Ερευνητική εργασία των μαθητών της Α΄Λυκείου του ΓΕΛ Καβάλας

1. Ερευνητική εργασία Α΄ Λυκείου
Η λατρεία του Θεού Διονύσου στην ευρύτερη περιοχή της
ανατολικής Μακεδονίας: Eυετηριακές τελετές -Δρώμενα

2. Εποπτεύουσα Καθηγήτρια:
Γκούμα Όλγα
• Α΄ ΟΜΑΔΑ
Αναστασιάδου Ελίζα
Αναστασιάδου Μαρία
Ζαϊμίδου Χριστίνα
Μπαλίτσης Ιωάννης
• Β΄ΟΜΑΔΑ
Ανδρεάδης Γεώργιος
Βασιλειάδου Αικατερίνη
Γκουρτζιάδου Σοφία
Παπάζογλου Βασιλεία
• Γ΄ΟΜΑΔΑ
Καγκασίδου Κορίνα
Κούτρα Αθανασία
Zeria Etis
• Δ΄ΟΜΑΔΑ
Γερασιμίδης Θεόφιλος
Καναράς Κωνσταντίνος
Καναράς Ευστράτιος
Χαρτοματσίδης Κωνσταντίνος

3. Ίσως ο πιο αγαπητός θεός στους αρχαίους Έλληνες να είναι ο
Διόνυσος, το βάλσαμο της ζωής των ανθρώπων. Αυτός που δεν
κατοικούσε μακριά στον Όλυμπο, αποξενωμένος από την
καθημερινότητα του…

4. …αλλά που βρισκόταν δυναμικά παρόν, έτοιμος ανά πάσα στιγμή να
τους καταλάβει με την μανία του, έτσι ώστε να αποκτήσουν, έστω για
λίγο, μια γεύση από τον κόσμο των θεών….

5. O Διονυσιακός λατρευτικός κύκλος
Οι περισσότεροι μελετητές,
αναγνώρισαν στον κύκλο των
Διονυσιακών εορτασμών:
• μια συμπόρευση με τον κύκλο
ωρίμανσης του κρασιού
• μια γενικότερη τελεστική
αναπαράσταση, μέσω γονιμικών
τελετών, του κύκλου της
βλάστησης και της ζωής

6. Οι γιορτές του ξεκινούσαν με τα
Κατ’ αγρούς Διονύσια…
• Ήταν παλιά αγροτική εορτή που
τα δρώμενα της περιλαμβάνουν:
• Φαλλοφορία
• Πομπή στην οποία συμμετέχουν
ασκοφόροι (την εποχή αυτή
γίνεται το πρώτο άνοιγμα των
δοχείων του κρασιού)
• Διθυραμβικά άσματα που
θεωρούνται προάγγελος του
θεάτρου

7. Τα Λήναια…
• Είναι η βασική εορτή στην οποία
ο Διόνυσος είναι το επίκεντρο
• Έχει μυστηριακό χαρακτήρα
• Εκεί γίνεται μια πρώτη μίξη με
διάφορες ουσίες των εκεί
φυλασσόμενων οινικών πίθων
• Στις μυστηριακές τελετές
συμμετέχουν οι Γεραραί,
Αθηναίες υπεύθυνες για τα εν
λόγω μυστήρια

8. Τα Ανθεστήρια…
Τα Ανθεστήρια διαρκούν τρείς
ημέρες, με ξεχωριστό
τελετουργικό όνομα η καθεμία,
βάση των διαφορετικών
δοχείων τα οποία
χρησιμοποιούνται στις τελετές,
δηλαδή:
• Πιθοίγια
• Χόαι
• Χύτροι

9. Ημέρα 1η… Τα Πιθοίγια
• Είναι η πρώτη ημέρα της εορτής ,
στην ουσία μια ξέφρενη γιορτή
του κρασιού
• Ανοίγονται οι πίθοι με το νέο
κρασί…
• Ανοίγονται και οι μυστηριακοί
μισοθαμμένοι πίθοι στο εν Λίμναις
ιερό με μυστικές τελετές…
• Πρωτοστατούν πάλι οι Γεραραί, οι
οποίες είχαν προετοιμάσει τους
πίθους κατά τα Λήναια

