Чингисийн үүрэг

1. Батлав. Тэнхмийн эрхлэгч Б.Уламбаяр
Монголын түүхийн хичээлийн конспект
Сэдэв. Монголын түүхэнд Чингис хаан түүний залгамжлагчдын гүйцэтгэсэн үүрэг.
1. Монголын түүхэнд Чингис хааны гүйцэтгэсэн үүрэг.
2. Монголын түүхэнд Чингис хааны залгамжлагчдын гүйцэтгэсэн үүрэг.
Нэг. Тэмүүжин 1162 онд Одоогийн Хэнтий аймгийн нутагт Он мөрний Дэлүн болдог
хэмээх газар мэндэлжээ. Түүнийг 9 настай байхад Есүхэй баатар татаруудад хорлогдсон. Гэвч
Өүлэн эх хөвгүүдээ монгол ухаанаар цэгц шулуун, шударга өсгөн хүмүүжүүлсэн байна.
Тэмүүжин өсөн торниж, эцгийнхээ хуучин анд Хэрээдийн Тоорил хан, багын анд Жадран
овгийн Жамуха нартай хүчээ нэгтгэж, хамаг мон голын ханлигийг сэргээсэн. Улмаар тэр
Монголын олон аймаг, ханлигийг нэгтгэж Их монгол улсын хаанаар өргөмжлөгдсөн.
Чингис аан бол бурхнаас заяагдсан ер бусын хүн биш, ухаан чадал бүхий, язгууртан
гаралтай хүн юм. Тэрээр авъяас билэгтэй хүн байсан болохоос ид шидтэй хүн байгаагүй.
Яруу найрагч Д.Пүрэвдорж
Тэмүүжин – нумны хөвчнөөс төрөөгүй юм
Тэмүүжин – сумны зэвнээс гараагүй юм
Тэмүүжин – Өүлэн эхээс төрсөн юм
Тэмүүжин – Өрлөг түүхээс гарсан юм.
Чингис хааныг эдүгээ дараах байдлаар авч үзэж, үнэлж байгаа юм.
1. Чингис хаан бол Монгол төрийн үлэмж гарамгай сэцэн билэгт зүтгэлтэн.
2. Чингис хаан бол аугаа их жанжин мөн.
3. Тэрээр монгол үндэсний ялгуусан баатар мөн.
4. Чингис хаан бол өнөөгийн ертөнцийг үндэслэгч, дэлхий дахиныг ойртуулан
нягтруулагч тохинуулагч, шинэчлэгч юм.
- Монгол төрийн зүтгэлтэн гэдгийг дараах зүйлээр нотолно.
1.Монголын тулгар төрийг байгуулсан.
2.Тэр үед ардчилалын билэгдэл болох зүйл байсан. Тэр нь “ Их хурилдай “, “ Сэцдийн зөвлөл”
бөгөөд хааны бодлогод маш анхааралтай хандаж, эцсийн шийдвэр гаргадаг байжээ.Энэ нь их хаан
өөрийн дураар асуудлыг дангаараа шийдэж байгаагүй гэсэн үг юм.
3.Чингис хааны үед “ Их засаг “ хуулийг гаргасан. Энэ хуулийн үзэл санаа монголд
төдийгүй, их гүрний хэмжээнд эзэлж авсан улсуудад үйлчилж байсан.

2. 4.Үүнчлэн хааны гарт эрх мэдэл төвлөрч, тэрээр монголын газар нутгийн дээд эзэн болж
байсан.
5.Чингис хаан Их монгол улсыг төрийн бичигтэй болгожээ. Уйгаржин монгол бичгийг
үсгийг нийт монгол улсын төрийн бичиг болгосон байна.
6.Монгол туургатныг дэлхийн тавцанд гаргаж нэр алдрыг нь мандуулсан гавъяатай юм.
Ийм учраас эрдэмтэн Н.Гулилев.
“ Ээтэн гутлын хоншоороор
Дэлхийн бөмбөрцгийг өшигчин
Ээрэм талын хүлгээр
Эцсийн далайг зорьсон
Миний өвөг дээдэс
Хөх монголын нүүдэлчин
Мэлмий алдрах говийн
Цалин цагаан туургатан “ хэмээн шүлэглэжээ.
Энэ бүхэн бол Чингис хаан монгол төрийн үлэмж гарамгай, сэцэн билэгт зүтгэлтэн гэдгийг илтгэн
харуулна.
-Чингис хааныг яагаад их жанжин хэмээн үздэг вэ?
