Ερευνητική εργασία μαθητών του Λυκείου Κρηνίδων Καβάλας. Υπεύθυνος καθηγητής: Γκούμα Όλγα

1. 1
Ερευνητική εργασία Α΄ Λυκείου
Η λατρεία του Θεού Διονύσου στην ευρύτερη περιοχή της
ανατολικής Μακεδονίας: Eυετηριακές τελετές –Δρώμενα.
ΚΡΗΝΙΔΕΣ 2013

2. 2
Ερευνητική εργασία Α΄ Λυκείου
Η λατρεία του Θεού Διονύσου στην ευρύτερη περιοχή της
ανατολικής Μακεδονίας: Eυετηριακές τελετές –Δρώμενα.
ΚΡΗΝΙΔΕΣ 2013

3. 3
ΟΜΑΔΕΣ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ (PROJECT)
Α΄ ΟΜΑΔΑ
 Αναστασιάδου Ελίζα
 Αναστασιάδου Μαρία
 Ζαϊμίδου Χριστίνα
 Μπαλίτσης Ιωάννης
Β΄ΟΜΑΔΑ
 Ανδρεάδης Γεώργιος
 Βασιλειάδου Αικατερίνη
 Γκουρτζιάδου Σοφία
 Παπάζογλου Βασιλεία
Γ΄ΟΜΑΔΑ
 Καγκασίδου Κορίνα
 Κούτρα Αθανασία
 Zeria Etis
Δ΄ΟΜΑΔΑ
 Γερασιμίδης Θεόφιλος
 Καναράς Κωνσταντίνος
 Καναράς Ευστράτιος
 Χαρτοματσίδης Κωνσταντίνος
Εποπτεύουσα Καθηγήτρια Γκούμα Όλγα

4. 4
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
Πρόλογος……………………………………………………………………………………….. σελ. 5
Εισαγωγή………………………………………………………………………………………….σελ.6
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α΄Ο ΔΙΟΝΥΣΟΣ
1.Γέννηση και περιπλανήσεις ………………………………………………................σελ. 8
2.Θεός του Δράματος και του παιχνιδιού……………………………………………σελ.8
3.Η Διονυσιακή λατρεία…………………………………………………………………….σελ.9
4.ΟΔιονυσιακός λατρευτικός κύκλος………………………………………………….σελ.10
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β΄ΤΑ ΔΡΩΜΕΝΑ
1.Μπαμπούγερα (Καλή Βρύση Δράμας)……………………………………………..σελ.13
i. Τα προεόρτια……………………………………………………………………….. σελ.15
ii. Τα Μπαμπούγερα………………………………………………………………….σελ.17
iii. Η ευετηριακή διάσταση του δρωμένου…………………………………….σελ19
iv. Η αναπαράσταση του γάμου…..………………………………………………σελ.20
v. Η τιμή στη μαμή…………………………………………………………………… σελ.22
2.Μπαμπούγερα (Βαμβακόφυτου Σερρών)……………………………………….σελ.23
3. Αράπηδες Νικήσιανης………………………………………………………………… σελ.28
4. Αράπηδες στο Μοναστηράκι Δράμας……………………………………………σελ.33
Α. Τέλεση του δρωμένου………………………………………………………………. σελ.34
i. Οι Αράπηδες………………………………………………………………………… σελ.36
ii. Οι Γκιλίγκες………………………………………………………………………… σελ.39
iii. Οι παππούδες……………………………………………………………………….σελ.4o
iv. Οι τσολιάδες………………………………………………………………………….σελ.42
v. Τσεταμπασήδες και οργανοπαίχτες………………………………………. σελ.44
Β. Σύγκριση των δυο δρωμένων……………………………………………………….σελ.45
Επίλογος………………………………………………………………………………………. σελ.46
Βιβλιογραφία……………………………………………………………………………….. σελ.47

5. 5
ΠΡΟΛΟΓΟΣ
Κατά τη σχολική χρονιά 2012-2013 στο Γ.Ε.Λ. Κρηνίδων και στα
πλαίσια του μαθήματος της ερευνητικής εργασίας με εποπτεύοντες καθηγητές
τους κ. Καρατζόγλου Αλέξανδρο και την κ. Γκούμα Όλγα διεξήχθη έρευνα με
σκοπό την καταγραφή της λατρείας του Θεού Διονύσου στην ευρύτερη
περιοχή της ανατολικής Μακεδονίας.
Η έρευνα που ξεκίνησε με σκοπό να διερευνήσει και να περιγράψει τα
διονυσιακά δρώμενα που τελούνταν στην περιοχή μας έκρυβε για μας τους
«μικρούς» ερευνητές επιστημονικές εκπλήξεις ,καθώς γρήγορα
αντιληφθήκαμε πως πολλές από τις φολκλορικές εορτές και τα έθιμα που
λάμβαναν χώρα την εποχή κυρίως του δωδεκαημέρου στους νομούς Καβάλας
Σερρών και Δράμας είχαν άμεση σχέση με την αρχέγονη λατρεία του
εκστατικού Θεού.
Οι δεκαπέντε μαθητές που συμμετείχαν στην παρούσα επιστημονική
εργασία σχημάτισαν τέσσερις ομάδες, από τις οποίες οι τρεις αποτελούνταν
από τέσσερες μαθητές και η μία από τρεις. Η κάθε ομάδα είχε ως αντικείμενο
μελέτης της ένα από τα δρώμενα που θα περιγραφούν στη συνέχεια και όλες
μαζί αναζήτησαν τις απαρχές και τη δομή της Διονυσιακής λατρείας.
Ο τρόπος με τον οποίο συλλέχθηκαν οι πληροφορίες και προσδιόρισαν
το περιεχόμενο της ομαδικής ερευνητικής εργασίας μας ήταν η αναζήτηση
της σχετικής με το θέμα βιβλιογραφίας, η αναζήτηση ηλεκτρονικών πηγών και
πληροφοριών από το διαδίκτυο, καθώς και οι εισηγήσεις των εποπτευόντων
της εργασίας καθηγητών, τους οποίους και ευχαριστούμε θερμά.

6. 6
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Η λαϊκή λατρεία είναι ένα σύνολο αρχέγονων κατά το πλείστον δοξασιών κι
εθιμικών πράξεων, οι οποίες είναι συσσωρευμένες γιορτές. Φορέας της
λατρείας αυτής είναι ο λαός, με την έννοια του πληθυσμιακού στοιχείου με
όμοιο τρόπο σκέψης και κοινή ψυχολογία, ο οποίος διαμορφώνει παράλληλα
με την επίσημη θρησκεία, μια διαφορετική μορφή λατρείας, με στοιχεία της
επικρατούσας θρησκείας και αυτής της πρωτόγονης θρησκευτικότητας των
λαών.
Δοξασίες και πράξεις της λαϊκής λατρείας στηρίζονται στην πίστη ότι
υπάρχουν δυνάμεις υπερφυσικές, ορατές ή αόρατες, που μπορούν να ασκούν
ενεργητική ή βλαπτική επίδραση στην καθημερινή ζωή. Η πίστη αυτή οδηγεί
τον άνθρωπο, σε δύσκολες στιγμές της ζωής του, να επιζητεί την επικοινωνία
με τις δυνάμεις αυτές, με την ελπίδα να απομακρύνει το κακό και να επιτύχει
το ωφέλιμο.
Η λαϊκή λατρεία, επομένως, είναι το σύνολο των δοξασιών και των
εκδηλώσεων που συνοδεύουν τις γιορτές με βάση τη θρησκεία, αλλά και με
διάθεση να τιμηθούν ή να εξευμενιστούν οι δυνάμεις που πιστεύεται ότι
ασκούν αποφασιστικό ρόλο στις εναλλαγές του χρόνου και στην παραγωγή.
Ο λαϊκός πολιτισμός του βορειοελλαδικού χώρου της Μακεδονίας και της
Θράκης παρουσιάζει εξαιρετικό ενδιαφέρον όχι μόνο για τον πλούτο και την
ιδιαιτερότητα των επιμέρους μορφών του υλικού, πνευματικού και
κοινωνικού βίου, αλλά και για την επιβίωση ή τον απόηχο σ’ αυτόν στοιχείων
της αρχαιοελληνικής παράδοσης μέσω των βυζαντινών χρόνων.
Ξεχωριστή έκφραση αυτού του λαϊκού πολιτισμού αποτελούν τα ποικίλα
δρώμενα τα οποία συνιστούν μια παραστατική εκδήλωση , μια απλή ή
περισσότερο σύνθετη τελετουργική πράξη με λατρευτική διάσταση στην
πρωτογενή μορφή τους.
Στην ευρύτερη περιοχή μας τα δρώμενα αποτελούν τελετές της λαϊκής
λατρείας. Σ΄ αυτά κυριαρχούν η πρόθεση να εξευμενιστούν μυστηριακές
δυνάμεις ,να ικανοποιηθούν βιοτικές ανάγκες και μεταφυσικές προσδοκίες.
Κοινός παρανομαστής όλων των δρωμένων που εξετάσαμε ήταν η σύνδεση
τους με το Θεό Διόνυσο και το Διονυσιακό λατρευτικό κύκλο, γι’ αυτό και η
διαπραγμάτευση της εργασίας μας θα ξεκινήσει από το μανιοδότη Θεό και θα
συνεχίσει με την επιμέρους εξέταση των δρωμένων που συνδέονται άρρηκτα
μαζί του.

