Eρευνητική Εργασία της Παπάζογλου Βασιλείας μαθήτριας της Α΄λυκείου του ΓΕΛ Κρηνίδων Καβάλας.

1. ΠΑΠΑΖΟΓΛΟΥ ΒΑΣΙΛΕΙΑ
Η ΠΑΝΑΓΙΑ ΤΟΥ ΠΑΓΓΑΙΟΥ :
ΙΕΡΑ ΜΟΝΗ ΠΑΝΑΓΙΑΣ ΕΙΚΟΣΙΦΟΙΝΙΣΣΗΣ
Καθολικό του μοναστηριού και κτηριακό συγκρότημα
ΚΡΗΝΙΔΕΣ 2012-2013
1

2. Η ΠΑΝΑΓΙΑ ΤΟΥ ΠΑΓΓΑΙΟΥ :
ΙΕΡΑ ΜΟΝΗ ΠΑΝΑΓΙΑΣ ΕΙΚΟΣΙΦΟΙΝΙΣΣΗΣ
Καθολικό του μοναστηριού και κτηριακό συγκρότημα
2

3. ΟΜΑΔΑ Β΄
ΓΚΟΥΡΤΖΙΑΔΟΥ ΣΟΦΙΑ
ΑΝΔΡΕΑΔΗΣ ΓΙΩΡΓΟΣ
ΒΑΣΙΛΕΙΑΔΟΥ ΚΑΤΕΡΙΝΑ
ΠΑΠΑΖΟΓΛΟΥ ΒΑΣΙΛΕΙΑ
ΕΠΟΠΤΕΙΑ
ΚΑΡΑΤΖΟΓΛΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ
ΓΚΟΥΜΑ ΟΛΓΑ
3

4. ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
Πρόλογος………………………………………………………………………………5
Εισαγωγή………………………………………………………………………………6
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α΄: ΤΟ ΚΑΘΟΛΙΚΟ
1)Ιστορία...........................................………………………….....................................7
2)Αρχιτεκτονικός ρυθμός ……………………………………......................................7
3)Τοιχογραφίες…………………………………………………………......................9
4)Τέμπλο…………………………………………………………………………….10
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β΄:ΤΟ ΚΤΗΡΙΑΚΟ ΣΥΓΚΡΟΤΗΜΑ
1)Σωζόμενα κτίσματα....…………………………………….....................................12
2)Το κυρίως μοναστήρι……………………………………………………………12
3)Βόρεια και ανατολική πτέρυγα του
ΜοναστηριακούΣυγκροτήματος………………………………………………….13
4)Νότια και νοτιοανατολικά κτίσματα της
Μονής………………………………………………………………….....................14
5)Εξωτερικά κτίσματα……………………………………….....................................15
Επίλογος………………………………………………………………......................17
Βιβλιογραφία……………………………………………………………………….18
4

5. Πρόλογος
Κατά τη σχολική χρονιά 2012-2013 στο ΓΕΛ Κρηνίδων και στα πλαίσια του
μαθήματος της ερευνητικής εργασίας με εποπτεύοντες καθηγητές τους κ.
Καρατζόγλου Αλέξανδρο και την κ. Γκούμα Όλγα, διεξήχθη έρευνα με σκοπό την
γνωριμία και επαφή των μαθητών με ένα από τα ιερότερα μοναστήρια της περιοχής,
την ιερά Μονή Παναγίας Εικοσιφοινίσσης.
Το θέμα της ομάδας στην οποία ανήκω ήταν το καθολικό αλλά και το ευρύτερο
κτηριακό συγκρότημα δυο μοναστηριών με παράλληλο βίο, αυτό της
Εικοσιφοίνισσας καθώς και του Τιμίου Προδρόμου Σερρών. Η ομάδα μου
αποτελείται από τους μαθητές Ανδρεάδη Γεώργιο, Γκουρτζιάδου Σοφία, Βασιλειάδου
Κατερίνα και Παπάζογλου Βασιλεία.
Το δικό μου επιμέρους υποθέμα ήταν το καθολικό και το κτηριακό συγκρότημα της
ιεράς μονής Παναγίας Εικοσιφοινίσσης.
5