10. Ημέρα 2η… Οι χόες
• Κατά τη διάρκεια τους γινόταν
αγώνες οινοποσίας.
• Ο νικητής βραβεύονταν από τον
ίδιο τον Άρχοντα-Βασιλιά με ένα
ασκί γεμάτο κρασί και ένα
στεφάνι από πράσινα φύλλα
• Μετά τον αγώνα στεφάνωναν
τους Χόες (ή χοάς) με στεφάνια,
τα οποία παραδίδονταν στην
ιέρεια του ιερού "εν Λίμναις"
Διονύσου, ως προσφορά προς τον
θεό

11. Η ιερογαμία…
• Είναι μια μυστηριακή τελετή
γάμου
• Ο Διόνυσος εμφανίζεται ως
Νυμφίος, και συμμετέχει σε μια
μυστική ένωση με την κατ' εξοχήν
θρησκευτική εκπρόσωπο όλων
των Αθηναίων, την σύζυγο του
Άρχοντα Βασιλιά.
• Η ένωση αυτή αναγνωρίζεται ως
αυτόνομη γονιμική (στην
γενικότητα της λέξης) τελετή.

12. • Από αυτή την ένωση, κάτι
γεννάται και δεν είναι μόνο το νέο
κρασί το οποίο ξεθάβεται από την
Γή αλλά και οι προγονικές ψυχές
• Οι πίθοι, εκτός από το να
αποτελούν το κατεξοχήν δοχείο
αποθήκευσης του κρασιού, ήταν
και ένα δοχείο το οποίο
χρησιμοποιούνταν στις ταφές…

13. Ημέρα 3η… Χύτροι
• Μέσα σε αυτό το κλίμα συμβαίνει κάτι περίεργο… Το μυστηριακό κρασί
πίνεται εν σιγή, ενώ ακολουθεί μια αλλαγή στην διάθεση…
• Οι οικογένειες προετοιμάζουν στο σπίτι τους δείπνο, στο οποίο
προσκαλούνται οι νεκροί, σε μια τελετή η οποία παρομοιάζεται με τα
ψυχοσάββατα.
• Θυσιάζουν στον Ψυχοπομπό και Χθόνιο Ερμή, και του προσφέρουν την
"πανσπερμία", ένα παρασκεύασμα όπως τα σημερινά κόλλυβα, που το
έφτιαχναν από σπόρους δημητριακών και όσπρια.
• Οι ημέρες αυτές θεωρούνταν αποφράδες, ημέρες που οι νεκροί και τα
φαντάσματα περπατούν στην Γή…

14. • Όλα τα ιερά είναι κλειστά και οι
άνθρωποι σχηματίζουν με πίσσα
αποτροπαϊκά σύμβολα στις πόρτες
των οικιών τους, ενώ μασάνε για
τους ίδιους λόγους απήγανο, έτσι
ώστε να προστατευθούν από μια
άλλη τάξη νεκρών, τις Κήρες
• Τα Ανθεστήρια τελειώνουν την
τρίτη ημέρα με την Υδροφορία,
κατά την οποία ρίπτεται ύδωρ στο
χάσμα πλάι στο τέμενος της Γής,
από το οποίο αποτραβήχτηκαν τα
νερά του κατακλυσμού, ως χοή για
τους νεκρούς του κατακλυσμού.

15. Κάπου εκεί ανάμεσα στις ημέρες τέλεσης των
Ανθεστηρίων λαμβάνει χώρα –εκτός της
ιερογαμίας- μια ακόμη εκ πρώτης όψεως
ασύνδετη τελετή – η Αιώρα…

16. Η Αιώρα…
• Κατά την εορτή αυτή νεαρά
κορίτσια λικνίζονται σε κούνιες
κρεμασμένες από τα δέντρα
• Αναγνωρίζεται ως καθαρτήρια
τελετή, είτε σχετιζόμενη με την
ύπαρξη των νεκρών( άσχετη με
τον Διόνυσο)
• είτε ως τελετή καθαγίασης και
αφιέρωσης των κοριτσιών στον
Θεό, ως επιβίωση παλαιάς
δεντρολατρίας.