7. 7
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α΄
ΟΔΙΟΝΥΣΟΣ
Ίσως ο πιο αγαπητός θεός στους αρχαίους Έλληνες να είναι ο Διόνυσος, το
βάλσαμο της ζωής των ανθρώπων. Αυτός που δεν κατοικούσε μακριά στον
Όλυμπο αποξενωμένος από την καθημερινότητα του, αλλά που βρισκόταν
δυναμικά παρόν έτοιμος ανά πάσα στιγμή να τους καταλάβει με την μανία του
έτσι ώστε να αποκτήσουν, έστω για λίγο, μια γεύση από τον κόσμο των θεών.
Ο Διόνυσος, επίσης Διώνυσος, γιος του θεού Δία, ανήκει στις ελάσσονες πλην
όμως σημαντικές θεότητες του αρχαιοελληνικού πανθέου, καθώς η λατρεία
του επηρέασε σημαντικά τα θρησκευτικά δρώμενα της ελλαδικής
επικράτειας. Παρόλο που δεν είναι ολύμπιος θεός και ο Όμηρος δείχνει να τον
αγνοεί, ήδη απότον 6ο π.Χ. αι. αναπαρίσταται μαζί με τους Ολυμπίους, αν και
εμφανίζεται σχετικά απόμακρος. Ενίοτε απεικονίζεται να κάθεται δεξιά του
πατρός του στα ολύμπια δώματα. Ο Διόνυσος ως μυθολογική οντότητα «δεν
είναι μήτε παιδί ούτε άντρας, αλλά αιώνιος έφηβος, καταλαμβάνοντας μια
θέση ανάμεσα στα δύο». Με αυτή τη μορφή, αντιπροσωπεύει «το πνεύμα της
ενέργειας και της μεταμορφωτικής δύναμης του παιχνιδιού» γεμάτο πονηριά,
εξαπάτηση και στρατηγικές που υποδεικνύουν είτε τη θεϊκή σοφία ή το
αρχέτυπο του Κατεργάρη, παρόν σε όλες σχεδόν τις μυθολογίες του κόσμου.
Στην ελληνική μυθολογία, οΔιόνυσος γεννιέταιαπότον μηρό του πατέρα του,
στη νήσο Ικαρία, και παραδίδεται σε δώδεκα νύμφες ή υδάτινα πνεύματα, τις
Υάδες, οι οποίες γίνονται τροφοί του θεϊκού παιδιού. Αργότερα, ως ένδειξη
ευγνωμοσύνης την υπηρεσία τους, οι Υάδες εξυψώθηκαν στο ουράνιο
στερέωμα όπου λάμπουν ως αστερισμός των Υάδων. Είναι Πυριγενής, και
Λιμναίος, φέροντας εγγενώς την ποιότητα της 'λίμνης ή του έλους'. Ο
Διόνυσος είναι επίσης Διθύραμβος, δηλαδή διγενής, γεννημένος πρώτα από
τη φωτιά και κατόπιν από το νερό, ακολουθώντας την παράδοση ανάλογων
αρχέγονων θεοτήτων.
Ο Διόνυσος, επίσης, συνδέεται με τη γονιμότητα, μέσω του εκπληρωμένου
έρωτα και το επίγραμμα του Ανακρέοντα στον θεό αρχίζει με τις λέξεις «Ω
Κύριε, που σύντροφοί σου στο παιχνίδι είναι ο ισχυρός Έρως, οι μαυρομάτες
νύμφες και η Αφροδίτη!».

8. 8
1.Γέννηση και περιπλανήσεις
Γιος του Ποσειδώνα και της Σεμέλης κόρης του Κάδμου ο Διόνυσος
διασώζεται από τις φλόγες που έζωσαν το παλάτι του πατέρα της -μετά από
την εμφάνιση του Δία σε όλο του το μεγαλείο- χάρη στην παρέμβαση της Γης,
που άφησε τον κισσό να τυλίξει τους κίονες του ανακτόρου και να διασώσει το
θείο βρέφος. Ο Δίας τοποθέτησε το βρέφος στον μηρό του εν αγνοία της
Ήρας και το έβγαλε στο φως την κατάλληλη στιγμή, όταν ολοκληρώθηκε η
κύησή του. Εξαιτίας του γεγονότος ότι γεννήθηκε ανάμεσα στα αστροπελέκια
του Δία και την πυρκαγιά του ανακτόρου, ο Διόνυσος έφερε την επωνυμία
πυριγενής και εξαιτίας του γεγονότος ότι συνέχισε την κύησή του στον μηρό
του πατέρα του μηρορραφής, διμήτωρ και δισσότοκος.
Ο θεός περιπλανάται στην Αίγυπτο και τη Συρία, τρελός από το μίσος της
Ήρας. Θεραπεύεται από τη Ρέα στη Φρυγία. Η Ρέα, επίσης, είναι εκείνη που
τον διδάσκει την τελετουργική λατρεία και ορίζει το ένδυμα του θεού και των
Μαινάδων ακολούθων του. Η ακολουθία του θεού συμπληρώνεται με τους
Σατύρους και τους Σειληνούς. Θεός εκπολιτιστής ο Διόνυσος συνέχισε την
περιπλάνησή του, διδάσκοντας ανά τον κόσμο τις ιδιαίτερες τελετές του και
την καλλιέργεια της αμπέλου. Αλλού έγινε δεκτός ως θεός, αλλού ως
τυχοδιώκτης άνθρωπος, γεγονός που προκάλεσε σύμφωνα με τον μύθο και
ανάλογες αντιδράσεις εκ μέρους του, ευνοώντας τους φίλους και τιμωρώντας
τους εχθρούς, όπως φαίνεται στο παράδειγμα του Προίτου, βασιλέα της
Τίρυνθας, των τριών θυγατέρων του βασιλέα Μινύα στον Ορχομενό ή τις
κόρες του αττικού δήμου των Ελευθερών.
2.Θεός του δράματος και του παιχνιδιού.
Στην αρχαία Ελλάδα αυτή η στενή σχέση μεταξύ δράματος και μυθολογίας
συνοψιζόταν στο προσωπείο, τη μάσκα που συμβόλιζε τον ίδιο τον Διόνυσο
και μια διαδικασία ταυτόχρονα μέσω της οποίας οι συμμέτοχοι
αντιλαμβάνονταν μια αναλαμπή των άγριων παράδοξων που συσχετίζονταν
σε μύθους και θεσπίζονταν ως ιεροτελεστίες ή μυστηριακά δρώμενα. Τέτοιες
μυστηριακές παραδόσεις ήταν κοινός τόπος στον αρχαίο κόσμο και μερικές
είναι γνωστόότι διήρκεσαν επί χιλιάδες έτη. Ο Γνωστικός χριστιανισμός είναι
ένα σχετικά πρόσφατο παράδειγμα των μυητικών μυστηρίων και ακόμη και
σήμερα οι ανατολικοί ορθόδοξοι και ρωμαιοκαθολικοί ναοί διατηρούν
συγκεκριμένα τελετουργικά στοιχεία, συνεχίζοντας τη γραμμή παράδοσης

9. 9
των μυστηριακών θρησκειών με δρώμενα όπως η μετουσίωση του σώματος
και του αίματος του Χριστού.
Για τους αρχαίους Έλληνες το προσωπείο ή persona ήταν ένα σύμβολο της
ενότητας στη δυαδικότητα. Εκείνος που τη φορούσε ήταν ταυτόχρονα ο ίδιος
και κάποιος άλλος, ή γινόταν προσωρινά η persona (που στα Ελληνικά
σημαίνει ηχώ μέσω, δηλαδή μιλώ μέσω της μάσκας), ένας από τους
χαρακτήρες του δράματος (dramatis personae). Το προσωπείο 'κρατούσε
ενωμένες' τις δύο ταυτότητες και φυσικά έπαιζε το ρόλο της πύλης ανάμεσα
σε διαφορετικά βασίλεια ή κόσμους εμπειρίας. Τούτη η μετάβαση στην
επικίνδυνη, σκιώδη σφαίρα του κάτω κόσμου, του χάους και του θανάτου
είναι βασικό θέμα στη διονυσιακή λατρεία. Όπως παρατηρεί ο Godwin, είναι
χαρακτηριστικό των θεών που κατεβαίνουν στον κάτω κόσμο για να
λυτρώσουν τις περιπλανώμενες ψυχές.
Ο Διόνυσος, επίσης, συνδέεται πολύ με τον εκπληρωμένο έρωτα και το
επίγραμμα του Ανακρέοντα στον θεό αρχίζει με τις λέξεις «Ω Κύριε, που
σύντροφοί σου στο παιχνίδι είναι ο ισχυρός Έρως, οι μαυρομάτες νύμφες και
η Αφροδίτη!»
3.Η Διονυσιακή λατρεία
Πληροφορίες που προσλαμβάνουμε από την Γραμμική Β΄ μας οδηγούν στην
υπόθεση πως ο Διόνυσος ως αρχαία θεότητα ήταν ήδη γνωστός από πολύ
παλιά. Ηλατρεία του σχετίζεται με τους εορτασμούς της βλάστησης, της ιερής
τρέλας που προκαλεί η πόση του οίνου και της γονιμότητας. Κοινό στοιχείο
στις λατρευτικές πρακτικές του είναι το στοιχείο της έκστασης, ενίοτε της
οργιαστικής φρενίτιδας που απελευθερώνει από τις φροντίδες της
καθημερινότητας, προσδίδοντάς του την προσωνυμία Λύσιος.
Πέραν του γεγονότος λοιπόν ότι το όνομά του συνδέθηκε με μία από τις
αρτιότερες μορφές του ελληνικού λόγου, το δράμα, προς τιμήν του
διοργανώνονταν μεγαλοπρεπείς γιορτές, όπως τα Κατ' αγρούς Διονύσια, τα
Λήναια, τα Ανθεστήρια και τα Μεγάλα Διονύσια.
Τρεις είναι οι κύριες μορφές, με τις οποίες εμφανίζεται ο Διόνυσος στη
λατρεία του. Με έμβλημα τον φαλλό, το δένδρο -εξ ου και η προσωνυμία
δενδρίτης- ή τον ταύρο είναι θεός της γονιμότητας και προστάτης των
καλλιεργειών, κυρίως της αμπέλου. Στη δεύτερη μορφή του είναι ο
ενθουσιαστικός Διόνυσος, με εμβλήματα τον θύρσο και τη δάδα, όπως επίσης
την ακολουθία, των Μαινάδων, των Βακχών, των Θυιάδων, των Ληνών και
των Βασσαριδών, όπως τις μετέφερε η μυθολογική αφήγηση. Στην τρίτη και
αρχαιότερη μορφή του είναι οντότητα του Κάτω Κόσμου και φέρει την

10. 10
προσωνυμία Ζαγρεύς (ο μέγας κυνηγός). Είναι γιος του καταχθόνιου Δία και
της Περσεφόνης. Σε αυτή την τρίτη μορφή οι Ορφικοί τον ενσωμάτωσαν ως
κυριότερη θεότητά τους, ερχόμενοι σε αντίθεση με τους διονυσιαστές, τους
οπαδούς του ενθουσιαστικού Διονύσου.
Με τον Διόνυσο θεό των δένδρων και των φυτών πραγματοποιείται η
επιστροφή στο «ζωώδες πάθος» της φύσης, μακριά από τους περιορισμούς
και τις αποκρυσταλλώσεις που επιβάλλει ο εξορθολογισμός, κάτι που
διακρίνεται άμεσα στις Βάκχες του Ευριπίδη. Με την προσωνυμία βρόμιος
λατρεύτηκε κυρίως ως θεός γεννημένος από το δημητριακό βρόμος και το
οινοπνευματώδες ποτό που παράγεται, χωρίς να είμαστε σίγουροι ποιο
ακριβώς είναι αυτό το δημητριακό (βρώμη;).
4.O Διονυσιακός λατρευτικός κύκλος
Σε σχέση με τη λατρεία του Διονύσου και τα δρώμενα που λαμβάνουν χώρα
στην ευρύτερη περιοχή της ανατολικής Μακεδονίας ,το σημείο στο οποίο
αξίζει περισσότερο να επικεντρωθεί κανείς είναι ο διονυσιακός λατρευτικός
κύκλος.
Οι περισσότεροι μελετητές, αναγνώρισαν στον κύκλο των Διονυσιακών
εορτασμών μια συμπόρευση με τον κύκλο ωρίμανσης του κρασιού καθώς και
μια γενικότερη τελεστική αναπαράσταση, μέσω γονιμικών τελετών, του
κύκλου της βλάστησης και της ζωής. Οι γιορτές του ξεκινούσαν με τα
α) Κατ’ αγρούς Διονύσια. Ήταν παλιά αγροτική εορτή που τα δρώμενα
της περιλαμβάνουν:
• Φαλλοφορία.
• Πομπή στην οποία συμμετέχουν ασκοφόροι (την εποχή αυτή γίνεται το
πρώτοάνοιγμα των δοχείων του κρασιού).
• Διθυραμβικά άσματα που θεωρούνται προάγγελος του θεάτρου.
β)Τα Λήναια ήταν η βασική εορτή στην οποία ο Διόνυσος ήταν τοεπίκεντρο
και είχε μυστηριακό χαρακτήρα. Εκεί γινόταν μια πρώτη μίξη με διάφορες
ουσίες των εκεί φυλασσόμενων οινικών πίθων. Στις μυστηριακές τελετές
συμμετέχουν οι Γεραραί, Αθηναίες υπεύθυνες για τα εν λόγω μυστήρια.
γ)Τα Ανθεστήρια
Τα Ανθεστήρια διαρκούν τρείς ημέρες, με ξεχωριστό τελετουργικό όνομα η
καθεμία, βάση των διαφορετικών δοχείων τα οποία χρησιμοποιούνται στις
τελετές, δηλαδή: Πιθοίγια , Χόαι Χύτροι. Το τελετουργικό είχε ως εξής:

11. 11
Ημέρα 1η: Τα Πιθοίγια
• Είναι η πρώτη ημέρα της εορτής , στην ουσία μια ξέφρενη γιορτή του
κρασιού.
• Ανοίγονται οι πίθοι με το νέο κρασί.
• Ανοίγονται και οι μυστηριακοί μισοθαμμένοι πίθοι στο εν Λίμναις ιερό
με μυστικές τελετές.
• Πρωτοστατούν πάλι οι Γεραραί, οι οποίες είχαν προετοιμάσει τους
πίθους κατά τα Λήναια.
Ημέρα 2η: α) Οι χόες
• Κατά τη διάρκεια τους γινόταν αγώνες οινοποσίας.
• Ο νικητής βραβεύονταν απότον ίδιοτον Άρχοντα-Βασιλιά με ένα ασκί
γεμάτο κρασί και ένα στεφάνι από πράσινα φύλλα.
• Μετά τον αγώνα στεφάνωναν τους Χόες (ή χοάς) με στεφάνια, τα
οποία παραδίδονταν στην ιέρεια του ιερού "εν Λίμναις" Διονύσου, ως
προσφορά προς τον θεό.
β) Η ιερογαμία
• Είναι μια μυστηριακή τελετή γάμου.
• Ο Διόνυσος εμφανίζεται ως Νυμφίος, και συμμετέχει σε μια μυστική
ένωση με την κατ' εξοχήν θρησκευτική εκπρόσωπο όλων των
Αθηναίων, την σύζυγο του Άρχοντα Βασιλιά.
• Η ένωση αυτή αναγνωρίζεται ως αυτόνομη γονιμική (στην γενικότητα
της λέξης) τελετή.
• Από αυτή την ένωση, κάτι γεννάται και δεν είναι μόνο το νέο κρασί το
οποίο ξεθάβεται από την Γή αλλά και οι προγονικές ψυχές
• Οι πίθοι, εκτός από το να αποτελούν τοκατεξοχήν δοχείο αποθήκευσης
του κρασιού, ήταν και ένα δοχείο το οποίο χρησιμοποιούνταν στις
ταφές.
Ημέρα 3η: Χύτροι
Μέσα σε αυτό το κλίμα συμβαίνει κάτι περίεργο. Το μυστηριακό κρασί
πίνεται εν σιγή, ενώ ακολουθεί μια αλλαγή στην διάθεση. Οι οικογένειες
προετοιμάζουν στο σπίτι τους δείπνο, στο οποίο προσκαλούνται οι νεκροί, σε
μια τελετή η οποία παρομοιάζεται με τα ψυχοσάββατα.

12. 12
Θυσιάζουν στον Ψυχοπομπό και Χθόνιο Ερμή, και του προσφέρουν την
"πανσπερμία", ένα παρασκεύασμα όπως τα σημερινά κόλλυβα, που το
έφτιαχναν από σπόρους δημητριακών και όσπρια.
Οι ημέρες αυτές θεωρούνταν αποφράδες, ημέρες που οι νεκροί και τα
φαντάσματα περπατούν στην Γή. Όλα τα ιερά είναι κλειστά και οι άνθρωποι
σχηματίζουν με πίσσα αποτροπαϊκά σύμβολα στις πόρτες των οικιών τους,
ενώ μασάνε για τους ίδιους λόγους απήγανο, έτσι ώστε να προστατευθούν
από μια άλλη τάξη νεκρών, τις Κήρες.
Τα Ανθεστήρια τελειώνουν την τρίτη ημέρα με την Υδροφορία, κατά την
οποία ρίπτεται ύδωρ στο χάσμα πλάι στο τέμενος της Γής, από το οποίο
αποτραβήχτηκαν τα νερά του κατακλυσμού, ως χοή για τους νεκρούς του
κατακλυσμού.
Κάπου εκεί ανάμεσα στις ημέρες τέλεσης των Ανθεστηρίων λαμβάνει χώρα –
εκτός της ιερογαμίας- μια ακόμη εκ πρώτης όψεως ασύνδετη τελετή – η
Αιώρα.
• Η Κατά την εορτή αυτή νεαρά κορίτσια λικνίζονται σε κούνιες
κρεμασμένες από τα δέντρα.
• Αναγνωρίζεται ως καθαρτήρια τελετή, είτε σχετιζόμενη με την ύπαρξη
των νεκρών( άσχετη με τον Διόνυσο).
• είτε ως τελετή καθαγίασης και αφιέρωσης των κοριτσιών στον Θεό, ως
επιβίωση παλαιάς δεντρολατρίας.
Η γιορτή τελείωνε με την φράση : "θύραζε, Κήρες, ουκέτ' Ανθεστήρια"
(φευγάτε ψυχές των νεκρών, τ' Ανθεστήρια τελείωσαν…)

13. 13
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β΄
ΤΑ ΔΡΩΜΕΝΑ
Μανιοδότης κι εκστατικός, βαθιά ερωτικός, πνεύμα της φύσης και της
γονιμότητας, του κρασιού και του γλεντιού, ο Βάκχος, ο Διόνυσος, αέναος και
αειθαλής, μας χαμογελάει ακόμη μέσα από τα βάθη των αιώνων.
Ο κατεξοχήν τρόπος που επικοινωνεί μαζί μας είναι τα ποικίλα δρώμενα που
λαμβάνουν χώρα σε όλη την Ελλάδα και ειδικά στην περιοχή μας. Άλλωστε
πάντα σημαντική θέση στις εκδηλώσεις της λαϊκής λατρείας είχαν τα δρώμενα
(από το ρήμα δρω = πράττω από το ίδιο ρήμα προέρχεται κι η λέξη δράμα).
Τα δρώμενα μαρτυρούνται από τα πανάρχαια χρόνια και χαρακτηρίζουν
λατρείες πρωτόγονων λαών και λατρείες αγροτικών πληθυσμών και
εκδηλώνονταν κυρίως ως γονιμικά, για την πλούσια παραγωγή της γης και της
αφθονίας των κοπαδιών, αλλά και ως αποτρεπτικά για την προφύλαξη από το
κακό. Και στις δύο περιπτώσεις απώτερη επιδίωξη ήταν η ευετηρία (ευ +
έτος), δηλαδή η καλοχρονιά, στην ευρύτερη διάσταση κι έννοια του όρου
(πλούσια παραγωγή και καλή υγεία).
Σήμερα τα δρώμενα στις περισσότερες περιπτώσεις έχουν χαρακτήρα χαράς
και διασκέδασης, Εξακολουθούν όμως, να αντιπροσωπεύουν γνήσιες κι
αυθεντικές μορφές παράδοσης, διότι συνδέονται, έστω και υποσυνείδητα, με
τον αρχικό ευετηριακό σκοπό τους.
Και μπορεί σήμερα η μορφή του Διόνυσου να ανήκει, για τους περισσότερους
ανθρώπους, στο παρελθόν, τα παιδιά του Διονύσου όμως είναι πάντα εδώ!
Το βακχικό, γονιμικό πνεύμα ζει και βασιλεύει μέσα στις λαϊκές μας
παραδόσεις και ο κατεξοχήν χώρος έκφρασης του είναι το Παγγαίο.
Μαζί σας θα ξεκινήσουμε την αναζήτηση αυτών των «παιδιών του Διονύσου»
στους δρόμους της παράδοσης με τη συνοδεία της γκάιντας, της λύρας και του
νταχαρέ…

14. 14
1. ΜΠΑΜΠΟΥΓΕΡΑ (ΚΑΛΗ ΒΡΥΣΗ ΔΡΑΜΑΣ)
Και η γνωριμία μας με τα παιδιά του Διονύσου ξεκινά με τα Μπαμπούγερα
της Καλής Βρύσης Δράμας.
Άλλωστε εκεί η αρχαιολογική σκαπάνη έφερε στο φώς την κεφαλή και το ιερό
του Διονύσου.
Η Καλή Βρύση είναι ένα όμορφο παραδοσιακό χωριό που έχει πλούσια
πολιτιστική κληρονομιά. Ανήκει στο νομό Δράμας. Βρίσκεται 23 χλμ. ΒΔ της
πόλης της Δράμας στις ΒΑ υπώρειες του Μενοίκιου όρους ,απέναντι από το
Φαλακρό όρος και πολύ κοντά στο Σπήλαιο του Αγγίτη. Οι κάτοικοι του
χωριού ανέρχονται γύρω στου 700 και είναι κυρίως γηγενείς πολίτες στην
καταγωγή τους, ενώ κάποιοι άλλοι κατάγονται απότην Ανατολική Θράκη και
την Μ. Ασία.
Πολλά τα ήθη και έθιμα που υπάρχουν και αναβιώνουν έως σήμερα σε όλη
την διάρκεια του χρόνου. Κορυφαία εκδήλωση είναι το δρώμενο του
ΜΠΑΜΠΟΥΓΕΡΟΥ, ζωντανό δρώμενο με ρίζες από την Διονυσιακή λατρεία
το οποίο παίρνει συγκροτημένη μορφή στη διάρκεια ενός πανηγυρικού
τριημέρου στις 6,7,και 8 Ιανουαρίου λαμβάνοντας ένα ευρύτερο εθιμολογικό
πλαίσιο, που αρχίζει από την παραμονή των Θεοφανείων με το τελετουργικό
δείπνο των μελών κάθε οικογένειας. Aκολουθεί πλήθος εκδηλώσεων και

