Εργασία της μαθήτριας Αρσονιάδου Σοφίας στο πλαίσιο της ερευνητικής εργασίας με θέμα: Πολιτισμική χαρτογράφηση του προσφυγικού ελληνισμού στις Κρηνίδες Καβάλας: ΟΙ ΚΑΠΠΑΔΟΚΕΣ. Συντονίστρια εκπαιδευτικός: Γκούμα Όλγα

1. ΘΕΟΔΩΡΙΔΗΣ ΗΛΙΑΣ
ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ ΧΑΡΤΟΓΡΑΦΗΣΗ ΤΟΥ ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟΥ
ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ ΣΤΙΣ ΚΡΗΝΙΔΕΣ ΚΑΒΑΛΑΣ: ΟΙ
ΚΑΠΠΑΔΟΚΕΣ
Η Θρησκεία της Καππαδοκίας (Οι υπόσκαφες εκκλησίες)
ΚΡΗΝΙΔΕΣ 2012-2013
1

2. ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ ΧΑΡΤΟΓΡΑΦΗΣΗ ΤΟΥ ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟΥ
ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ ΣΤΙΣ ΚΡΗΝΙΔΕΣ ΚΑΒΑΛΑΣ: ΟΙ
ΚΑΠΠΑΔΟΚΕΣ
Η Θρησκεία της Καππαδοκίας (Οι υπόσκαφες εκκλησίες)
2

3. Μέλη Γ΄ ομάδας:
 Βαλωτής Αντώνης
 Θεοδωρίδης Ηλίας
 Ιωσηφίδης Αναστάσιος
 Λιάκος Κώστας
 Σεπετσίδης Χρήστος
Εποπτεία
Γκούμα Όλγα
3

4. ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
Πρόλογος………………………………………………………………....5
Εισαγωγή…………………………………………………………………6
Κεφάλαιο Α΄
Οι υπόσκαφες εκκλησίες………………………………………….. 7
Κεφάλαιο Β΄
Οι υπόγειες πόλεις………………………………………………………12
Επίλογος……………………………………………………………...…14
Βιβλιογραφία…………………………………………………….……...15
4

5. ΠΡΟΛΟΓΟΣ
Στα πλαίσια του μαθήματος Ερευνητικές Εργασίες (Project) της Β΄ Λυκείου, οι
μαθητές Βαλωτής Αντώνιος, Σεπετσίδης Χρήστος, Ιωσηφίδης Αναστάσιος, Λιάκος
Κωνσταντίνος και Θεοδωρίδης Ηλίας , υπό την εποπτεία του καθηγητή Καρατζό-
γλου Αλεξάνδρου και της καθηγήτριας Γκούμα ΄Ολγας διερεύνησαν το Θρησκευτικό
φαινόμενο στη γη της Καππαδοκίας.
Πιο συγκεκριμένα στα μέλη της ομάδας κατανεμήθηκαν επιμέρους υποθέματα που
αφορούσαν στις προχριστανικές λατρείες της περιοχής με ιδιαίτερη αναφορά στην
πυρολατρεία και στο Ελληνικό δωδεκάθεο, στην αγιοτόκο Καππαδοκία, καθώς και
στις μοναδικές υπόσκαφες εκκλησίες που εντοπίζονται στον ευλογημένο εκείνο τόπο.
Το δικό μου επιμέρους αντικείμενο διαπραγμάτευσης ήταν οι υπόσκαφες
εκκλησίες και οι υπόγειες πόλεις της Καππαδοκίας φαινόμενο μοναδικό και
ταυτόχρονα ιδιαίτερο. Η μέθοδος που χρησιμοποιήθηκε για την διερεύνηση του ήταν
η άντληση πληροφοριών από το διαδίκτυο, από τη σχετική με το θέμα βιβλιογραφία,
καθώς και από τις εισηγήσεις των εποπτευόντων καθηγητών.
5

6. ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Η περιοχή της Κεντρικής Ανατολίας μεταξύ των πόλεων Ακσαράι, Νίγδη, Νεβσεχίρ
και Καισάρεια ονομάζεται εδώ και 4.000 χρόνια Καππαδοκία. Ο Ελληνισμός υπάρχει
εδώ, από τα χρόνια του Μεγαλέξανδρου και ξεριζώθηκε πριν από μόλις 85 χρόνια, με
τις ανταλλαγές πληθυσμών που επέβαλε η συνθήκη της Λωζάνης. Μα υπάρχει ακόμη
η μνήμη του κρυμμένη σε τούτα τα αλλόκοτα βράχια, καθώς όποια πέτρα κι αν
σηκώσεις, σ’ όποιο λαγούμι κι αν μπεις, μια αγιογραφία, μια επιγραφή, ένας σταυρός
σκαλισμένος στο πέτρωμα φανερώνουν τους αιώνες που ετούτος ο τόπος αποτελούσε
μια από τις πολλές ελληνικές πατρίδες.
Υπάρχει και κάτι άλλο που κάνει αυτή την περιοχή μοναδική στον κόσμο: η
Καππαδοκία με την ύπαρξή της, μας διδάσκει την απόλυτη προσαρμοστικότητα του
προβιομηχανικού ανθρώπου στο φυσικό περιβάλλον. Χωρίς αυθάδεια και έπαρση οι
παλιοί κάτοικοι της περιοχής μεταμόρφωσαν αυτό το γεωλογικό θαύμα σε σπίτια,
εκκλησίες, κελιά και υποστατικά. Το αλλόκοτο και το ανοίκειο που βρήκαν,
σκάβοντάς το σιγά σιγά με τη σμίλη τους, το κατέστησαν ιδανικό καταφύγιο.
Αυτοί οι τόσο ιδιαίτεροι σχηματισμοί που μετατράπηκαν σε σπίτια και εκκλησίες
αποτελεί το προϊόν της δικής μας επιμέρους διαπραγμάτευσης.
6

7. ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α΄
Οι υπόσκαφες εκκλησίες
Αυτός ο θεόρατος διάτρητος βράχος ήταν γυναικείο μοναστήρι στα χρόνια του
Βυζαντίου και ονομαζόταν μοναστήρι των κοριτσιών
Το Γκιόρεμε (Κόραμα) βρίσκεται 10 χλμ. ανατολικά του Νεβσεχίρ (Νύσσα). Σε
μικρή απόσταση από τον σημερινό οικισμό απλώνεται το ομώνυμο υπαίθριο μουσείο
που αποτελεί μνημείο της παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς. Εδώ θα συναντήσει
κανείς τις περισσότερες και σημαντικότερες υπόσκαφες βυζαντινές εκκλησίες της
Καππαδοκίας. Κτίστηκαν μεταξύ 7ου και 13ου αι. και σε αρκετές σώζεται μεγάλο
μέρος του αγιογραφικού τους διακόσμου.
Ξεχωρίζουν η εκκλησία του Ελμαλί με τους τέσσερις κίονες και τις νωπογραφίες από
ερυθρή ώχρα, μια τεχνική που απαντάται και στα μικρότερα παρεκκλήσια της Αγίας
Βαρβάρας και του Αγίου Βασιλείου. Η εκκλησία του Μήλου(Elmali Kilise) παρά το
ότι οι αγιογραφίες της ανάγονται στην εικονοκλαστική εποχή έχουν παραμείνει σε
καλή κατάσταση. Ονομάζεται έτσι γιατί σε μια εικόνα ο Αρχάγγελος Γαβριήλ
φαίνεται σαν να κρατάει ( )ένα μήλο μάλλονόμωςσυμβολίζει τον κόσμο
7

8. Η εκκλησία τουΜήλου
Ιδιαίτερα σημαντικοί είναι ο ναός του Αγίου Ονουφρίου (Γιλανλί), στις νωπογραφίες
του οποίου διακρίνονται οι ερημίτες άγιοι της Ορθοδοξίας και η περίφημη Μαύρη ή
Σκοτεινή εκκλησιά (Καρανλίκ), που ονομάστηκε έτσι εξαιτίας του ελάχιστου
φωτισμού της από έναν πολύ μικρό φεγγίτη. Η τελευταία είναι σταυροειδής και
ακριβώς λόγω του σκοταδιού της, οι αγιογραφίες της διατήρησαν στο ακέραιο τους
χρωματισμούς τους.
Η εκκλησία του Αγίου Γεωργίου (του Φιδιού-Yilanli Kilise) αντίθετα δεν έχει
θόλους και κολώνες. Ονομάζεται του φιδιού γιατί έχει τον Άγιο Γεώργιο και τον Άγιο
Θεόδωρο που σκοτώνουν το φίδι.
8