17. Η γιορτή τελείωνε με την φράση : "θύραζε, Κήρες,
ουκέτ' Ανθεστήρια" (φευγάτε ψυχές των νεκρών,
τ' Ανθεστήρια τελείωσαν…)

18. Μανιοδότης κι εκστατικός, βαθιά ερωτικός,
πνεύμα της φύσης και της γονιμότητας, του
κρασιού και του γλεντιού, ο Βάκχος, ο Διόνυσος,
αέναος και αειθαλής, μας χαμογελάει ακόμη μέσα
από τα βάθη των αιώνων…

19. Μπορεί σήμερα η μορφή του Διόνυσου να ανήκει,
για τους περισσότερους ανθρώπους, στο
παρελθόν, τα παιδιά του Διονύσου όμως είναι
πάντα εδώ!
Το βακχικό, γονιμικό πνεύμα ζει και βασιλεύει
μέσα στις λαϊκές μας παραδόσεις και ο κατεξοχήν
χώρος έκφρασης του είναι το Παγγαίο.

20. Και η γνωριμία μας με τα παιδιά του Διονύσου
ξεκινά με τα Μπαμπούγερα της Καλής Βρύσης
Δράμας…

21. Άλλωστε εκεί η αρχαιολογική σκαπάνη
έφερε στο φώς…
Την κεφαλή Και το ιερό του Διονύσου

22. Εκεί πρωταγωνιστούν τα «Μπαμπούγερα», άντρες
μεταμφιεσμένοι ζωόμορφα και ζωσμένοι βαριά
κουδούνια.

23. Τα τρεχάματα, οι ήχοι των
κουδουνιών, τα χαρούμενα
ξεφωνητά τους, η ζωόμορφη
μεταμφίεση, οι πλακόστρωτοι
δρόμοι, η συνηθισμένη την
εποχή αυτή ομίχλη του
βορειοελλαδικού τοπίου, οι
ορχηστικές κινήσεις τους ,
δίνουν στο χώρο και στο χρόνο
μια αίσθηση εξωπραγματική…

24. Στα πλαίσια του δρωμένου
διαδραματίζεται μιμητικό
όργωμα καθώς και εικονική
σπορά, που φανερώνουν
εμφανέστατα τον ευετηριακό
σκοπό του δρωμένου την
επίτευξη δηλαδή της
καλοχρονιάς στην ευρύτερη
διάσταση της καλής υγείας και
της πλούσιας παραγωγής…

25. Την ίδια στιγμή χορεύουν,
κυνηγούν εύθυμα τους
περαστικούς, αλλά αρπάζουν
και τη… νύφη (έναν άνδρα
ντυμένο γυναίκα) σε μια
τελετουργία που θυμίζει
έντονα…

26. την ιερογαμία του Διονύσου…

27. Ταυτόχρονα τιμούν και τη
μαμμή, της οποίας η
παρουσία ήταν πολύτιμη στην
παραδοσιακή κοινότητα και
κοινωνία .
Στο έθιμο αυτό, διασώζονται
στοιχεία από ανάλογες τελετές
της αρχαιότητας, με έντονο
γονιμικό χαρακτήρα, όπως
ήταν τα Θεσμοφόρια και τα
Αλώα.