6. Εισαγωγή
Η μακρά παράδοση του ορθόδοξου μοναχισμού στη Μακεδονία συνδέεται άρρηκτα
με τους ορεινούς όγκους της γεωγραφίας της. Ανάμεσα στα όρη του Μενοίκειου και
του Παγγαίου, στις πλαγιές και στις χαράδρες τους, διατηρούνται δυο ζωντανά
μνημεία του βυζαντινού μοναχισμού: οι ιερές μονές Τιμίου Προδρόμου καθώς και
της Παναγίας Εικοσιφοινίσσης, οι οποίες αποτελούν μνημεία πολιτισμού, κέντρα
Ορθοδοξίας και παρακαταθήκες ελληνικής παράδοσης, συνείδησης και παιδείας.
Η μονή της Εικοσιφοίνισσας βρίσκεται στο νόμο Σερρών στην Μακεδονία. Είναι
μια γυναικεία μονή που η ιστορία της χάνεται στο παρελθόν. Η περίοδος έντονης
πολιτικής αστάθειας και πολεμικών συγκρούσεων που γνώρισε η περιοχή, άφησε το
στίγμα της και εδώ. Η πυρπόληση του μοναστηριακού συγκροτήματος στις 12
Ιουλίου 1943 κατέκαψε το μοναστήρι και τα κτίσματα του. Μόνο το καθολικό
διασώθηκε από την πυρκαγιά, γεγονός που ενίσχυσε την πίστη και τη θέληση της
μοναστικής κοινότητας για την αναγέννησή της.
Ενέργειες ανασύστασης της μονής της Εικοσιφοίνισσας και αναστύλωσης του
ευρύτερου συγκροτήματος ξεκίνησαν σχεδόν αμέσως μετά την καταστροφή και
ιδιαίτερα μετά τη λήξη του πολέμου και την αποχώρηση των Βουλγαρικών
στρατευμάτων από την περιοχή. Η επιστημονική κοινότητα ανέπτυξε επίσης έντονη
δραστηριότητα για την ανασύσταση της ξακουστής της βιβλιοθήκης.
Το αποτέλεσμα αυτών των προσπαθειών και τα κτίσματα που σώζονται σήμερα στον
ιερό αυτό χώρο, θα προσπαθήσει η παρούσα εργασία να καταγράψει.
6

7. ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α΄
ΤΟ ΚΑΘΟΛΙΚΟ
1)Ιστορία
Ο ναός του καθολικού της μόνης της Εικοσιφοίνισσας χρονολογείται στην περίοδο
1837 -1847. Το καθολικό είναι αφιερωμένο στα Εισόδια της Θεοτόκου, όπου και
τιμάται.
2)Αρχιτεκτονικός ρυθμός
Ο ρυθμός του ναού της μονής είναι σταυροειδής εγγεγραμμένος με τρούλο.
Αποτελείται από τον εξωνάρθηκα, τον εσωνάρθηκα και τον κυρίως ναό. Οι
περίτεχνοι τρούλοι που δεσπόζουν του συγκροτήματος στηρίζονται σε τέσσερις
μαρμάρινους κίονες. Η λιθόγλυπτη κυρίως είσοδος του καθολικού κατασκευάστηκε
το 1838. Οι θόλοι του καθολικού καλύπτονται με φύλλα μολύβδου και οι υπόλοιπες
στέγες της αναδρομής του καθολικού σκεπάζονται με σχιστόλιθο. Το εξωτερικό του
ναού περιβάλλεται με γραπτή διακόσμηση που μιμείται ισόδομη τοιχοποιία. Τα
κοιλόκυρτα γείσα της που διατρέχουν το κτίριο στη βάση της ανωδομής είναι
διακοσμημένα με πολύχρωμα διακοσμητικά θέματα με φυτικές γιρλάντες, συνθέσεις
από άνθη και φρούτα, σταυρούς και όμορφες παραστάσεις πουλιών και ζώων.
Η ανωδομή του καθολικού, με την παρουσία των τεσσάρων τρούλων σε σχήμα
σταυρού, έχει στενή σχέση με τις εξελίξεις στη μεταβυζαντινή εκκλησιαστική
αρχιτεκτονική των Βαλκανίων. Η κάτοψη είναι παραλλαγή της τυπολογίας του
αθωνικού τύπου, δηλαδή του τρίκογχου σύνθετου σταυροειδούς εγγεγραμμένου με
τρούλο ναού.
7

