгээр тэмдэглэх болсон
нь монголын түүх бичлэгийн хөгжилд гарсан том ололт байв. Монголын түүх бичлэг нь монголын
нийгэмд хамжлагын харилцаа бэхжин хөгжиж, тархай бутархай аймгууд нэгдсэний дүнд монголын
тулгар төр тогтон мандаж байсан түүхэн нөхцөлд анх үүсэн бий болжээ. Тэр үеэс уламжлагдаж
ирсэн монголын түүх бичлэгийн үнэт дурсгал бичиг нь “Монголын нууц товчоон” юм.
МНТ нь маш нарийн чамбай зохиомжтой, түүхийн үйл явдлыг сэтгэл хөдөлгөм дүрсэлсэн байдаг.
Эндээс харахад МНТ нь нилээд тогтворжиж боловсорсон үзэл санааны бүтээгдэхүүн юм. МНТ нь
ердийн нэг он дарааллын бичиг төдий бус, харин бичгийн чадвар өндөртэй түүхчийн найруулан
бичсэн бүтээлч, өвөрмөц шинж чанартай бүтээл юм. Энэхүү зохиол нь олон монгол аймгийн ураг
төрлийн хэлхээ холбоо, тэдгээрийг нэгэн улс гэрийн дотор нэгтгэн тохинуулах үндсэн гол үзэл
санаагаар нэвт шингэсний хувьд тэр цагийнхаа дэвшилт үзэл онолыг илэрхийлж чаджээ.
Үүний нөгөө талаар МНТ-нд хаан ба хааны засаг төрийн халдашгүй дархан эрх, мөн харц ард
харъяат эзэндээ хэзээ ч урвашгүй үнэнч байх ёсыг нотлон баталсан байдаг. Энэ нь хамжлагын
харилцааны ихээхэн хөгжсөн үзлийг хатуу баримталсантай холбоотой юм.
Нууц товчоог зохиогч нь түүхийг онол болон логикийн үүднээс задлан шинжлэхийг урьтал
болгоогүй бөгөөд түүхэн үйл явцыг уран сайхны арга барилаар ухаж дүрслэхийг гол болго сон байна.

4. 13,14-р зууны үед МНТ-оос гадна түүхийн өөр зохиолууд бас байсан боловч манай үед
уламжлагдаж ирээгүй, олдоогүй байгаа юм. Ийнхүү үзэх үндэс байна. Туайлбал, Жувейний
“Ертөнцийг байлдан дагуулагчийн түүх”, Рашид-ад-Диний “Судрын чуулган”, “Юань улсын судар”
зэргийг зохиогчид нь өөрсдийн номонд монголчуудын түүхийг бичихдээ бидний гарт хүрч ирээгүй
монгол сурвалж бичгүүдийг голдуу хэрэглэсэн байна. Жишээ нь, Рашид-ад-Дин “Алтан дэвтэр”
гэдэг монгол түүхийн зохиолыг олон газар иш татаж хэрэглэжээ. Рашид-ад-Диний “Сборник
летописей” т.1 кн 1, стр 180, т.1 кн 2 стр 16,17,21 гэх мэт.
13,14-р зууны үед “Их товчоо” гэдэг монгол түүхийн өөр нэг зохиол байжээ. Энэ зохиолыг
төвдийн түүхч Гунгаадорж 1346 онд бичсэн “Улаан дэвтэр” гэдэг номондоо ашиглан , монгол нэрийг
нь төвдөөр галиглан дурдсан байна. Энэ номын 1961 онд Сиккимийн хэвлэхэд дахин хэвлэсэн.
14-р зуунаас манай үед “Цагаан түүх” ганц Ордосын цэцэн хун тайж, уйгаржин Барнашри
хэмээгчийн хуучин судартай тохиолдуулан бэлтгэж зассан эхээр уламжлагдаж иржээ. Цагаан түүх нь
цэвэр түүхийн зохиол биш, харин голдуу хууль зүйн холбогдол бүхий дурсгалт бичи г юм. Гэхдээ 14-
р зууны монголын төр, шашинд хамаарах баримт сэлт цөөнгүй бий.
15,16-р зууны үеэр феодалын тархай бутархай байдал, дайн дажны хөлд монголын түүх
бичлэгийн хөгжил сулран удааширсан байна. Гэвч бүр зогсчихоогүй бөгөөд энэ үед 16-р зууны 2-р
хагасаас монголчуудын дунд түүх бичиг сонирхох явдал улам идэвхжсэн байна. Энэ нь нэг талаас
Алтан хаан 1507-1582 мэтийн хүчэрхэг хаадаас монголчуудыг нэгтгэн төвхнүүлэх гэсэн оролдлого
хүчтэй болсон, нөгөө талаас монголд шарын шашин нэвтрэн дэлгэрэх болсонтой холбоотой гэж
үздэг. Шарын шашин монголчуудын түүхийн мэдлэг ухаанд н өлөөлөх болсон үе нь Алтан хаан,
Лигдэн хааны үе буюу 16-р зууны сүүл, 17-р зууны эхэн үе юм. Энэ үед буддын хөлгөн судруудыг
монгол хэл дээр орчуулж барлах болсон байна.
17-19 дугаар зууны үед монголын түүх бичлэг нилээд идэвхжиж олон тооны түүхийн зохиол
гарсан байна. Нэрлэвэл, “Шар тууж”, Лувсанвандангийн “Алтан товч”, Саган сэцэний “Эрдэнийн
товч”, “Асрагч нэртийн түүх”, Рашипунцагийн “Болор эрх”, Галданы “Эрдэнийн эрх”, “Хөх дэвтэр”
зэргийг нэрлэж болно. Саган цэцэн залуудаа Эрэнцэн жононгийн хамтаар “Лигдэн хутагт хааны багт
зэргээр орж, нэгэн хошуунаа учирч хамт явж, Лигдэний улсын үйл хэрэгт зүтгэж, гар бие оролцож
байжээ. Энэ үүднээс түүнийг манжийн эсрэг байсан гэж үздэг юм.
Монгол сэтгэгчдийн төвдөөр бичсэн түүхийн олон арван зохиол байдаг. Эдгээрийг бүхэлд нь
монголын төвд хэлт түүхийн утга зохиол гэж нэрлэж болох юм гэж академич Ш. Бира үзсэн байна.
Дурдвал, Халхын зая бандид Лувсанпэрэнлэйн 1642-1715 “Тодорхой толь” 4 боть, “Өөрийн
намтар”, Хөх нуурын монгол сүмбэ хамба Ишбалжирын 1704-1788 “Энэтхэг, төвд, хятад, монголын
шашны түүх”, “Ертөнцийн ерөнхий байр байдал” зэрэг зохиол, цахар гэвш Лувсанчүлтэмийн 1740-
1810 “Зонховын намтар”, “Түүхийн тэмдэглэлүүд” зэргийг нэрлэж болно. Энэ үед монголын түүх
бичлэгт буддын шашны үзэл суртал хүчтэй нөлөөлж байсан. Манай түүх бичлэгт хааны засаг төрийн
тухай үзэл онол голлож, тухайлбал, МНТ-д “Мөнх тэнгэр эцгээс заяат” хэмээн үзэж байсан бол 17-19
дугаар зууны зохиолуудад хаан төрийг буддын сургаалын үүднээс өргөмжлөн мандуулах болсон
байна.
1911 онд монгол оронд үндэсний эрх чөлөөний хөдөлгөөн өрнөж, улмаар 1921 онд ардын
хувьсгал ялснаар монголын шинэ үеийн түүх бичлэг эхэлсэн юм.