15. 15
δρωμένων, όπου κυριαρχούν οι μεταμφιέσεις και μαζί με αυτές κουδούνια,
τραγούδια, χοροί, παραστάσεις ευρηματικές και αναπαραστάσεις ποικίλες.
Όλα τα στοιχεία δείχνουν τον πρωτογενή σκοπό αυτών των εκδηλώσεων, ο
οποίος δεν είναι κανένας άλλος παρά η ευετηρία, η επίτευξη δηλαδή της
καλοχρονιάς στην ευρύτερη διάσταση της καλής υγείας και της πλούσιας
παραγωγής.
Ας παρακολουθήσουμε όμως το έθιμο αυτό από την αρχή.
Αναλυτική παρουσίαση του εθίμου :
I. Τα προεόρτια
Τα έθιμα που πλαισιώνουν τη θρησκευτική εορτή αρχίζουν το πρωί της
παραμονής. Οι γυναίκες παίρνουν στάχτη και τη σκορπίζουν με το δεξί χέρι
γύρω – γύρω από το σπίτι, προφέροντας εξορκιστικές λέξεις « για να φύγουν
τα καλακάντζουρα καινα μην έχει φίδια το καλοκαίρι. Η στάχτη είναι από το
Δωδεκάμερο. Ένα κούτσουρο καίει στο τζάκι όλο το Δωδεκάμερο και δεν
παύει η φωτιά του μέρα- νύχτα. «Τη στάχτη τη ρίχνουμε πριν βγει ο ήλιος,
όταν ξημερώνει» .
Οι δοξασίες για τα πλάσματα αυτά της νεοελληνικής μυθοπλασίας είναι και
εδώ οι γνωστές πανελλήνια : «Τα καλακάντζουρα βγαίνουν από την
παραμονή των Χριστουγέννων και μνήσκουν μέχρι παραμονή των
Θεοφανείων. Η στάχτη γι’αυτό ρίχνεται. Και ο παπάς γι’ αυτό φωτίζει. Είναι
σαν διάβολοι και βγαίνουν τη νύχτα φαντάσματα».
Την ίδια μέρα γίνεται και στην Καλή Βρύση ο φωτισμός με αγιασμό των
σπιτιών από τον ιερέα, « για να ψοφήσουν τα σκουλίκια. Έτσι, εκ Θεού
βρέθηκε το έθιμο».
Από το πρωί ο γυναίκες βρίσκονται σε συνεχείς προετοιμασίες. Καθαρίζουν,
σκουπίζουν, ετοιμάζουν γλυκίσματα, ζυμώνουν. Με ιδιαίτερη φροντίδα
κατασκευάζουν ένα ειδικόψωμί, το τσουρέκι, το οποίο είναι στρόγγυλο, φέρει
το σχήμα του σταυρού στην επιφάνεια του ένα ολόκληρο καρύδι στη μέση και
γύρω-γύρω ψίχα από τον ίδιο καρπό.
Σε όλη την διάρκεια της ημέρας τηρείται νηστεία, η οποία σε χρόνους
παλαιότερους ήταν αυστηρότερη. Το βράδυ : « Μαζεύεται όλη η οικογένεια
και βάζουν στοτραπέζι τοτσουρέκι και σε ένα πιάτοβάζουν στάρι, καπνό και
ότι άλλο παράγει το σπίτι και το βάζουν στο τραπέζι μαζί με το τσουρέκι και
το φαγητό. « Όλη τη μέρα λάδι δεν τρώμε, νηστεύουμε. Το βράδυ τρώμε λάδι.
Κάνουμε κολοκυθόπιτες, σαραγλί και μπακλαβά. Η οικογένεια στέκει γύρω
από το τραπέζι. Μετά πηγαίνει ο αρχηγός της οικογένειας το θυμιατό και
θυμιάσει όλα τα άτομα και τις εικόνες και όλο το σπίτι. Πρώτα θυμιάζει το
τραπέζι. Μετά πηγαίνει σ΄ όλα τα δωμάτια και ύστερα κατεβαίνει. Η
οικογένεια στέκεται όρθια όλη.

16. 16
Ο αρχηγός, ο νοικοκύρης, παίρνει το τσουρέκι και όσα άτομα είναι τόσα
κομματάκια θα κόψει από το τσουρέκι από τη μέση και θα τα βάλει μέσα σ’
ένα ποτήρι που έχει κρασί. Το ποτήρι με το κρασί το βάζουν στο τραπέζι
πάνω μαζί με το τσουρέκι και τ’ άλλα. Μετά παίρνει, πρώτα αρχηγός ένα
κομμάτι ψωμί και πίνει μια γουλιά κρασί. Μετά εξακολουθεί το ίδιο κατά
ηλικία, μέχρι τον τελευταίο, τον μικρότερο. Μετά αρχινάμε να τρώμε».
Την επαύριοστις 6 Ιανουαρίου, ημέρα των Θεοφανείων, τελείται ο αγιασμός
κατά την εκκλησιαστική τάξη και το εθιμολογικό τυπικό. Ακολουθεί η
ανάδειξη το λεγόμενου «κουμπάρου»: «Όταν τελειώσει ο αγιασμός σηκώνει ο
παπάς το σταυρό ψηλά και όποιος θέλει να γίνει κουμπάρος λέει μια τιμή.
Άλλος λέει πιο πολλά. Γίνεται σαν δημοπρασία. Όποιος δώσει τα πιο πολλά
γίνεται κουμπάρος και παίρνει την εικόνα και τη βαστάει μέχρι να περάσει
όλος ο κόσμος να χαιρετήσει την εικόνα και του λένε « πάντα άξιος». Όταν
τελειώσει όλος ο κόσμος, ο παπάς, ο κουμπάρος και οι ψαλτάδες επιστρέφουν
στην εκκλησία και οπαπάς ξεντύνεταικαι απόεκεί πααίνουν στου κουμπάρου
το σπίτι και τον εύχονται χρόνια πολλά. Ο κουμπάρος μέχρι την άλλη μέρα
έχει την εικόνα στο σπίτι του και πααίνει κόσμος και τον επισκέπτεται τον
κουμπάρο σαν ονομασία.
Κάθε νοικοκύρης επιστρέφοντας στο σπίτι του από την εκκλησία έφερνε
αναμμένο το κερί που κρατούσε στη διάρκεια του αγιασμού και με τη φλόγα
έκαιγαν τις ουρές των βοδιών « για να μην τα πιάνουν μύγες το καλοκαίρι».
II. Τα Μπαμπούγερα

17. 17
Στο δρώμενο πρωταγωνιστούν τα «Μπαμπούγερα», άντρες μεταμφιεσμένοι
ζωόμορφα και ζωσμένοι βαριά κουδούνια.
Με το πέρας της τελετής του αγιασμού έχουν ήδη συγκεντρωθεί έξω από την
εκκλησία ομάδες από αυτά, δίδοντας με τη θορυβώδη παρουσία τους έναν
ιδιαίτερο τόνο σε όλο το σκηνικό. Φεύγοντας το εκκλησίασμα, δέχεται τα
αθώα πειράγματα τους με χαρούμενη διάθεση, επιζητώντας τα μάλιστα, «για
το καλό».
Η αμφίεση των Μπαμπούγερων είναι εντυπωσιακή. Αποτελείται από άσπρη
περισκελίδα, γυναικείομαύροεπενδύτη αμανίκωτο φλοκωτό στην εσωτερική
μεριά, άσπρο πουκάμισο και πέντε μεγάλα κουδούνια που ζώνονται στη
μέση.
Η κεφαλή καλύπτεται με προσωπίδα από μάλλινο λευκό ύφασμα του
αργαλειού. Με κομμάτι προβιάς σχηματίζουν μουστάκι, μακριά γενειάδα και
φρύδια. Κομμάτι επίσης απόπροβιά τοποθετείται στην απόληξη κεράτων που
σχηματίζονται ως συνέχεια της προσωπίδας, από το ίδιο υφαντό. Στο μέτωπο
ράβεται ένα στρόγγυλο καθρεφτάκι, ενώ με ρούχα σχηματίζουν μεγάλη
καμπούρα στη ράχη του μεταμφιεσμένου.
Εντυπωσιακά είναι και τα δόντια, από δύο σειρές φασολιών στη θέση του
στόματος. Κόκκινα σιρίτια γύρω απότα μάτια, τα ρουθούνια και την απόληξη
των κεράτων λειτουργούν ως διακοσμητικό στοιχείο, με όλη τη συμβολική και
μαγική σημασία που μπορεί να έχει το χρώμα αυτό. Στα χέρια κρατούν μικρό
σακούλι με στάχτη μέσα μέχρι πριν λίγα χρόνια, με το οποίο χτυπούσαν όσους

18. 18
συναντούσαν, « για να φοβερίζουν τα καλακάντζουρα». Σήμερα, για αποφυγή
τυχόν παρεξηγήσεων από τους αμύητους στο τοπικό εθιμικό επισκέπτες,
επειδή η στάχτη λέρωνε τα ρούχα, το σακίδιο είναι κενό. Παλαιότερα στα
πόδια έβαζαν τσαρούχια από δέρμα βοδιού ή αλόγου. Στους νεότερους όμως
χρόνους φορούν συνηθισμένα παπούτσια, κατά προτίμηση λαστιχένια,
κατάλληλα για τις λάσπες και το τρέξιμο.
Ομάδες – ομάδες ή και χωριστά γυρίζουν τους δρόμους και τους δρομίσκους
του χωριού κυνηγώντας όσους συναντούσαν και ζητώντας συμβολικά κάποιο
φιλοδώρημα. Κανένας δεν ξεφεύγει. Συνεχή τρεχάματα, χτύποι κουδουνιών,
χαρούμενα ξεφωνητά, ζωόμορφη μεταμφίεση πλακόστρωτοι δρόμοι, η
συνηθισμένη πρωινή ομίχλη του βορειοελλαδικού τοπίου, ορχηστικές κινήσεις
και τα άλλα στοιχεία που χαρακτηρίζουν το δωδεκαμερίτικο έθιμο της Καλής
Βρύσης δίνουν αίσθηση χώρου και χρόνου εξωπραγματική.
Οι προετοιμασίες αρχίζουν πολλές μέρες πριν από τα Θεοφάνεια. Η
εξεύρεση των ρούχων όταν δεν υπάρχουν στα οικογενειακά κειμήλια, απαιτεί
φροντίδα πολλή. Ιδιαίτερα τα κουδούνια, που ο ήχος τους πρέπει να δίνει
αίσθημα ακουστικής αρμονίας. Έτσι και μακρινά ταξίδια γίνονται για
εξεύρεση κατάλληλων κουδουνιών ή ενοικίασή τους από παραγωγούς.
Μπαμπούγερα ντύνονται και γυναίκες, « για το καλό », για λίγο όμως όση
ώρα μπορούν να υπομείνουν το μεγάλο βάρος των κουδουνιών, το οποίο με
τον γρήγορο βηματισμό και τις χορευτικές κινήσεις πολλαπλασιάζεται.