9. .Η εκκλησίατουφιδιού
.Οι δύοάγιοι πουσκοτώνουντο φίδι
.
Εδώ υπάρχει και μια αγιογραφία του Αγίου Ονούφριου που η παράδοση λέει ότι
ήταν γυναίκα ελευθερίων ηθών και για να γλιτώσει απότους άνδρες παρακάλεσε
τον Θεό να την κάνει άσχη .μη και με γενειάδα Πάραυτα ο Θεός άκουσε την
παράκληση αυτή και ο αγιογράφος τον έκανε σε αυτό χάλι να μοιάζει και με
.άνδρακαι γυναίκα
Ο άγιοςΟνούφριοςμε φύλοαπόφοίνικα να καλύπτει την γύμνια του
Η μεγαλύτερη εκκλησία της περιοχής είναι η εκκλησία των Στεφάνων.
(TokaliKilise-10οςαιώνας)
9

10. Έχει 4 χώρους ,την παλιά εκκλησία με ένα θόλο, την νεώτερη μεγάλη εκκλησία ,την
εκκλησία που βρίσκεται κάτω από την παλιά και τα πλαϊνά παρεκκλήσια.
Σ΄ αυτήν την εκκλησία βασιλεύει το μπλε χρώμα στο φόντο των αγιογραφιών.
Η εκκλησία των στεφάνων
Για την περιήγηση στις βραχοκλησιές του Γκιόρεμε θα χρειαστεί κανείς τουλάχιστον
δυο ώρες.
Στα βόρεια του Γκιόρεμε και πριν την κωμόπολη Αβανός, φημισμένη για τα
κεραμικά και την ταπητουργία της, υπάρχει άλλη μια συστοιχία από βραχόσπιτα,
ναούς κι ασκηταριά που χρησιμοποιήθηκαν από τους παλιούς Καππαδόκες.
Βρίσκεται στη θέση Ζέλβη και η πρόσβαση γίνεται οδικώς μόνο από τη δεύτερη
10

11. διακλάδωση για την κοιλάδα, καθώς η πρώτη είναι κλειστή λόγω των συχνών
καθιζήσεων.
Πανοραμική άποψη του Γκιόρεμε
Τα ασκηταριά που σμίλεψαν στους βράχους οι βυζαντινοί αργότερα μετατράπηκαν
σε κατοικίες και στάβλους
11

12. ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β΄
Οι υπόγειες πόλεις
Η Καππαδοκία είναι μια θαυμάσια χώρα, αλλά αυτό που την κάνει ξεχωριστή είναι οι
αμέτρητες σκοτεινές και σιωπηλές υπόγειες πολιτείες της. Το πότε ακριβώς έγιναν
είναι αδύνατον να ειπωθεί. Εκείνο που γνωρίζουμε είναι πως η ανθρώπινη
παρέμβαση άρχισε από παλιά και συνεχίστηκε μέχρι και τα τελευταία χρόνια.Το γιατί
μπορεί να εξηγηθεί όπως και το πώς.
Το «άξυλο» της περιοχής έδωσε αρχικά μια πρώτης τάξεως ευκαιρία στους
κατοίκους της να χρησιμοποιήσουν τη γη και να «κατασκευάσουν» με περισσή
ευκολία τα σπίτια τους, μιας και το ηφαιστειογενές χώμα εύκολα μπορούσε να
λαξευτεί Αλλά και η «προστασία» από πάσης φύσεως προσβολές αποτελούσε επίσης
έναν ακόμα ικανότατο
λόγο για τούτες τις
κατασκευές. Δηλαδή τα
φυσικά φαινόμενα, οι
έντονες υψηλές και
χαμηλές θερμοκρασίες
κατά τη διάρκεια της
ημέρας, αλλά και οι
επιδομές από ορδές
ληστών.
Έτσι ο τρωγλοδυτικός
τρόπος ζωής, αυτός ο
ιδιότυπος τρόπος, ήταν
βαθιά ριζωμένος και
άρχισε από τα παμπάλαια
χρόνια με τον Καρολίδη
μάλιστα, ντόπιο
συγγραφέα και καθηγητή
του Πανεπιστημίου Αθηνών, να τοποθετεί την έναρξή τους από την εποχή των
Φρυγών.
Η μεγαλύτερη υπόγεια πολιτεία σε ολάκερη την περιοχή είναι αυτή που βρίσκεται
στη Μαλακοπή. Πρόκειται περί μιας επταώροφου δαιδαλώδους κατασκευής
τουλάχιστον δεκαπέντε χιλιομέτρων, με ένα παράξενο σύστημα λαβύρινθων που
στριφογύριζαν, ανεβοκατέβαιναν, συναπαντιόντουσαν μεταξύ τους και χάνονταν σε
άγνωστα υπόγεια μονοπάτια. Με ευρύχωρα δωμάτια, για τους καταφεύγοντες
χωρικούς, ειδικούς χώρους για υγειονομική περίθαλψη, εκκλησίες, αποθήκες,
σήραγγες διαφυγής, υπόγειες δεξαμενές νερού, χώρους δηλαδή ικανότατους για να
φιλοξενήσουν για μεγάλο χρονικό διάστημα σημαντικό αριθμό κατοίκων και με ένα
σύστημα εξαερισμού από κάθετους αεραγωγούς που ξεκινούσαν από την επιφάνεια
και έφταναν έως και τον τελευταίο υπόγειο όροφο ανανεώνοντας τον αέρα και
προσομοιώνοντάς τον με αυτόν της επιφανείας ούτως ώστε να επιτρέπουν την
αναπνοή δίχως καμία αίσθηση δυσφορίας και με τη θερμοκρασία να κυμαίνεται επί
μονίμου βάσεως στους 17 βαθμούς.
Ήταν μάλιστα τόσο αριστουργηματικά κατασκευασμένος ο χώρος που ακόμα και ο
καπνός από τις ανάγκες του μαγειρέματος ,πλυσίματος κλπ έβγαινε από ειδικούς
«αόρατους» καπνοδόχους χωρίς να γίνεται αντιληπτός από τους έξω. Με τις
12