8. Η δυτική κεραία του σταυρού της κάτοψης του κυρίως ναού στο καθολικό της
μονής Εικοσιφοίνισσας επεκτείνεται προς δυσμάς και βρίσκεται στα δυτικά του
καθολικού αυτού.
Στον κυρίως ναό οι κόγχες των χορών στεγάζονται με ημίθολα, σε αντίθεση με την
ημικυκλική κόγχη και ένα τμήμα του ανατολικού τοίχου του καμαροσκέπαστου ιερού
που ανήκει σε παλαιότερη φάση.
Το μεσοδιάστημα μεταξύ του κεντρικού χώρου του κυρίως ναού και του δυτικού
τρουλαίου χώρου, χωρίζουν σε τρία μέρη δυο ζεύγη μαρμάρινων κιόνων. Το βόρειο
και νότιο άκρο φέρουν στενόμακρους τρουλίσκους, ενώ το κεντρικό τμήμα
επιστέφεται με πλατύ τόξο. Το μαρμάρινο δάπεδο του καθολικού μπροστά από το
ιερό προδίδει την ιστορία του μοναστηριακού συγκροτήματος, αλλά και την ύπαρξη
καθολικού ναού στη συγκεκριμένη θέση. Επιπλέον, δυτικά του κυρίως ναού
8

9. αναπτύσσεται στενός νάρθηκας και περίστωο με τοξωτές κιονοστοιχίες στη δυτική,
βόρεια και νότια πλευρά.
Ο πύργος του καμπαναριού, χρονολογείται το 1838 και καταλαμβάνει τη
νοτιοανατολική γωνία του συγκροτήματος, ενώ στη βορειοανατολική γωνία
βρίσκεται το διώροφο σκευοφυλάκιο.
3)Τοιχογραφίες
Με τοιχογραφίες είναι κατάγραφοι οι εσωτερικοί χώροι του καθολικού και του
περιστώου που χρονολογούνται στην περίοδο 1858-1864 και είναι έργο του
ζωγράφου Ματθαίου από την Μολδαβία.
9

10. Οι σπουδαίες τοιχογραφίες του εργαστηρίου του αποτελούν ένα από τα δείγματα της
μεταβυζαντινής εκκλησιαστικής ζωγραφικής που συνδυάζει αφηγηματικά πρότυπα
και προγράμματα αλλά και δυτικά εκφραστικά στοιχεία. Επίσης, η εικονογράφηση
των τειχών και των θόλων του περιστώου παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον, καθώς
εμπεριέχει παραστάσεις αποκαλυπτικών θεμάτων όπως η «Μέλλουσα Κρίση» και η
«σκηνή του Παράδεισου» κ.α. και απεικονίζει τους κτήτορες της μονής Γερμανό,
Νεόφυτο, Νικόλαο, Διονύσιο.
Στη βόρεια στοά υπάρχει μέχρι και σήμερα η πολύτιμη απεικόνιση του
συγκροτήματος της μονής με σκηνές της ίδρυσής της από τον όσιο Γερμανό. Βέβαια,
λόγω της σοβαρής φθοράς που υπέστησαν από τη πυρκαγιά του 1943, οι
τοιχογραφίες του περιστώου έχουν πρόσφατα συντηρηθεί και επιζωγραφισθεί.
4)Τέμπλο
Το ξυλόγλυπτο επιχρυσωμένο τέμπλο στο εσωτερικό του ναού είναι ένα μεγάλης
καλλιτεχνικής αξίας έργο το οποίο χρειάστηκε 22 χρόνια για να κατασκευαστεί και
τελικά ολοκληρώθηκε το 1802 επί ηγουμενίας Σωφρονίου και κατασκευάστηκε από
μια ομάδα τεχνιτών από το νησί της Χίου. Σημαντικά, επίσης, έργα που αξίζει να
αναφέρουμε είναι ο ξυλόγλυπτος δεσποτικός θρόνος και το προσκυνητάρι της
Παναγίας.
10