1. Тухайн цаг үеэсээ ахадсан нэн чадварлаг үндэсний армийг тэрээр байгуулсан. 10 өрхөөс
татсан 10 цэргээс бүрдэх аравт, арван аравт бүрийн цэрэг нийлсэн зуут, 10 зуутын цэргээс бүрдсэн
мянгат, арван мянгатын цэрэг бүхий түмэт бай хаар журамласан цэргийн зохион байгуулалтын
тогтолцоо тухайн үедээ нэн шинэлэг зүйл байжээ.
“ Илдэч “ хэмээх цэргийн хэрэг эрхэлдэг байгуулл... байсан.
Америкийн эрдэмтэн Д.Ж.Вернодский “ 13-р зууны монголын арми бол тэр үеийн дэлхий
дахины хамгийн шилдэг арми байсан нь ямар ч эргэлзээгүй. Энэ морьт арми нь хэрэм, боомт эвдэх
инженерийн ангитай байжээ “ хэмээн тэмдэглэсэн байна.
2.Хээрийн нүүдэлчдийн эртний уламжилалт байлдааны хамги йн шилдэг чанарыг өвөлсөн
цэргийн стратеги, тактикийг бий болгосон.
- Ашигтай байрлалаас түрүүлж, гэнэтийн дайралт хийх замаар байлдааны санаачлагыг
гартаа авах
- Газар орон, цагийн байдалд таацуулах

3. - Цэрэг эрсийн сэтгэл зүйн хүчин зүйлийг харгалзах
- Морьт цэргийн онцлогийг байлдааны явцад давуу талыг чадамгай ашиглах гэх мэт
тагнан турши х арга үйлдлийг нарийн бодож хийдэг байсан. С.С.Уолкер “ Монголын арми маневр
сайтайгаараа ялгарч байсан бөгөөд энэ нь юуны түрүүнд их хааны гардан зохион байгуулж б айсан
тагнуулын үйл ажиллагаатай холбоотой. Үүнээс өмнө ч, хойшид ч, өөр ямар ч арми тагн уулын
ийм хүчтэй үйл ажиллагаа явуулж байгаагүй юм” гэж тэмдэглэсэн.
Тэрээр нийт 60 гаруй тулалдаанд оролцохдоо нэг ч ялагдаагүй байна. Цэргийн дараг,
жанжин болох дайчдын авъяас чадварыг гойд танин мэдэж, тэднийг өсгөж, сургаж, дэвшүүлж
байжээ.
“ Эрдэнийн эрх “, Лу “ Алтан товч “-д Есөн өрлөг хэмээх 9 том жанжин томилсон тухай
дурджээ. Харин “ Чингисийн есөн өрлөгтэй өнчин хөвгүүний цэцэлсэн шаштир “ гэдэг утга
уянгын шүлэглэлээс зохиолд эл 9 өрлөгийн нэрийг бүтнээр нь бичжээ.
Эдгээр нь Мухулай, Боорчи, Зэлмэ, Шихи хутаг, Сорхоншира, Сүбээдэй, Зэв, Борохул
удалгүй нас барсан Хара Хирүгэ, хожим нэмэгдсэн нь Елюй-Чуцай нар юм.
Ж.Неру: “ Чингис бол түүхэнд гарсан цэргийн суут ухаантан, жолоодогч эргэлзээгүй мөн.
Түүний дэргэд Александр Македонский, Цезар хоёр юу ч биш мэт “ Ж. Неру. Ертөнцийн түүхийг
сөхөн үзвэл. УБ-1987 гэж бичжээ. Чингис хаан цэргийн эрдэм, байлдах урлаг, байнгын армийн
онол, сургаалыг боловсруулснаараа дэлхийн цэргийн ухааны хөгжилд жинтэй хувь нэмэр
оруулжээ. Ийм учраас Чингисийг аугаа их жанжин хэмээн авч үздэг болно.
- Чингис хааныг яагаад Монгол үндэсний ялгуусан баатар гэж үздэг вэ?
1.Тэрээр монгол үндэстэн бүрэлдэх эх суурийг тавьсан. Чингис хаан монгол угсаатныг
нэгдсэн газар нутагтай, хил хязгаартай, аман болон бичгийн хэлтэй, өөрийн гэсэн язгуурлаг
соёлтой болгожээ.
2.Монголынхоо төлөө амь насаа огоорон зүтгэж, эр зориг, ид хавын гайхамшгийг дэлхий
дахинд үзүүлсэн байна.