19. 19
Για τα παιδιά τοντύσιμοσε Μπαμπούγερα αποτελεί όνειρο και φιλοδοξία. Γι’
αυτό βλέπει κανείς συχνά ανάμεσα στους σωματώδεις μεταμφιεσμένους και
μικρούς να συμμετέχουν με καμάρι στο πανηγύρι της χαράς. Εξασφαλίζεται
έτσι η συνέχεια και συνέχιση του εθίμου, το οποίο στην Καλή Βρύση βιώνεται
ως έκφραση ψυχικής ανάγκης και λειτουργεί ως συνειδητό χρέος στην
παραδοσιακή κληρονομιά.
Τα Μπαμπούγερα επαναλαμβάνονται και τις δύο επόμενες μέρες 7 και 8
Ιανουαρίου. Μαζί μ’ αυτά εκφράζονται μεταμφιεσμένοι και άλλης μορφής,
ιδιαίτερα την Τρίτη μέρα: « Την Τρίτη μέρα γίνονται τα πιο πολλά
Καρναβάλια. Γίνονται κι άλλα είδη. Άλλος γίνεται τσολιάς, άλλος μπάμπω,
άλλος αράπης, άλλος κρατάει ένα μπουκάλι για μωρό και κάνει την μπάμπω
και γυρίζει τα σπίτια και στο στόμα το μπουκάλι έχει ένα χωνί και δήθεν
δίνουν στο παιδί ούζο να μην κλαίει και γεμώνουν το μπουκάλι και το βράδυ
το πίνουν». Κυρίαρχη όμως μεταμφίεση παραμένει αυτή των Μπαμπούγερων.
III. Η ευετηριακή διάσταση του δρωμένου
Στα πλαίσια του δρωμένου διαδραματίζεται μιμητικό όργωμα καθώς και
εικονική σπορά, που φανερώνουν εμφανέστατα τον ευετηριακό σκοπό
του δρωμένου την επίτευξη δηλαδή της καλοχρονιάς στην ευρύτερη διάσταση
της καλής υγείας και της πλούσιας παραγωγής…
IV. Αναπαράσταση γάμου
Αποκορύφωμα και λήξη του γιορτασμού αποτελεί εύθυμη αναπαράσταση
γάμου, στις 8 Ιανουαρίου, με συμμετοχή όλου του χωριού. Η αναπαράσταση

20. 20
μιμείται το τοπικό εθιμικό τυπικό με κάποιους νεοτερισμούς ή ευρηματικές
προσαρμογές στην πραγματικότητα. Στη στέψη π.χ., ο υποδυόμενος τον
παπά, ξεφεύγοντας από τη μίμηση της θρησκευτικής τελετουργίας, προτιμά
τη διαδικασία του πολιτικού γάμου, με ευτράπελες παραινέσεις στο ζεύγος,
για αγάπη και υπομονή. Κοινό όμως ποτήριο υπάρχει, έστω και με μορφή
φιάλης ούζου. Υπάρχουν επίσης τα παραδοσιακά γαμήλια ψωμιά με την
τελετουργική και δοξασιακή πλαισίωση.
Γενικά ακολουθούνται τα έθιμα του γάμου σε όλες τις φάσεις. Ξύρισμα
γαμπρού, ντύσιμο νύφης, νυφόπαρμα , αποχαιρετισμός των οικείων της,
γαμήλια πομπή με επικεφαλής τα όργανα, στέψη, χαιρετισμός νεονύμφων με
προσφορά που καρφιτσώνονται στο στήθος τους κλπ.
Εντυπωσιακό στοιχείο αποτελεί η αρπαγή της νύφης(έναν άνδρα ντυμένο
γυναίκα) από τα Μπαμπούγερα, η οποία όμως αμέσως απελευθερώνεται.
Παρότι το στοιχείο αυτό μπορεί να θεωρηθεί ως υστερογενές, απηχεί
παραδοσιακό μοτίβο. Για την ακρίβεια πρόκειται για μια τελετουργία που
θυμίζει έντονα την ιερογαμία του Διονύσου. Αυτονόητο, βέβαια, ότι νύφη
είναι κάποιος νέος με ψεύτικα στήθη και μαλλιά : « Γίνεται νύφη ένας
άντρας, γίνεται και γαμπρός άλλος, ντύνονται και τσολιάδες, ντύνεται και
ψευτοπαπάς και μαζεύονταισε ένα σπίτι. Απόεκεί παν με όργανα, με γκάιντα
και νταχαρέδες, στην πλατεία του χωριού και εκεί κάνουν τη στέψη. Κάνουν
όπως στον αληθινό γάμο με το κρασί, χαιρετούνε τη νύφη και τον γαμπρό,
τους βάζουν ψεύτικος παράδες όπως κάνουν στο γάμο και για κουφέτα τους
πετάν καλαμπόκι και ρύζι για να ριζώσουν. Μετά χορεύουν και γλεντούν
μέχρι τη νύχτα και μετά τελειώνουν όλες οι γιορτές και ξαναπιάνομε το
παστάλι».

21. 21
Παλαιότερα, σύμφωνα με σχετικές μαρτυρίες, τα Μπαμπούγερα γίνονταν
για τη συγκέντρωση χρημάτων υπέρ της Εκκλησίας, η οποία και είχε τη
σχετική φροντίδα: « Παλιά τα Μπαμπούγερα αρχινούσαν όπως τώρα από την
πρώτη μέρα, τα Θεοφάνια. Η εκκλησιαστική επιτροπή ετοίμαζε δεκαπέντε με
είκοσι μάσκες. Έκοβε και χρήματα από λαμαρίνα κίτρινη και είχε αξία το
κάθε κομμάτι πενήντα λεπτά. Έγραφε επάνω Άγιος Νικόλαος, σαν σφραγίδα.
Τα έκανε πάαινε ο καθένας, κάθε νοικοκύρης του σπιτιού, και έπαιρνε με
λεφτά πραγματικά απόαυτά. Μετά από αυτά έδιναν στα Καρναβάλια και τα
Καρναβάλια τα παρέδιναν στην εκκλησία για να ναι πάλι την άλλη χρονιά.
V. Η τιμή στη μαμή

22. 22
Την Τρίτη επίσης μέρα στις 8 Ιανουαρίου τιμούσαν στην Καλή Βρύση, όπως
συνηθίζεται σε πολλά μέρη του Βορειοελλαδικού χώρου, τη μαμή, της οποίας
η παρουσία ήταν τόσο πολύτιμη στην παραδοσιακή κοινότητα και κοινωνία.
«Παλιά, έναν καιρό, έρχονταν οι γυναίκες στη μαμή με ένα πορτοκάλι και με
ένα δώρο. Έφερναν και σαπούνι και ένα μαντήλι. Έρχονταν, έκαναν τρεις
μετάνοιες, μου φιλούσαν τοχέρι και έλεγαν : « Συγχώρεσε με. Εγώ τους έλεγα
: Συγχωρημένα και από μένα και από το Θεό. Κάθονταν, τις κέρναγα και
έφευγαν… Τώρα έρχονταν την Αποκριά ή το Πάσχα. Έρχονταν όλες που
έχουν μικρά παιδιά και τα έχω ξεγεννήσει εγώ».
Στοέθιμο αυτό, διασώζονται στοιχεία απόανάλογες τελετές της αρχαιότητας,
με έντονογονιμικόχαρακτήρα, όπως ήταν τα Θεσμοφόρια και τα Αλώα.
2. ΜΠΑΜΠΟΥΓΕΡΑ( ΒΑΜΒΑΚΟΦΥΤΟΥ ΣΕΡΡΩΝ)

23. 23
Τα παιδιά του Διονύσου τα συναντάμε και στα Μπαμπούγερα του
Βαμβακόφυτου Σερρών.
Το έθιμο των "Μπαμπούγερων" είναι μια εκδήλωση των κατοίκων στο
Βαμβακόφυτο που έχει τη μορφή δρώμενου, γι' αυτό και ξεπερνά το φολκλόρ
και την αποκριάτικη γιορτή παραπέμποντας άμεσα σε πανάρχαιες ιερές
τελετές των γεωργικών κοινωνιών.
Συγκεκριμένα οχρόνος τέλεσης αυτού του είδους των μαγικών -θρησκευτικών
τελετουργιών ήταν ο Φεβρουάριος γιατί ήταν η πλέον κρίσιμη για τον
πρωτόγονο (και όχι μόνο) γεωργό εποχή: η φύση προετοιμάζεται για την
Άνοιξη, η βλάστηση μόλις έχει εμφανιστεί μέσα από τη γη, στα δένδρα
αρχίζουν τα πρώτα φυλλώματα. Μια ξαφνική κακοκαιρία, ένας χιονιάς,
μπορεί αυτή την ώθηση της βλάστησης προς το φως να την καταστρέψει
ανεπιστρεπτί.
Τώρα λοιπόν πρέπει ο γεωργός να στραφεί προς τις αόρατες δυνάμεις που
ελέγχουν την Φύση και με τις μαγικές-θρησκευτικές τελετές του να εξορκίσει
το "κακό", να αφυπνίσει την γη, να την ωθήσει προς την γονιμοποίηση.
Στις τελετές αυτές εκείνοι που έπαιρναν μέρος εμφανίζονταν με τη μορφή
εκείνων των ζώων που είχαν ιδιαίτεροσυμβολισμό σχετικό με την γονιμότητα
και την γεωργία, όπως αυτή του τράγου, του βοδιού, της αρκούδας.
 Για να εξορκίσουν το "κακό", δηλ. να διώξουν μακριά τις βλαπτικές
δυνάμεις, δημιουργούσαν ανυπόφορο θόρυβο με την χρήση ηχηρών
οργάνων όπως τύμπανων και κροτάλων.
 Για να αφυπνίσουν την γη και να προκαλέσουν την άνοδο της
βλάστησης, την χτυπούσαν είτε με σφυριά είτε με ράβδους.