11. Επιπλέον το σπουδαιότερο και ιερότερο αντικείμενο
του καθολικού είναι η θαυματουργός αχειροποίητος
εικόνα της Θεοτόκου με τον Χριστό, που συνδέεται με
τις ιδρυτικές παραδόσεις της μόνης. Η εικόνα βρίσκεται
τοποθετημένη στο τέμπλο και είναι καλυμμένη με
αργυρό ένδυμα.
11

12. Β΄ΤΟ ΚΤΗΡΙΑΚΟ ΣΥΓΚΡΟΤΗΜΑ ΤΗΣ ΜΟΝΗΣ
1)Σωζόμενα κτίσματα
Το κτηριακό συγκρότημα της Μόνης Εικοσιφοινίσσης έχει περάσει όλα αυτά τα
χρόνια από πολλές περιπέτειες. Το πως σώζεται μέχρι και σήμερα είναι το
αποτέλεσμα διαφόρων επιμέρους επισκευών που πραγματοποιήθηκαν όλα αυτά τα
χρόνια. Μεγάλη καταστροφή επέφερε στη Μονή η πυρκαγιά του 1943, ωστόσο υπό
τις κατάλληλες δομικές δραστηριότητες η Μονή συντηρήθηκε και σύμφωνα με μια
τοιχογραφία η ανάπτυξη του συγκροτήματος κατά το δεύτερο μισό του 20ου
αιώνα
διατήρησε την ένωση του παλαιού μοναστηριού. Επιπλέον, μπορούμε να αντλήσουμε
πλήθος πληροφοριών για τη μακρά ιστορία του μοναστηριού, όσον αφορά στις
οικοδομικές δραστηριότητες, μέσα από τα σωζόμενα μέχρι και σήμερα αρχαιολογικά
κατάλοιπα παλαιοτέρων επιβλαβών της μονής.
Τέλος, κάποια αρχιτεκτονικά μέλη και ανάγλυφα σπαράγματα της μεταβυζαντινής
μονής αλλά και κτητορικές επιγραφές, απεικονίζουν τις όψεις των κτιρίων της και
κρατούν ζωντανή τη μακρά ιστορική της συνέχειας.
2)Το κυρίως μοναστήρι
Το κτηριακό συγκρότημα της μονής είναι οργανωμένο σε δυο αρχιτεκτονικές
ενότητες, που ορίζονται από δυο περιβόλους. Το κυρίως μοναστήρι αναπτύσσεται
γύρω από τον καθολικό ναό.
12

13. Ο καθολικός ναός αποτελεί το μόνο κτήριο που σώθηκε ακέραιο μετά την πυρκαγιά
του 1943.
Η πύλη στη νοτιοδυτική γωνία του
κυρίως μοναστηριού οδηγεί στο
συγκρότημα του «παραρτήματος» της
μονής.
Η κύρια εξωτερική πύλη του
μοναστηριού βρίσκεται στη δυτική
αρχή του περίβολου του
«παραρτήματος».
Επιπλέον, οι πτέρυγες του
συγκροτήματος περιβάλλουν το καθολικό και στεγάζουν πολλές από τις καθημερινές
ανάγκες των μοναζουσών και κάποιες από τις παραγωγικές δραστηριότητες, ακόμα
και των προσκυνητών της μονής.
3)Βόρεια και ανατολική πτέρυγα του Μοναστηριακού συγκροτήματος
Το μοναστηριακό συγκρότημα στη βόρεια και ανατολική του πλευρά, αποτελείται
από πολλά αυτοτελή κτίσματα. Στη πτέρυγα αυτή βρίσκονται τα κελιά των μοναχών,
όπως επίσης και το κτίριο του ηγουμενείου καθώς και το πατριαρχικό με το
παρεκκλήσι του Αγίου Αλέξιου. Επίσης σε κοντινό μέρος βρίσκονται η πατριαρχική
βιβλιοθήκη, οι χώροι φιλοξενίας των επίσημων προσκεκλημένων, η τράπεζα, η εστία,
ο φούρνος και τα εργαστήρια της μονής.
13