Персийн түүхч Жувани “ Монгол орон Чингис хааны орон гэдэг бөхөшгүй алдрыг олж
авсан, Чингис өндөр биетэй, чийрэг чадалтай, шингэн сахалтай, муурын нүдтэй, асар эрэмгий,
суут ухаантай, дайсан, урвагч нарт эвлэршгүй, хатуу ширүүн, баатар шударгуу аймшиггүй зориг
чанга “ Ж.Ж.Саундерс “ Монголын байлдан дагууллын түүх “ УБ.1992.дам иш татав хэмээн
тэмдэглэсэн байна. Ийм учраас түүнийг үндэсний ялгуусан баатар хэмээмой.
-Чингис хааныг өнөөгийн ертөнцийг үндэслэгч, дэлхий дахины ойртуулагч, тохин уулагч,
шинэчлэгч гэж яагаад үздэг вэ?
1.Урьд өмнө, хойно ч гэсэн хэн ч ийм их газар нутгийг харъяалж бай гаагүй юм.Тэрээр
дэлхийн бараг талыг эзэлснээрээ Чингис хаан өрнө дорно хоёры г улс төр, эдийн засгийн түмэн
шижмээр холбож өгчээ.

4. 2.Хоёр их хөршийнхөө дэвжин дээшлэх баттай эх суурийг тавьсан. Оросын вангуудыг
нэгдэж хүчэрхэг Орос гүрэн болох эхлэлийг Чингис хаан тавьсан. Хятадын газар н утгийг өмнө
зүгт тэлж өгсөн байна. Өмнөд Сүн улсыг эзэлснээр
3.Тэрээр аль нэг улс, угсаатныг монголд уусгах юм уу, колончлох бодлого хэзээ ч явуулж
байгаагүй бөгөөд эзлэгдсэн улсуудын ард түмний соёл иргэншил, шашин шүтлэгийг ихэд
эрхэмлэж байжээ. Энэ бүхэн бол түүнийг өнөөгийн ертөнцийг үндэслэгч, дэлхий дахиныг
ойртуулсан нягтруулагч, тохинуулагч, шинэчлэгч хэмээн үздэг.
Хоёр. Чингис хааны залгамжлагчдын гүйцэтгэсэн үүрэг.
Өгэдэй 1185-1241 Монгол улсын хаан ширээг залгамжилсан хоёр дахь их хаан юм. 13 жил
монголын төрийг тэргүүлсэн. Эцгийнхээ гэрээсийг үнэнчээр биелүүлсэн. Өгэдэй хаан болмогцоо
зарлиг гаргаж, бүх ялтанд өршөөл үзүүлжээ. Энэ бол монголын түүхэнд анх удаа төрийн
шийдвэрээр гэмт хэрэгтэнд олноор нь өршөөл үзүүлсэн хэрэг байлаа. Энэ үйл явц монголын
төрийн түүхэнд цааш үргэлжилсэн байна. Гэхдээ аливаа ялтанд биш, зарим ялтанд өршөөл
үзүүлдэг практик болон тогтжээ. Өгэдэйнөөрчлөлтүүд:
-Төрийн удирдлагын тогтолцоонд зарим өөрчлөлт оруулж, дотоод бичгийн яамыг шинээр
байгуулсан.
-Их хурилдайн журмыг өөрчилсөн, ямар ч шалтгаангүй гээр хурилдайд үл оролцогчдыг
шийтгэх тодорхой заалт журам нэмсэн.
-1231 оноос цэрэг иргэний нэгдмэл захиргааг бие даалган ажиллуулсан. Ингэснээр
цэргийн захирагч нар өөрсдөө алба гувчуур авдаг байсныг боли улж, уг асуудлыг төрд
шилжүүлсэн байна. Ингэснээр цэргийн захирагч нар зөвхөн цэргийн хэргээ хариуцах болсон.
Өгэдэйн шинэчлэлүүд:
1.Татварын дүрмийг журамлаж цэгцэлсэн. Худалдаачид хэт өндөр хүүтэй мөнгө
зээлдүүлдэг байсныг хориглосон. Алтан улсын жишээгээр улсын мөнгөн тэмдэгтийг цаасаар
үйлдүүлж, гүйлгээнд гаргасан.
Ядууст туслах улсын сан бүрдүүлсэн. Энэ зорилгоор 100 хониноос 1 хонь тат варлах
болсон.
Их хурилдай, ноёдын чуулганы бүх зардлыг ард иргэдээс татварладгийг зогсоож, мянгат
тутамд хувааж ноогдуулах болсон.