24. 24
 Για να προκαλέσουν την γονιμοποίηση μιμούνταν την ερωτική πράξη
με την μιμητική παράσταση του "ιερού γάμου". Ο "ιερός γάμος"
ήταν μέρος των γονιμοποιητικών τελετών προς τιμήν του Διονύσου.
Πρόκειται λοιπόν για μια παραδοσιακή δημόσια παράσταση που
παρουσιάζεται στους δρόμους και την κεντρική πλατεία του χωριού. Η
αμφίεση των "Μπαμπούγερων", όπως προαναφέραμε, παριστάνει ζώα όπως
τράγους, βοοειδή, αρκούδες. Στη μέση τους κρεμάνε κουδούνια και με την
κίνηση του σώματος τους δημιουργούσαν φοβερό θόρυβο. Στα χέρια τους
κρατούν αυτοσχέδιο μαστίγιο (το Ταπούς) με το οποίο κτυπούν συνεχώς την
γη.
Ένα επί πλέον στοιχείο του δρώμενου είναι η αρπαγή της νύφης από τον
κόσμο και η άμεση απελευθέρωση της από τα Μπαμπούγερα. Κουδούνια,
δέρματα, κέρατα, ομοιώματα ζώων, νύφη, γαμπρός, παππούς, γιαγιά και
άλλες φιγούρες της κοινωνίας του παλιού χωριού, ξεχύνονται στα σοκάκια
δημιουργώντας έτσι μια αναστάτωση χαράς και ευθυμίας, που γίνονται πιο
έντονα, με τους ζουρνάδες που συνοδεύουν το δρώμενο.
Η λέξη «Μπαμπούγερα» είναι λέξη του τοπικού γλωσσικού ιδιώματος. Σε
άλλες περιοχές και ιδιαίτερα της Μακεδονίας και Θράκης συναντιούνταιμε το
όνομα «Μπαμπόγεροι». Ετυμολογώντας τη λέξη βλέπουμε ότι είναι σύνθετη
από τις λέξεις μπάμπω και γέροι. Προφανώς διότι το τιμητικό ζευγάρι της
πομπής είναι οι ηλικιωμένοι μπάμπω(=γιαγιά) και γέρος(=παππούς).
Η μπάμπω επίσης παραπέμπει και στο Θρακιώτικο έθιμο της Μπάμπως( με
την έννοια της μαμής). Κυρίως από τη βόρεια Θράκη(ανατολική Ρωμυλία)
έρχεται το έθιμο αυτό. Γι αυτό πιθανολογείται η λέξη να προέρχεται κατά το

25. 25
ήμισυ από τη σλάβικη λέξη «μπάμπα» που σημαίνει γιαγιά και την ελληνική
γέρος.
Αφού τα Μπαμπούγερα γυρίσουν όλους τους κεντρικούς δρόμους του χωριού,
καταλήγουν στην πλατεία όπου γίνεται γλέντι με την συμμέτοχη όλων των
παρευρισκομένων. Χορός και κρασί θα έχουν την τιμητική τους. Τα
Μπαμπούγερα ήτοι μεταμφιεσμένοι που αναπαριστούν διάφορες μορφές της
κοινωνίας μιας παλαιότερης εποχής. Αναπαριστούν και σατιρίζουν πράγματα,
επαγγέλματα, άτομα και καταστάσεις που είχαν σχέση με την καθημερινή
τους ζωή και την τότε πραγματικότητα:
• Τον Παππού με τη Γιαγιά
• το Γαμπρό με τη Νύφη
• το Γιατρό,
• τον Καλαϊτζή(γανωτής),
• τον Ταχυδρόμο,
• τον Εύζωνα,
• τον Εσατζή (Στρατονόμο),
• το Φωτογράφο,

26. 26
• το Σκουπιδιάρη
• τον Πεπελάσκο (καπνοδοχοκαθαριστή),
• το Ζευγά με βουκέντρα στο ένα χέρι και φίμωτρο στο άλλο
• τον Αρκουδιάρη (γκιούπτιαν = γύφτος) με την έγκυο γυναίκα του
(γκιούπκα = γύφτισσα),
• και φυσικά τους ταπουτζήδες…
Αυτοί οι τελευταίοι είναι οι κυρίαρχοι του παραδοσιακού θεάματος
(δρώμενου). Προστατεύουν τα μπαμπούγερα και ιδιαίτερα προφυλάσσουν
την νύφη μην την κλέψει κάποιος από τους θεατές.
Οι Ταπουτζήδες έχουν άγρια και φοβερή μάσκα με δέρματα . Στη μέση τους
κρέμονται μεγάλα κουδούνια και στα χέρια τους κρατούν το ταπούς [από την
τουρκική λέξη top=μπάλα, σφαίρα].

27. 27
Αυτό είναι ένα ξύλο χοντρό στρογγυλό μήκους 80-100 εκατοστών. Στη μία
άκρη δένεται ένα σχοινί που καταλήγει σε μία μικρή μπάλα διαμέτρου 8-10
εκατοστών από σφιχτοδεμένα και ραμμένα παλιουφάσματα.
Χτυπώντας το ταπούς στο έδαφος με δύναμη και ιδιαίτερα σε στάσιμα νερά
προκαλούν φόβο και δέος. Διώχνουν μακριά τους θεατές που εμπλέκονται με
τα μπαμπούγερα.
Την Κυριακή της Τυροφάγου ξεκινά η εκδήλωση από την κεντρική πλατεία
του χωριού με το σχόλασμα της λειτουργίας της Εκκλησίας. Μετά
περιφέρονται τα μπαμπούγερα σε όλο το χωριό με τη συνοδεία γκάιντας
παλιότερα και ζουρνάδων τελευταία (σπουδαίοι γκαϊντατζήδες των
περασμένων χρόνων ήσαν ο Θεόδωρος Κούκας και ο Γιάννης Σιάμης)
διασκεδάζοντας τους χωρικούς απόσπίτι σε σπίτι, συγκεντρώνοντας αβγά και
λουκάνικα ή κομμάτια χοιρινού με ένα καλάθι που κρατά ο αβγουλάς. Η
κορύφωση της εκδήλωσης λαμβάνει χώρα πάλι στην κεντρική πλατεία του
χωριού με γλέντι και χορούς.
Το μήνυμα του δρώμενου: με τη διατήρηση των ελληνικών εθίμων όχι μόνον
καταλύεταιοφθοροποιός χρόνος, αλλά επί πλέον αποδεικνύεται η αδιάλειπτη
συνέχεια του ελληνικού πολιτισμού από το παρελθόν στο αιώνιο μέλλον.
3. ΑΡΑΠΗΔΕΣ ΝΙΚΗΣΙΑΝΗΣ
Τα παιδιά του Διονύσου θα τα συναντήσεις και στη Νικήσιανη. Εκεί τα λένε…
Αράπηδες!

28. 28
Κάθε χρόνο στο μέσο του χειμώνα, κατά την έναρξη του νέου έτους, στη
καρδιά του Παγγαίου όρους, περιδιαβαίνουν τους δρόμους της Νικήσιανης,
κατά ομάδες σοβαροφανείς και άγριοι «Αράπηδες» σκορπίζοντας τον ήχο
από τα κουδούνια (τσάνια) τους, ίσως έτσι διώξουν τα κακά «πνεύματα».
Πάνω στις ψηλότερες κορυφές του Παγγαίου, που προστατεύουν στον ίσκιο
τους τη Νικήσιανη, υπήρχε και τομαντείοτου Διονύσου. Ήταν τόσο ξακουστό
και παλαιό αυτό το μαντείο, ώστε μεταξύ αυτών που το συμβουλεύτηκαν να
συγκαταλέγονται ο Μέγας Αλέξανδρος και ο Ρωμαίος Οκτάβιος. Σ' αυτό το
ιερό του Διονύσου με τους μυστηριώδεις παγανιστικούς τρόπους λατρείας,
γινόταν η γονιμοποίηση της φύσης ενώ οι λατρεύοντες το Διόνυσο,
επιζητούσαν την επικοινωνία με τους θεούς και την αθανασία της ψυχής.
Κατάλοιπο αυτής της Διονυσιακής λατρείας, θεωρείται το έθιμο των
''Αράπηδων'' της Νικήσιανης, γνωστό και ως "Αράπδις", που τώρα τελείται
την ημέρα του Αϊ-Γιάννη στις 7 Ιανουαρίου. Αυτό ήταν κατάλοιπο των
καλενταριών, δηλαδή των εκδηλώσεων που στην αρχαιότητα τελούνταν στην
αρχή μιας περιόδου.
Ο ''Αράπ'ς'' έχει επιβλητική εμφάνιση προκαλώντας δέος και φόβο. Λέγεται
μάλιστα στο χωριό ότι σε μια μάχη του Μεγάλου Αλεξάνδρου οι ''Αράπ'δις''
έπαιξαν σπουδαίο ρόλο στη νικηφόρα έκβασή της. Ο εχθρός διέθετε
ελέφαντες που η αντιμετώπισή τους προβλημάτιζε τον Έλληνα Αρχιστράτηγο.
Τότε παρουσιάστηκαν οι Σάοι, κάτοικοι της Νικήσιανης, και του ζήτησαν να

29. 29
λάβουν μέρος στη μάχη ντυμένοι ''Αράπ'δις''. Ο θόρυβος των
τσανιών(κουδουνιών) προκάλεσε τρόμο στους ελέφαντες, τους έτρεψε σε
φυγή και έτσι κερδήθηκε η μάχη.
i. Η τέλεση του εθίμου στις μέρες μας.
Ο χρόνος τέλεσης του εθίμου προφανώς σχετίζεται με το χειμερινό
ηλιοστάσιο. Συνακόλουθα, πρέπει να θεωρείται ως ένα αρχαίο έθιμο, που
διατηρήθηκε μέχρι σήμερα όπως συνηθίζεται να γιορτάζεται, την ίδια εποχή
του έτους και σε άλλα μέρη του κόσμου.
Το αποκορύφωμα των εκδηλώσεων είναι την ημέρα του Αϊ-Γιάννη, στις 7
Ιανουαρίου. Όλες οι ομάδες των «Αράπηδων» κάνουν κοινή παρέλαση στους
δρόμους της Νικήσιανης, κάτω από τους εκκωφαντικούς ήχους των
κουδουνιών τους.
Δύο αρχηγοί ομάδων παλεύουν, μέχρι την τελική πτώση του ενός. Ακολούθως,
γύρω από τον πεσμένο αρχηγό, μαζεύονται όλοι, σε μια μυσταγωγία, που
τελειώνει με την ανάσταση του νεκρού και τον ιδιόρρυθμο ξέφρενο χορό
όλων, που ακολουθεί.
Σύμφωνα με την Παράδοση, η παράσταση αυτή συμβολίζει το θάνατο του
Διονύσου από τους Τιτάνες και την ανάστασή του από το Δία και παράλληλα
την χειμερία νάρκη της φύσης που είναι ο Χειμώνας και στη συνέχεια την
ανάσταση της φύσης με τον ερχομό της Άνοιξης.
Τα τελευταία χρόνια, το έθιμο του «Αράπη» οργανώνεται από τον ομώνυμο
Πολιτιστικό-Παραδοσιακό Σύλλογο της Νικήσιανης και την αυθόρμητη και
δυναμική συμμετοχή όλων των κατοίκων, από τους νεώτερους μέχρι τους
πρεσβύτερους.
ii. Ενδυμασία.
Φοράν τη «Μπαρμπότα» το επιβλητικό κάλυμμα της κεφαλής, συχνά
στολισμένο με κεντημένο μαντήλι, που αποτελείται από ακατέργαστο δέρμα
τράγου, γεμάτο με χόρτο.
• Το σώμα τους το σκεπάζουν με προβιές ζώων.
• Στη μέση τους περιζώνουν τρία μεγάλα κουδούνια τα «τσιάνια» και
ένα άλλο ιδιόμορφο κουδούνι, το «μπατάλη».