14. 4)Νότια και νοτιοανατολικά κτίσματα της μονής
Νοτίως του καθολικού βρίσκεται το μουσείο, το αρχονταρίκι με τους χώρους
υποδοχής των προσκυνητών, όπως επίσης και το παρεκκλήσι με το αγίασμα της
Αγίας Βαρβάρας.
Το παρεκκλήσι αυτό σύμφωνα με την παράδοση είναι η πηγή που υπέδειξε στον
ιδρυτή της μονής ένα κοτσύφι.
Επιπλέον, πάνω από την είσοδο στο χώρο του αγιάσματος μια τοιχογραφία στο
τυφλό τόξο απεικονίζει την ανεύρεση της πηγής και μια επιγραφή με χρονολογία
1942 αφηγείται το θαυμαστό συμβάν.
Στη βόρεια όψη, η χρήση μαρμάρινων διαχώρων από μεσοβυζαντινό τέμπλο και
θύρωμα του παρεκκλησίου, συνδέονται με το ναό του 10ου
αιώνα.
14

15. Νοτίως του καθολικού βρίσκεται επίσης ένα μαρμάρινο σιντριβάνι του 1770, με
ανάγλυφες πλάκες που έχουν λεπτομερώς διακοσμηθεί με σταυρούς, φυτικά θέματα
και ζωντανές παραστάσεις πουλιών που χρονολογούνται στις αρχές του 19ου
αιώνα.
Στο νοτιοανατολικό μέρος της μονής αναπτύσσεται το ανασκευασμένο σήμερα
συγκρότημα του «παραρτήματος» με το παρεκκλήσι της Ζωοδόχου Πηγής.
Η ανέγερση του «παραρτήματος» χρονολογείται το 1818 και κατασκευάστηκε για
την κάλυψη των αναγκών φιλοξενίας των προσκυνητών της μονής και των
οικογενειών τους.
15

16. 5)Εξωτερικά κτίσματα
Ένα ακόμα μαρμάρινο σιντριβάνι βρίσκεται στη μέση περίπου του αύλειου χώρου
του παραρτήματος του μοναστηριού. Το σιντριβάνι αυτό διακοσμείται με γλυπτά
αμφιπρόσωπης ανθρώπινης κεφαλής και κεφαλής λιονταριών, δείγματα της λαϊκής
τέχνης των αρχών του 19ου
αιώνα.
Επίσης, εκτός του μοναστηριακού συγκροτήματος και δίπλα στην κεντρική πύλη
της μόνης υπάρχει μαρμάρινο προσκυνητάρι, ενώ στο πλάτωμα μπροστά από το
μοναστήρι βρίσκεται μνημείο προς τιμήν των νεκρών της σφαγής του 1507.
Μπροστά από την ανατολική πλευρά του περιβόλου της μονής, βρίσκεται ένα
δεύτερο προσκυνητάρι μαζί με αγίασμα που τροφοδοτείται από την πηγή της Αγίας
Βαρβάρας. Στο εσωτερικό του μοναστηριού βρίσκεται το κοιμητήριο της μονής με το
παρεκκλήσι των Αγίων Αργύρων που σώζει υπολείμματα μεταβυζαντινών
τοιχογραφιών και βρίσκεται σε μικρή απόσταση βόρεια της μονής. Ανατολικά,
βρίσκεται ο ανεμόμυλος της μονής και το λεγόμενο «στασίδι της Παναγίας».
16