2.Өртөө улаа байгуулсан. Хэн хүн дураараа улаалан явахыг зогсоосон. Улаа , агтын тоог
тогтоож өгсөн.
3.Говь, тал хээрийн бүсэд худаг гаргаж, билчээр усжуулах ажлыг хийсэн. Эдгээр
шинэчлэлийг хийсэн байна.

5. Өгэдэй эцгийнхээ цэргийн эрдэм ухааныг, дайтах урлагийг гарамгай эзэмшсэн. Тэрээр
Алтан улс, Төвдийг төвшитгөн тохинуулж дууссан бөгөөд өрнө зүгийн хэд хэдэн улс орныг
харъяалалдаа оруулж нутаг дэвсгэрээ өргөтгөсөн.
Хархорум хотыг цогцлуулж, Саран, Тосох зэрэг хэд хэдэн хотыг Өгэдэйн үед байгуулсан.
Өгэдэй хааны үед дүү Тулуй томоохон хувь нэмэр оруулсан.
Өгэдэй хаан өөрийнхөө үйл ажиллагааны эерэг болон сөрөг үйлдлээ үнэлж цэгнэсэн анхны
хаан юм. “Гишгэсэн мөрөө эргэж харах “ ёстойг өөрийнхөө үйл ажиллагаагаар харуулсан. Энэ үйл
ажиллагаа цаашид сайн уламжлагдаагүй нь харамсалтай.
Өгэдэйн дараах хаадын их зонхи нь өмнөх хаадын хаа үйл ажиллагааг болон өөрийнхөө
хэрэг явдлыг огт хай хралгүй, бүх зүйл болж байгаа, бүтэж байна хэмээн сэтгэл амгалан
байцгаасаар улс орноо буурч доройтоход хүргэсэн хэмээн дүгнэж болно.
Гүюг 1206-1248 Өгэдэйн дараа монголын их хаанд өргөмжлөгдсөн хүн бол Гүюг
юм.тэрээр 3 жил шахам төр барьсан. Гүюг хааны үед хүн амын тооллого явуулсан. Алба, татварыг
журамлажээ. Эцгийнхээ гадаад бодлогыг үргэлжлүүлэн Умард хятад дахь бодлогоо улам
баталгаажуулсан.
Академич Ч.Далай “ Гүюг хаан төрийн хатуу ёстой, өвөг эцэг, эцэг хоёр хааны захиж
гэрээсэлсэнд үнэнч, бас л хаан шиг хаан байсан” гэжээ.
Их монгол улсын төрийн хоймор Гүюг хаанаас хойш хазайх тийшээ хандсан.
Мөнх хаан 1208-1259 Гүюг хааныг залгамжилсан. Бичиг үсэг, тоон ухаан, хэмжи хүй
ухаанд нэвтэрсэн. Монголын төрийн хэргийг 1О шахам жил барьсан. Хархорум хотын үүрийг
өргөтгөж, хямрал самууныг дарж, улс орноо төвшитгөжээ.
Тэрээр Сүн улсын дийлэнхийг байлдан дагуулж байгаад насан өөд болсон.
Хувилай хаан 1215-1294. Хувилай хааны үед арлын Японоос бусад дорно дахин бараг
бүхэлдээ мон гол гүрний эрхшээлд орж, монголчуудын нэр сүр дэлхий дахинаа улам и х ц уурайтах
болсон.
Монголын түүхэнд Хувилайн гүйцэтгэсэн үүргийг эерэг, сөрөг хоёр янзаар, гэхдээ
хэтрүүлэн үзэх хандлага байна.
Нэг хэсэг нь Хувилай бол ёс бусаар хаан ширээ залгамжилж, улсын хаа нийслэлийг харь
нутагт шилжүүлж, Их засгийг бараг хэрэгсэхээ больж, улсынхаа нэрийг өөрчилж, үндэсний бичиг
үсгээ хүртэл өөрчилсөн, бурхны шашныг бусдаас онцлон төрийн шашин болгосон нь Монголын
их хямралын эх үүсвэр болсон. Хувилайн засаг тогтсон үеэс эхлэн, монголчуудын хагарал, бутрал
гүнзгийрч, эцэстээ мөхөх аюулын харангыг дэлдсэн гэж үздэг.
Нөгөө хэсэг судлаачид Хувилай хятадад төрийн төвөө шилжүүлсэн нь хятадыг сайн барьж
байх төдийгүй, цаашид өнө удаан тогтоон барьж байх давхар зорилго агуулж байснаараа нэгэн
зууны турш дорно дахинд ноёрхлоо тогтоох боломжтой болсон гэж үздэг.