28. Τα παιδιά του Διονύσου τα συναντάμε και
στα Μπαμπούγερα του Βαμβακόφυτου
Σερρών…

29. και εκεί φορούν…
Μάσκες… και κουδούνια…

30. Αναπαριστούν και
σατιρίζουν πράγματα,
επαγγέλματα, άτομα και
καταστάσεις που είχαν
σχέση με την καθημερινή
τους ζωή και την τότε
πραγματικότητα…
• Τον Παππού με τη Γιαγιά
• το Γαμπρό με τη Νύφη
• το Γιατρό,
• τον Καλαϊτζή(γανωτής),
• τον Ταχυδρόμο,
• τον Εύζωνα,
• τον Εσατζή (Στρατονόμο),
• το Φωτογράφο,
• το Σκουπιδιάρη
• τον Πεπελάσκο
(καπνοδοχοκαθαριστή),
• το Ζευγά με βουκέντρα στο ένα χέρι
και φίμωτρο στο άλλο
• τον Αρκουδιάρη (γκιούπτιαν =
γύφτος) με την έγκυο γυναίκα του
(γκιούπκα = γύφτισσα),

31. και φυσικά τους ταπουτζήδες…
Οι Ταπουτζήδες έχουν άγρια και
φοβερή μάσκα με δέρματα. Στη
μέση τους κρέμονται μεγάλα
κουδούνια και στα χέρια τους
κρατούν το ταπούς [από την.
τουρκική λέξη top=μπάλα,
σφαίρα].
Χτυπώντας το ταπούς στο έδαφος
με δύναμη και ιδιαίτερα σε
στάσιμα νερά προκαλούν φόβο
και δέος. Διώχνουν μακριά τους
θεατές που εμπλέκονται με τα
μπαμπούγερα.

32. Η κορύφωση της εκδήλωσης
λαμβάνει χώρα στην κεντρική
πλατεία του χωριού με γλέντι
υπό τον τελετουργικό ήχο της
γκάιντας…

33. Τα παιδιά του Διονύσου θα τα συναντήσεις και
στη Νικήσιανη. Εκεί τα λένε… Αράπηδες!

34. • Φοράν τη «Μπαρμπότα» το
επιβλητικό κάλυμμα της κεφαλής,
συχνά στολισμένο με κεντημένο
μαντήλι, που αποτελείται από
ακατέργαστο δέρμα τράγου,
γεμάτο με χόρτο
• Το σώμα τους το σκεπάζουν με
προβιές ζώων
• Στη μέση τους περιζώνουν τρία
μεγάλα κουδούνια τα «τσιάνια»
και ένα άλλο ιδιόμορφο κουδούνι,
το «μπατάλη»

35. • Στην πλάτη τους δημιουργείται
καμπούρα με γέμισμα φύλλων
καλαμποκιού ή χόρτου
•
Τις κνήμες τους ζώνουν με
μάλλινα κομμάτια υφάσματος,
τα «καλτσιούνια»
• Αντί για παπούτσια φορούν τα
«τσιρβούλια», που
κατασκευάζονται από
ακατέργαστο χοιρινό δέρμα

36. Κάθε χρόνο στη γιορτή του Αι-
Γιαννιού , μετά τον
εκκλησιασμό , πηδώντας και
κρατώντας ξύλινες μαχαίρες ,
μέσα στο πανδαιμόνιο του
κρότου των κουδουνιών ,
περιέρχονται στη Νικήσιανη
για να διώξουν τα κακά
πνεύματα.

37. Σύμφωνα με την Παράδοση, την εποχή της
τουρκοκρατίας, στον εξοπλισμό τους προστέθηκε και ένα
ξύλινο σπαθί, η «μαχαίρα».

38. • Το δρώμενο κλείνει με τη
μονομαχία στην πλατεία δύο
αράπηδων όπου ο ένας εκ των
δυο θα πέσει νεκρός
• Η πράξη συμβολίζει τον
θάνατο του Διόνυσου από
τους Τιτάνες , που σε λίγο
όμως θα αναστηθεί και πάλι
από το Δία…

39. Ας μην ξεχνάμε άλλωστε ότι στις υψηλότερες
κορυφές του Παγγαίου που προστατεύει με τον
ίσκιο του τη Νικήσιανη,