30. 30
• Στην πλάτη τους δημιουργείται καμπούρα με γέμισμα φύλλων
καλαμποκιού ή

31. 31
 Τις κνήμες τους ζώνουν με μάλλινα κομμάτια υφάσματος, τα
«καλτσιούνια»
 Αντί για παπούτσια φορούν τα «τσιρβούλια», που κατασκευάζονται
από ακατέργαστο χοιρινό δέρμα.
Κάθε χρόνο στη γιορτή του Αι-Γιαννιού , μετά τον εκκλησιασμό , πηδώντας
και κρατώντας ξύλινες μαχαίρες , μέσα στο πανδαιμόνιο του κρότου των
κουδουνιών , περιέρχονται στη Νικήσιανη για να διώξουν τα κακά πνεύματα.
Σύμφωνα με την Παράδοση, την εποχή της τουρκοκρατίας, στον εξοπλισμό
τους προστέθηκε και ένα ξύλινο σπαθί, η «μαχαίρα».
Τοδρώμενο κλείνει με τη μονομαχία στην πλατεία δύοαράπηδων όπου ο ένας
εκ των δυο θα πέσει νεκρός.
Η πράξη συμβολίζει τον θάνατο του Διόνυσου από τους Τιτάνες , που σε
λίγο όμως θα αναστηθεί και πάλι από το Δία…

32. 32
Ας μην ξεχνάμε άλλωστε ότι στις υψηλότερες κορυφές του Παγγαίου που
προστατεύει με τον ίσκιο του τη Νικήσιανη Υπήρχε το μαντείο του Διονύσου
στο οποίο τελούνταν μυστηριώδεις και παγανιστικές λατρείες που
συμβόλιζαν την γονιμοποίηση της φύσης. Οι λάτρεις του Διονύσου,
επιζητούσαν εκεί την επικοινωνία με το θείο και την αθανασία της ψυχής…
Στο τέλος όλοι πιάνονται στον «τρανό χορό».

33. 33
4.ΑΡΑΠΗΔΕΣ ΣΤΟ ΜΟΝΑΣΤΗΡΑΚΙ ΔΡΑΜΑΣ
Τοταξίδι της γνωριμίας μας με τα παιδιά του Διονύσου τελειώνει με τους
Αράπηδες στο Μοναστηράκι Δράμας…
Σε απόσταση 4 χιλιομέτρων από τη Δράμα βρίσκεται το Μοναστηράκι.
Σήμερα το Μοναστηράκι έχει γύρω στους 750 κατοίκους πολλοί από τους
οποίους ασχολούνται κατά οικογενειακή παράδοση με την εξόρυξη,
κατεργασία και εμπόρια του αρίστης ποιότητας μαρμάρου της περιοχής.
Παρά την άμεση προαστιακή γειτνίασή του με την πόλη της Δράμας και τον
σύγχρονο αστικό τρόπο ζωής , το Μοναστηράκι δείχνει αξιέπαινο σεβασμό
στην τοπική πολιτισμική παράδοση όπως κληροδοτήθηκε από τις γενιές που
πέρασαν. Χοροί π.χ. και τραγούδια εξακολουθούν να λειτουργούν θεσμικά
στις εκδηλώσεις της τοπικής κοινωνίας καινεαροί οργανοπαίκτες έρχονταινα
σταθούν δίπλα στους παλαιούς και καταξιωμένους κεμενετζήδες και
νταϊρετζήδες ως ισάξιοι διάδοχοι τους.
Κορυφαίο πολιτιστικό γεγονός για το Μοναστηράκι που από πολύ παλιά
αποτελεί σταθμό στο τοπικό καλαντάρι είναι οι Αράπηδες, ένα έθιμο με
μορφή δρωμένου, που τελείται την ημέρα των Θεοφανείων. Την ονομασία του

34. 34
οφείλει στη μεταμφίεση των πρωταγωνιστών του στην οποία κυριαρχεί το
μαύρο χρώμα.
1. Τέλεση του δρωμένου
Ο ιερέας γυρίζει, όπως γίνεται και στα άλλα μέρη, από την παραμονή της
μεγάλης εορτής και ραντίζει τα σπίτια με αγιασμό διώχνοντας μακριά κάθε
κακό και ιδιαίτερα τους καλικάντζαρους τα πλάσματα της μυθοπλασίας τα
οποία δεν παύουν να κυριαρχούν τις μέρες του δωδεκαημέρου σε λαϊκές
διηγήσεις και δοξασίες.
Ανήμερα των Θεοφανείων μετά την τελετή του αγιασμού γίνεται πλειοδοσία
στην εκκλησία για να αναδειχθεί ο κουμπάρος της χρονιάς, ο οποίος θα έχει
το προνόμιο να πάρει την εικόνα της βαπτίσεως στο σπίτι του για 40 μέρες
και διατηρώντας ακοίμητοκαντήλι μέρα νύχτα δίπλα της να δεχτεί τις ευχές
του ομοχώριου.
Την ίδια μέρα περιφέρουν τον σταυρό του αγιασμού στο χωριό για να τον
προσκυνήσουν οι κάτοικοι. Προάγγελος της τέλεσης του δρωμένου είναι οι
ομάδες από παιδιά τα οποία από το απόγευμα της παραμονής τριγυρίζουν
τους δρόμους χτυπώντας τα κουδούνια που την επομένη θα φορέσουν οι
Αράπηδες.
Πρωί-πρωί, ανήμερα των Θεοφανείων, η τσέτα μαζί με τους οργανοπαίκτες
επισκέπτονται όλα τα σπίτια του χωριού και με αφορμή τα τραγούδια, τις
ευχές, τα πειράγματα, κα τα κεράσματα αρχίζει το γλέντι. Μέχρι το μεσημέρι
η γιορτινή ατμόσφαιρα έχει εκδηλωθεί σε όλο το χωρίο και γύρω στις τρείς ο
κόσμος έχει μαζευτεί στην πλατεία και περιμένει την τσέτα και τους
οργανοπαίκτες για να ξεκινήσει ο χορός.
Πρώτοι κάνουν την εμφάνισή τους οι Αράπηδες κραδαίνοντας τα μεγάλα
ξύλινα σπαθιά τους και σκορπώντας στάχτες δεξιά και αριστερά . Με αυτόν
τον τρόπο οι Αράπηδες ανοίγουν δρόμο και για τα υπόλοιπα μέλη της τσέτας
όπως τους Τσολιάδες που ακολουθούν χορεύοντας με τους ήχους της λύρας
και του νταϊρέ.
Πρώτοι-πρώτοι στον κύκλου του χορού ήταν οι ηλικιωμένοι, ακολουθούσαν
άντρες νεότεροι στην ηλικία, μετά ηλικιωμένες γυναίκες και τέλος οι
νεώτερες, ενώ τον κύκλο του χορού έκλειναν τα μικρά παιδιά.
Όταν είχε σχηματιστεί πια ο κύκλος του χορού, δύο Αράπηδες απάγουν μια
Γκιλίγκα, μόλις όμως απομακρυνθούν λίγο την απελευθερώνουν δυο
Τσολιάδες και ξαναμπαίνει στο χορό. Επίσης κατά τη διάρκεια του χορού μια
Γκιλίγκα πλησιάζει τον πρωτοχορευτή, του ρίχνει στον ώμο την τσέβρα της
και εκείνος δίνει φιλοδώρημα για την τσέτα.
Και εκεί το δρώμενο κλείνει με τον τρανό κυκλικό χορό.

35. 35
Τελειώνοντας πια νύχτα ο χορός, ακολουθεί ολονύχτιο γλέντι στα καφενεία
και στα κέντρα του χωριού με κεμενέδες και νταϊρέδες. Η άλλη μέρα βρίσκει
τους τελεστές του δρώμενου με την ικανοποίηση ότι εκπλήρωσαν ένα χρέος
στον ίδιο τον εαυτό τους και στους συγχωριανούς τους συνεχίζοντας ότι οι
πρόγονοι σεβάστηκαν ακόμη και στα χρόνια της σκλαβιάς.
Το δρώμενο λήγει τυπικά το βράδυ της γιορτής του Αγ. Αθανασίου στις 18
Ιανουαρίου που «τελειώνει το χτύπημα του νταϊρέ» όπως λένε σταματούν
δηλαδή τότε οι γιορτές και αρχίζουν οι δουλειές του χωριού. Την βραδιά αυτή
γλεντούν και πάλιόλοι μαζί, όσοι πήραν μέρος στο δρώμενο των Θεοφανείων,
τρώγοντας χαλβά που φτιάχνουν από υλικά τα οποία αγόρασαν με χρήματα
που συγκέντρωσαν στοαγερμό τότε στις επισκέψεις τους, δηλαδή στα σπίτια.
Η Μοναστηρακιώτες ερμηνεύουν το δρώμενο τους σύμφωνα με τις τοπικές
δοξασίες και παράδοση. Λέγεται δηλαδή ότι οι μεταμφιεσμένοι με τα
κουδούνια και με την στάχτη διώχνουν μακριά κάθε κακό, ένα κακό το οποίο
στα χρόνια της σκλαβιάς ταυτίζονταν όχι μόνο με τα παγανά του
Δωδεκαημέρου, αλλά και με τον κάθε δυνάστη της περιοχής.

36. 36
Αναλυτική παρουσίαση των ομάδων που συμμετέχουν στην τσέτα
Στη τσέτα όπως ονομάζετε η ομάδα των Αράπηδων συμμετέχουν κι άλλοι
μεταμφιεσμένοι κάτοικοι του χωριού. Είναι οι Γκιλίγκες, οι παππούδες και οι
εύζωνοι (οι τσολιάδες ). Ας γνωρίσουμε λοιπόν την κάθε μια από αυτές τις
ομάδες ξεχωριστά.
I. Οι Αράπηδες
Οι Αράπηδες φορούν μαύρες φλοκωτές ποιμενικές κάπες που καλύπτουν
όλο το σώμα και εντυπωσιακές προσωπίδες-κεφαλοστολές από
γιδοπροβιές.
Στη μέση τους κρεμούν τρία μεγάλα κουδούνια αρμονικά συνταιριασμένα
από έμπειρους συγχωριανούς. Στα χέρια τους κρατούν από ένα μεγάλο
ξύλινοσπαθί και ένα σακουλάκι με στάχτη του δωδεκαημέρου με το οποίο
χτυπούν όσους συναντήσουν<< για τοκαλό>>. Τοντύσιμο των μελών της
τσέτας απαιτεί μεγάλη δεξιοτεχνία, ιδιαίτερα του Αράπη, για αυτό τον
σκοπό χρειάζεται η βοήθεια κάποιου δεξιοτέχνη συγχωριανού.
Έτσι λοιπόν πριν από τις 6 του Γενάρη οι Αράπηδες έφερναν στον
Μπαρμπάγγελο δέρματα κατσικιών καφέ άσπρου και κυρίως μαύρου
χρώματος για να φτιαχτούν οι μάσκες τους. Εκείνος, αφού διάλεγε τα
μεγαλύτερα και καλύτερα κομμάτια δέρματος τα τοποθετούσε στο κεφάλι
του Αράπη για να πάρει μέτρα και έκοβε το δέρμα ανοίγοντας τρύπες στα
μάτια και στο στόμα και έραβε τη μάσκα.