6. Хувилай төрийн төвийг Бээжинд шилжүүлэхдээ хятадын нутагт шилжиж суурьшиж байна
гэж бодохоосоо илүү хуучин алдсан нутагтаа, хятад монголын хуучин хилийн зааг дээр и рж
нутаглалаа гэж үзэж байсан байх.
Хархорум хотыг нийслэл хэвээр нь үлдээсэн бол он цагийн ..... өмнө зүгээс хүмүүс үй
олноор шилжин суурьшиж, монголчуудыг уусгах аюул нүүрлэх байсан болов уу? Монголын
төрийн төв өмнө зүгт шилжсэн боловч Юан улсын хаад Хятадын нөлөөнд орж, үндэсний өвөрмөц
байдлаа алдан хятадчилагдаагүй, харин ч монгол төр ёс, заншил, суртлаа хэвээр хадгалж ирсэн
байна. Японы эрдэмтэн Отаки: Хувилай хааныг хятадууд хятадчилах гээд бүтээгүй юм.
Хувилай хаан бол шинэ монгол хүний зөв үлгэр дууриалал, бойжиж боловсорсон монгол
язгууртны төлөөлөгч мөн байв. Отаки Мацуда: Хувилай хаан. Өвөр монгол хэвлэл. 1983 он
гэжээ.
Академич Ш.Бира “ хувилайн бодлогыг бүхэлд нь авч үзвээс, тэр нь Монголын эзэнт
гүрний эх суурийг тавьж өгсөн их өвөг Чингис хааны төдийгүй, мөн өмнөхөн нь байсан хаадын
бодлогоос ч и хээхэн өвөрмөц шинж төрхтэй, шинэлэг бодлого байсан болохыг юуны өмнө
тэмдэглэвээс зохино. Тэрхүү бодлого монгол хаадын Тэнгэрчлэх үзэл бодлын түүхэнд нэн онцлог
үеийг нээсэн болой. Хувилай хятадад төвлөрсөн их эзэнт гүрнийг өргөтгөн төвхнүүлэхдээ зөв хөн
харийн нэг баялаг тансаг орон, зөвхөн нэг үндэстэн, угсаатныг бодохоосоо илүүтэй, өөрийн албат
болгосон олон төрлийн угсаатан иргэдийг хэрхэн эвлэлдүүлэн нэгтгэхэд чиглэгдсэн бөгөөд үндэс
угсаа үл харгалзсан, ертөнц дахины шинжтэй, ийнхүү ойлгогдохоор бодлогыг юуны өмнө
явуулахаар хичээж байжээ”.Ш.Бира.Их мон гол улсын түүх, үзэл суртлын зарим онцлог
асуудлууд. УБ-2006 гэж дүгнэсэн байна.
Хувилайн дараагаар Өлзийт хаанаас ухаант Тогоонтөмөр хүртэл төр захирсан хаад
хувилайн дараагаар газар авсан улс төрийн хямралыг намжааж чадаагүй юм.
1368 онд Хятад тариачдын их бослогод оролцогчид Тогоонтөмөр хааныг Нан хиад газраас
үдэн хөөснөөр Юан гүрэн мөхөж, монголын түүхийн нэгэн үе дуусгавар болж, шинэ үе эхэлсэн
юм.
Тогоонтөмөр хаан Бээжингээс зааглан одох зарлиг буулгасан нь тухайн үед гутамшиг мэт
байсан боловч, монголчуудын ...... хувь заяанд эерэг нөлөө үзүүлсэн гэж түүхчид үздэг.
Тогоонтөмөрийн зарлигаар монголчууд хятадаас зайлж одсон нь бодит өвөг дээдсийнхэн
ба бидэнд тохиосон их аз завшаан байлаа. Тухайн үед хаан цэрэг хөдөлгөж тариачдын бослогыг
дарж болох байсан авч, хятадад уусах аюул байгааг үгүйсгэх аргагүй гэж түүхэнд үздэг.
Тогоонтөмөрийн бас нэг гавъяа бол тэрээр уугуул нутагтаа ирсэн хойноо Монголын төр
ёсыг бэхжүүлж, н утаг газраа хамгаалан, Мин улсын түрэмгийллийг тууштай эсэргүүцэж байсны
ачаар түүний хойч үе олон жил төрийн гал голомтоо хадгалж, бас дахин сэргэж байсан билээ.