40. • Υπήρχε το μαντείο του
Διονύσου στο οποίο
τελούνταν μυστηριώδεις και
παγανιστικές λατρείες που
συμβόλιζαν την
γονιμοποίηση της φύσης.
• Οι λάτρεις του Διονύσου,
επιζητούσαν εκεί την
επικοινωνία με το θείο και
την αθανασία της ψυχής…

41. Το ταξίδι της γνωριμίας μας με τα παιδιά του
Διονύσου τελειώνει με τους Αράπηδες στο
Μοναστηράκι Δράμας…

42. Ο θίασος των δρώντων εκεί φέρει την
ονομασία «τσέτα».
Απαρτίζεται από τους
γνωστούς πλέον
αράπηδες που
φορούν μάσκες…

43. προβιές και κουδούνια…

44. Τους ακολουθούν οι τσολιάδες…
• Είναι ένα στοιχείο, το οποίο
προστέθηκε
σχετικά πρόσφατα στο έθιμο.
• Επισφραγίζουν με την
παρουσία τους την ελληνική
φυσιογνωμία και την
ταυτότητα του δρωμένου.
• Είναι ο συνδετικός κρίκος
ανάμεσα στην αρχαία ελληνική
παράδοση και τη νεώτερη.

45. • Είναι ντυμένοι με τη
φουστανέλα, το
αντιπροσωπευτικό εθνικό
ένδυμα.
• Έχουν στην πλάτη ριγμένες
τις τσέβρες
• και στο κεφάλι μαύρη
μαντίλα με κρόσσια, η οποία
συμβολίζει το πένθος για το
υπόδουλο στους Οθωμανούς
έθνος.

46. Ακολουθούν οι όμορφες …Γκιλίγκες
• με τις παραδοσιακές
γυναικείες φορεσιές που στην
πραγματικότητα είναι
μεταμφιεσμένοι …άντρες!
• Ο κύριος ρόλος των Γκιλίγκων
είναι να εξασφαλίσουν την
ομαλή τέλεση του χορού

47. Έπονται οι «παππούδες»
• Είναι νέοι άνδρες του χωριού
που κρατούν στο χέρι γκλίτσα
και φορούν παραδοσιακές,
γιορτινές ενδυμασίες
• Στο δρώμενο προστέθηκαν
κατά τους νεώτερους χρόνους
για να τιμηθούν από τις
νεότερες γενιές οι
μεγαλύτεροι.

48. Στο δρώμενο λαμβάνει χώρα…
μάχη με σπαθιά
Και διαμάχη αράπηδων-
παππούδων

49. και κλείνει με τον Τρανό κυκλικό χορό…

50. Προβιές και ζωομορφισμός, μάσκες και
κεφαλοστολές, κουδούνια και θόρυβοι, στάχτη και
σταχτώματα, μιμητικό όργωμα και εικονική σπορά,
χορός και αγερμοί, ευωχία και ευχές…
οδηγούν σε μια πρωταρχική, μαγική και ταυτόχρονα
θρησκευτική ιδέα, πυρήνα πολλών αγροτικών
τελετουργιών, που επιδιώκουν να επενεργήσουν
στην γονιμότητα και την καρποφορία της γης.

51. Αντί επιλόγου…
Σε τελική ανάλυση, παιδιά του Διονύσου είμαστε κι όλοι
εμείς που επιμένουμε να διατηρούμε την αισιοδοξία μας
και ν’ απολαμβάνουμε την ομορφιά της ζωής, σε πείσμα των
καιρών. Όχι μόνο γιατί… η φτώχεια θέλει καλοπέραση,
αλλά και γιατί…

52. … ο Βάκχος είναι και θεός
πολιτικός κι ανατρεπτικός.
Σε μια εποχή κινημάτων
και εξεγέρσεων, ο
«Διόνυσος Ἐλευθερέας»
(ελευθερωτής),«Δημόσιος
και Δημοτελὴς»
(προστάτης του δήμου και
της δημοκρατίας)
δεν μπορεί παρά να είναι
…εκπληκτικά επίκαιρος!