37. 37
Οι Αράπηδες φορούσαν πρώτα τις ολόσωμες φορεσιές των κεχαγιάδων και
των τσομπάνων. Έπειτα τοποθετούσαν πάνω από τις κάλτσες τα
ποδοπάνια, δέρματα κατσικίσια που κάλυπταν την κνήμη και τα λουριά
των τσαρουχιών τα οποία ήταν φτιαγμένα από δέρμα βοδιού. Όλη η
λειτουργία συνεχίζονταν με το δέσιμο των κουδουνιών τα οποία τους τα
φορούσε ο κυρ-Άγγελος.
Ακόμη οι Αράπηδες έφερναν στο σπίτι του μεγάλα κουδούνια και κείνος
αφού ταίριαζε αρμονικά τους ήχους των κουδουνιών περνούσε σε τρίχινο
λουρί τρία από αυτά και τα έδενε στην μέση τους, φροντίζοντας το
μεγαλύτερο να κρέμεται στην μέσο των οπισθίων τους και ο ήχος των
κουδουνιών προέρχονταν από τα κουδούνια των Βασλήδων.
Η ''ιεροτελεστία'' έκλεινε με την τοποθέτηση της μάσκας στο κεφάλι των
Αράπηδων. Ο Άγγελος Κέρας περνούσε στο κεφάλι του καθένα τη μάσκα και

38. 38
στη συνέχεια τους παρέδιδε το ξύλινο σπαθί, φτιαγμένο από τα χέρια του
Παράσχου Στουϊλη και του Βασίλη Κουσίνα, καθώς και την απαραίτητη
κάλτσα με στάχτη για να ραντίζουν τους πάντες.
Έτσι οι Αράπηδες μαζί με τα υπόλοιπα μέλη της τσέτας γυρνούσαν από σπίτι
σε σπίτι σύμφωνα με την παράδοση. Οι Αράπηδες του Μοναστηρακίου με το
γενικότερο τελετουργικό πλαισίωμα, αποτελούν τοπική παραλλαγή του
εθίμου των μεταμφιέσεων του Δωδεκαήμερου με άμεση αναγωγή σε στοιχεία
του Διονυσιακού λατρευτικού κύκλου τα οποία όμως στην πρωτογενή μορφή
τους έχουν ακόμη πιο παλαιά καταγωγή.

39. 39
II. Οι Γκιλίγκες
Ακολουθούν οι όμορφες Γκιλίγκες …
• με τις παραδοσιακές γυναικείες φορεσιές που στην πραγματικότητα
είναι μεταμφιεσμένοι …άντρες!
• Ο κύριος ρόλος των Γκιλίγκων είναι να εξασφαλίσουν την ομαλή
τέλεση του χορού
Οι Γκιλίγκες γίνονται με παραδοσιακές γυναικείες φορεσιές, φορούν άσπρη
βράκα απόβαμβακερό υφαντό και από πάνω φοράν άσπρο πουκάμισο, πάνω
από αυτό φορούν την <<αντεριά>> πιο κοντή από αυτό και με μανίκια
φτιαγμένη από ύφασμα καπιτονέ σκούρο πράσινο η ανοιχτό κόκκινο.
Στη συνέχεια φορούν ξεμανίκωτο πανωφόρι που φτάνει λίγο πιο πάνω από
την αντεριά, φτιαγμένο από χοντρή μαύρη τσόχα και ντυμένοι γύρω- γύρω
στις άκρες με γαϊτάνι.
Φορούν επίσης πολύχρωμη με μεγάλα τρίγωνα υφαντή μάλλινη ποδιά και στη
μέση δένεται, με την βοήθεια της σκαλιστής χειροποίητης πόρπης, ζώνη
τσόχινη, ολοκέντητη με θαυμάσιοτρόπο με πολύ μικρές πολύχρωμες χάντρες,
που σχηματίζουν μικρά-μικρά λουλούδια.
Στο κεφάλι βάζουν χρωματιστή λουλουδάτη μαντίλα, με χρυσές η ασημένιες
πούλιες. Στο χέρι κρατούν άλλη μια μαντίλα. Τις παραδοσιακές φορεσιές της
Γκιλίγκας συμπληρώνουν τα λουλούδια στοστήθος της και αλλά και η ζώνη η

40. 40
οποία αποτελεί απαραίτητο συμπλήρωμα της φορεσιάς της. Η ζώνη
φτιαγμένη από πολύχρωμες χάντρες είναι αρκετά φαρδιά και σε συνδυασμό
με την πολύχρωμη υφαντή ποδιά και τη μαντήλα ‘’ σπάνε ‘’ με τρόπο
χαρούμενο τη μονόχρωμη μονοτονία της φορεσιάς της Γκιλίγκα. Κυρίαρχο
χρώμα στη ζώνη είναι το μαύρο. Οι μαύρες χάντρες σχηματίζουν το βασικό
πλαίσιο, το φόντο, το οποίο διανθίζουν μικρά η μεγάλα λουλουδάκια η
φυλλαράκια. Τέλος η όλη ζώνη πλαισιώνεται απότομαύροκορδόνι ( γαϊτάνι),
για λόγους καλαισθητικούς αλλά και πρακτικούς.
III. Παππούδες
• Είναι νέοι άνδρες του χωριού που κρατούν στοχέρι γκλίτσα και
φορούν παραδοσιακές, γιορτινές ενδυμασίες.
• Στοδρώμενο προστέθηκαν κατά τους νεώτερους χρόνους για να
τιμηθούν απότις νεότερες γενιές οι μεγαλύτεροι.
Οι παππούδες φορούν τις παλιές γιορτινές ενδυμασίες: μαύρη βράκα, άσπρο
πουκάμισο, μαύρο υφασμάτινο ζωνάρι τυλιγμένο στη μέση- στο πάνω μέρος
του οποίου διακρίνονται οι πούλιες μιας μαντήλας- μαύρο γιλέκο, μαύρο
κοντό σακάκι, μαύρες μακριές μέχρι το γόνατο πλεχτές κάλτσες και μαύρη
τραγιάσκα στο κεφάλι. Στο χέρι κρατούν γκλίτσα ή πλεκτό κορδόνι.
Οι παππούδες μπήκαν στη τσέτα σε νεώτερους χρόνους για να τιμήσουν τις
περασμένες γενιές. Την παραδοσιακή ενδυμασία του Παππού συμπληρώνουν
τα λουλούδια, τα οποία είναι πολύχρωμοι ρόμβοι φτιαγμένοι από χάντρες οι

41. 41
οποίες έχουν χρώματα σε αποχρώσεις του κόκκινου, κίτρινου, χρυσού,
πράσινου, μπλε, άσπρο καθώς και πορτοκαλί. Καρφιτσώνονται στο πέτο των
Παππούδων καθώς και στην τραγιάσκα τους.
Στο δρώμενο λαμβάνει χώρα και διαμάχη αράπηδων-παππούδων:

42. 42
IV. Τσολιάδες (εύζωνοι)
• Είναι ένα στοιχείο, το οποίο προστέθηκε σχετικά πρόσφατα στο
έθιμο.
• Επισφραγίζουν με την παρουσία τους την ελληνική φυσιογνωμία και
την ταυτότητα του δρωμένου.
• Είναι ο συνδετικός κρίκος ανάμεσα στην αρχαία ελληνική παράδοση
και τη νεώτερη.
Παλαιότερα δεν υπήρχαν στοχωριό στολές τσολιάδων κι έτσι αναγκάζονταν
να φτιάξουν φουστανέλες από σεντόνια για να μην χάσουν το έθιμο. Άλλες
φορές όμως πήγαιναν στον Ξηροπόταμο ή στην Καλλίφυτογια να νοικιάσουν
φουστανέλες. Δυσκολίες όμως υπήρχαν καιστο να βρούνε πουκάμισο, μακρύ
σώβρακο, μαντήλες για τον ώμο, φούντες για τα γόνατα και κορδόνι για τα
χέρια.
Η προετοιμασία αυτή ξεκινούσε από τα Χριστούγεννα για να ολοκληρωθεί
ανήμερα των φώτων ξημερώματα, με το δέσιμο του μαύρου μαντηλιού με τα
κρόσσια. Το δέσιμο αυτού του μαντηλιού έχει και αυτό την δική του

43. 43
συμβολική σημασία. Εκείνοπου χαρακτηρίζει τον τσολιά του Μοναστηρακίου
από τους υπόλοιπους τσολιάδες είναι η μαύρη μαντήλα η οποία συμβολίζει το
πένθος για το σκλαβωμένο έθνος μας. Η μαντήλα δένεται με τέτοιο τρόπο
ώστε τα κρόσσια να πέφτουν στο πρόσωπο και να το κρύβουν. Αυτό γινότανε
για να μην αναγνωρίζονται όχι μόνο από τους συγχωριανούς αλλά και από
τους κατακτητές.
Μάλιστα πιο παλιά φορούσαν μάσκα και έβαφαν το πρόσωπό τους μαύρο με
κάρβουνο. Επίσης ένας άλλος λόγος που ξεχωρίζουν οι τσολιάδες του
Μοναστηρακίου από τους υπόλοιπους είναι και οι τσέβρες. Οι τσέβρες είναι
άσπρα μαντήλια κεντημένα με πολύχρωμες πούλιες και χάντρες. Ο τσολιάς
που φορεί τις περισσότερες τσέβρες, τον ονομάζουν ‘’ περήφανο ΄’ και έτσι ο
συναγωνισμός στο ποιος θα φορά τις περισσότερες πούλιες είναι μεγάλος.
Τις παραδοσιακές ενδυμασίες των τσολιάδων κοσμούν τα λουλούδια και το
κορδόνι. Τα λουλούδια πολλές φορές τα βλέπουμε καρφιτσωμένα στις
μαντήλες των Τσολιάδων αλλά και το κορδόνι με τη χειρολαβή του είναι ένα
εξάρτημα που διευκολύνει ιδιαίτερα τις χορευτικές κινήσεις του Τσολιά. Αξίζει
να αναφέρουμε ότι το κορδόνι είναι απαραίτητο εξάρτημα του Τσολιά,
κατασκευάζεται και αυτό από πολύχρωμες μικρές χάντρες και έχει μήκος 60
με 70 εκατοστά.

44. 44
Οι Τσολιάδες φορούν μια ιδιόμορφη φουστανέλα ως αντιπροσωπευτικό
εθνικό ένδυμα, με ριγμένες στην πλάτη τους μαντήλες(τσέβρες)και στο
κεφάλι τους βάζουν μιαν άλλη μαύρη μαντήλα με κρόσσια, σαν κεφαλόδεσμο.
Οι τσολιάδες μπήκαν και αυτοί στη τσέτα σε νεώτερους χρόνους για να
τονίσουν στα χρόνια της σκλαβιάς την ελληνικότητα των Μακεδόνων και το
ακμαίο εθνικό τους φρόνημα.
V. Τσεταμπασήδες και οργανοπαίχτες
Οι τσεταμπάσηδες παλαιότερα ήταν οι αρχηγοί της ομάδας που συντόνιζαν τα
μέλη της και ως γνωστά πρόσωπα της τοπικής κοινωνίας Μοναστηρακιώτες
που μεταμφιέζονταν για πολλά χρόνια.
Απαραίτητοι σύνοδοι της τσέτας και σήμερα, όπως και παλιά, είναι οι τοπικοί
οργανοπαίχτες, δεξιοτέχνες όλοι τους του κεμενέ (λύρας) και του νταϊρέ
(ντέφι).