13. εισόδους του χώρου να σφραγίζονταν από τεράστιες μυλόπετρες κατά τέτοιο τρόπο
που δεν επέτρεπε καμία παραβίαση.
Η τελευταία φορά που το σύνολο του πληθυσμού κατέφυγε ομαδικά για προστασία
ήταν στα 1832 όταν ο Ιμπραήμ πασάς της Αιγύπτου εκστράτευσε εναντίον του
σουλτάνου διασχίζοντας την περιοχή. Τότε το σύνολο του πληθυσμού και μάλιστα
και από τα γύρω χωριά σώθηκε από τις σφαγές και την αιχμαλωσία καταφεύγοντας
στην παμπάλαια και δοκιμασμένη στους καιρούς προστασία. Αυτή της εισόδου και
του εγκλεισμού του στην υπόγεια πολιτεία.
13

14. ΕΠΙΛΟΓΟΣ
Με μια σειρά από μάρτυρες, που η φλόγα του Χριστού τους φώτιζε και τους
οδηγούσε σε εκούσιες θυσίες, η Καππαδοκία συμμετείχε στη μαρτυρική χορεία των
τόπων με τους πολλούς άγιους που έδωσαν τη ζωή τους για την πίστη τους στο
Χριστό. Το φυτώριο της καππαδοκικής γης, ιδιαίτερα με την πνευματική άνθηση του
4ου μ.Χ. αιώνα, πρόσφερε τους διαχρονικούς καρπούς του στην οικουμένη και άνοιξε
νέους δρόμους για τον Χριστιανισμό. Χιλιάδες λιγομίλητοι καλόγεροι και καλόγριες,
η μεγάλη πνευματική δύναμη της Ορθοδοξίας, σκαρφάλωναν στους βράχους,
έπαιρναν τα μονοπάτια, που χάνονταν στα φαράγγια, κι έσμιγαν ή χώριζαν στα
σταυροδρόμια και τις ανηφόρες της περιοχής.
Εκεί, στα αμέτρητα μονόκλιτα παρεκκλήσια και στις ατέλειωτες λαξευτές εκκλησίες,
με τις πλούσιες και πανέμορφες αγιογραφίες, εικονογραφημένες από τους ίδιους τους
αυτοδίδακτους ασκητές, ζούσαν τη μεγάλη πνευματική ανάταση του μοναχισμού. Στα
ιερά αυτά μέρη ο Χριστός πυρπολούσε την ψυχή τους και εκείνοι Τον λάτρευαν,
μελετούσαν τα Θεόπνευστα βιβλία και έδιναν τους εκλεκτούς καρπούς της αγάπης
και του ελέους στους συνανθρώπους τους, μεταλαμπαδεύοντας ταυτόχρονα το ιερό
φως της πίστης τους πρώτα στους κατοίκους της γύρω περιοχής και κατόπιν σε
ολόκληρο τον υπόλοιπο κόσμο.
Τα μοναστήρια και οι κατακόμβες της Καππαδοκίας έγιναν οι ιεροί χώροι όπου
φιλοξενήθηκαν τα Άγια Λείψανα της Πίστης μας, οι δε φυσικές ή λαξευμένες σπηλιές
μετατράπηκαν σε ερημητήρια μοναχών. Πλήθος αντρών και γυναικών ζούσαν στις
Μονές αυτές, που αναδείχτηκαν σε «Φάρους της Ορθοδοξίας» στα δύσκολα χρόνια
των διωγμών και των αιρέσεων.
Σπουδαία μοναστήρια ήταν η Μονή των Φλαβιανών, η Μονή των Ταξιαρχών, η
Μονή της εν Κέρκεμε Παναγίας κ.ά. Χιλιάδες ευλαβείς μοναχοί και μοναχές
στήριξαν στην ορθή πίστη τους Χριστιανούς. Όταν όλα τα σκιαζε η φοβέρα και τα
πλάκωνε η σκλαβιά, προσέφεραν τη γνώση και την εκπαίδευση στα χριστιανόπουλα
μέσα από τα ιερά καθιδρύματα ανδρών και γυναικών. Οι αγαθοεργίες και τα έργα
φιλανθρωπίας δεν είχαν τελειωμό.
Εκείνο που επίσης κάνει εντύπωση στην Καππαδοκία είναι οι ατέλειωτες υπόγειες
πολιτείες, τα χιλιάδες λαξευτά σπίτια και οι λαξευμένες βραχοεκκλησιές και
πετρομονάστηρα με τις υπέροχες τοιχογραφίες, σύμβολα του καθαγιασμένου χώρου
της. Οι κάτοικοί της δημιούργησαν, στα έγκατα της γης, πολύπλοκες πολιτείες ή
υπόσκαφους ναούς, τιμώντας με τον τρόπο τους, κι αυτά ακόμη τα σπλάχνα της
Άγιας μάνας γης των προγόνων τους, η οποία έκρυβε με θέρμη, μέσα στην αγκαλιά
της, την ευωδιά τόσων και τόσων μαρτύρων της πίστης και του Γένους τους.
14

15. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Α΄ ΒΙΒΛΙΑ
• Γιάννης Σταματιάδης, «Βραχοκκλησίες και Πετρομονάστηρα της
Καππαδοκίας», Έκδοση ΚΕ.ΜΙ.ΠΟ. 2003.
• Βασίλειος Τατάκης, « Η συμβολή της Καππαδικίας στη Χριστιανική σκέψη»,
Κ.Μ.Σ. Αθήνα , 1998.
• Θεόδωρος Θεοδωρίδης, «Φαρασιώτικες παραδόσεις, μύθοι και παραμύθια»,
«Λαογραφία» τόμος ΚΑ (ΧΧΙ) 1964, Αθήνα, σελ. 269-336.
• Μάξιμος Χαρακόπουλος, «Ρωμιοί της Καππαδοκίας», ΕΛΛΗΝΙΚΑ
ΓΡΑΜΜΑΤΑ, ΑΘΗΝΑ 2003.
• Εμμανουήλ Τσαλίκογλου, «Ελληνικά Εκπαιδευτήρια και ελληνορθόδοξες
κοινότητες της περιφέρειας Καισαρείας», Κ.Μ.Σ. Αθήνα 1976.
• Τάκης Σαλκιτζόγλου, «Η Σύλλη του Ικονίου. Μία ελληνική κωμόπολη στην
καρδιά της Μικράς Ασίας», ΙΔΡΥΜΑ ΜΕΙΖΟΝΟΣ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ,
ΑΘΗΝΑ 2005.
• Δ. Λουκόπουλος – Δ. Πετρόπουλος, «Παροιμίες των Φαράσων»,*Κ.Μ.Σ.,
1951.
• Δ. Λουκόπουλος – Δ. Πετρόπουλος, « Η Λαϊκή λατρεία των Φαράσων»,
Κ.Μ.Σ. 1951.
• Σεφέρης Γιώργος, «Τρεις μέρες στα μοναστήρια της Καππαδοκίας», Κ.Μ.Σ.
2005.
• Βασίλης Π. Κέκης , «Καππαδοκία, Προσκύνημα από γης και ουρανού»,
Εκδόσεις Ακρίτας , Αθήνα 2008.
Β΄ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
• el.wikipedia.org
• www.kappadokes.gr
• www.misti.gr
• wikimapia.org.
• www.ethnos.gr
• lithoksou.net
15

16. • www.google.gr/εικόνες
• wikipedia.org
• www.farassiotis.gr
• www.ellinwn.paradosi.com
• www.kapadokiko.blogspot.com
16

17. 17