17. Επίλογος
Το συγκρότημα της μονής της Εικοσιφοίνισσας αναπτύσσεται σε ένα φυσικό
πλάτωμα χαράδρας του Παγγαίου όρους. Όπως σώζεται σήμερα αποτελεί στην ουσία
το αποτέλεσμα των εκτεταμένων επισκευών και των οικοδομικών δραστηριοτήτων
που ακολούθησαν την πυρκαγιά του 1943.Ωστόσο η ανάπτυξη του συγκροτήματος
κατά το δεύτερο μισό του 20ου
αιώνα διατήρησε την οργάνωση του παλιού
μοναστηριού.
Σταθμός στην προσπάθεια αναγέννησης της μονής ήταν η άφιξη στα 1967 γυναικείας
συνοδείας υπό την καθοδήγηση της γερόντισσας Αλεξίας. Η γυναικεία κοινοβιακή
αδελφότητα κατάφερε να αναστρέψει την παρακμή της μονής και να την
ανοικοδομήσει.
Η αναζήτηση του υλικού που χρησιμοποιήθηκε για τη συγγραφή της παρούσας
εργασίας και την καταγραφή του χώρου όπως είναι σήμερα έγινε από το διαδίκτυο,
από την προτεινόμενη με το θέμα βιβλιογραφία, αλλά και από τις εισηγήσεις των
εποπτευόντων καθηγητών.
Στο σημείο αυτό θα ήθελα να ευχαριστήσω θερμά για την πολύτιμη βοήθειά τους
τους υπεύθυνους καθηγητές μας κ. Γκούμα Όλγα και κ. Καρατζόγλου Αλέξανδρο, για
την αμέριστη συμπαράσταση, εμψύχωση και καθοδήγηση τους καθ’ όλη την πορεία
της εξέλιξης της έρευνάς μας.
17

18. Βιβλιογραφία
Α΄ ΒΙΒΛΙΑ
• Μητροπολίτου Δράμας Κ .Κυράτσου: « Ιστορία και θαύματα της Παναγίας
Εικοσιφοινίσσης », Δράμα 2003
• Δρ. Θεοχάρη Μ. Προβατάκη : «Η Μονή Εικοσιφοινίσσης η Αχειροποίητος του
Παγγαίου όρους», Έκδοση της Ανώνυμης Τεχνικής Εταιρίας Μηχανικών» Αθήνα
1998
• Βασίλη Άτσαλου «Η ονομασία της Ιεράς Μονής της Παναγίας της Αχειροποιήτου
του Παγγαίου, της επονομαζομένης της Κοσινίτσης ή Εικοσιφοίνισσας», Έκδοση
του ιστορικού αρχείου του Δήμου Δράμας, Δράμα 1995
• Επισκόπου Μάξιμου Χ. Ξυδά Μητροπολίτου Σερρών και Νιγρίτης, Το μοναστήρι
του Τιμίου Προδρόμου στις Σέρρες
• Μητροπολίτου Μεσογαίας και Λαυρεωτικής Νικολάου, Άγιον Όρος, εκδόσεις
Καστανιώτη
• Ο θησαυρός της Ορθοδοξίας 2000 χρόνια ιστορία-μνημεία-τέχνη (Πατριαρχεία
και αυτοκέφαλες εκκλησίες), Εκδοτική Αθηνών
Β΄ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
• http: yaunatakabara.blog.com
• www.athosmemory.com
• www.dim-krinid.ser.sch.gr/eikosifinissa.htnl
• www.agioritis.pblogs.gr
• www.el.wikipedia.org
• www.alfadramas.gr
• www.paggaioserrewnet.gr
• http://www.kavalagreece.gr/tourismos/touristikes-plirofories/ekdromes/i-m-
eikosifoinissas/
18