2. Kalikasan at Istruktura ng Wikang Filipino
• Ponoloji - Pag-aaral ng makabuluhang tunog.
• Fown o speech sounds – tunog ng bawat
wika na ginagamit sa pagsasalita.
• Fonetiks – sangay ng linggwistiks kung saan
pinag-aaralan ang tunog sa pagsasalita.
3. Mga tatlong salik na kinakailangan para
makapagprodyus ng tunog
1. Pinanggagalingang lakas o enerhiya. Ito
ang gumagawa ng puwersa o presyon na
nagpapalabas ng hangin na galing sa baga.
2. Artikulador. Nagpapagalaw sa hangin na
lumilikha ng tunog.
3. Resonador. Ang sumsala at nagmomodopika
ng mga tunog patungong bibig.
5. Tunog na Oral. Mga tunog na sa bibig lamang
nanggagaling ang hangin.
Tunog na neysal. Pumapasok ang palabas na
hangin sa ilong.
6. Nasa bibig ang apat na mahalagang sangkap
sa pagbigkas ng mga tunog.
1. Dila at Panga (sa ibaba)
2. Ngipin at Labi (sa unahan)
3. Matigas na ngalangala (sa itaas)
4. Malambot na ngalangala (sa likod)
7. Nabibigkas ang mga patinig sa pamamagitan ng
pagtaas at pagbaba ng alinman sa tatlong
bahagi ng dila- harap, sentral, likod – at sa
pamamagitan ng pagpababagu-bago sa hugis ng
espasyo ng bibig kasama na ang mga labi na
dinaraanan ng tinig.
8. Ponoloji ng Wikang Filipino
1. Ang Ponema.
Ponema ng tawag sa pinakamaliit na
makabuluhang tunog ng salita.
Ang Filipino ay may 21 ponema – 16 sa mga ito
ang katinig – p, t, k, (glottal) / b, d, g, m, n, y, h, s,
l, r, w, y, / at 5 ang patinig – a, e, i, o, u.
9. Ang patinig ay itinuturing na siyang
pinakatampok o pinakaprominenteng bahagi
ng pantig.
a. Mga Katinig/Konsonant.
Ang pagkakaiba ng tunog ng mga katinig at
patinig ay naayon sa mga pagkakaiba ng
artikulasyon. Maaring walang tunog o may tunog.
10. PARAAN NG
ARTIKULASYO
N
PUNTO NG ARTIKULASYON
Panlabi
Pang-
ngipin
Pang-
gilagid
Pangangatal
Glottal
Palatal Velar
Pasara
w. t.
m. t.
P
b
T
d
K
g
,
Pailong
m. t. m n n
Pasutsot
w. t. s h
Pagilid
m. t. l
Pakatal
m. t. r
Malapatinig
m.t. y w
Mga Ponemang Katinig / Konsonant ng
Filipino
11. Mga Ponemang Patinig/ Vawel ng
Filipino
Harap Sentral Likod
Mataas i u
Gitna e o
Mahaba a
Ang /i/, halimbawa, ay tinatawag na taas-harap
sapagkat kapag binigkas ito, ang harap na bahagi
ng dila ang gumagana na karaniwa’y umaarko ng
pataas.
12. Mga Diptonggo
Ang diptonggo ng Filipino ay aw, iw, iy, ey, ay, oy at uy.
Ang alinmang sinundan ng malapatinig na /y/ /o/ /w/ na
napapagitan ng dalawang patinig ay hindi maituturing
na diptonggo.
Harap Sentral Likod
Mataas iw, iy uy
Gitna ey oy
Mahaba aw, ay
13. Halimbawa ng diptonggo sa Filipino
• Giliw
• Kami’y (dinaglat na kami at ay)
• Reyna
• Kalabaw
• Bahay
• Aruy
• Kahoy
14. Mga Pares Minimal
Ang pares ng salita na magkaiba ng kahulugan
ngunit magkutalad sa bigkas maliban sa isang
ponema na magkatulad na magkatulad sa isang
ponema na pusisyon ay tinatawag na pares
minimal.
15. Mga Ponemang Suprasegmental
1. Tono
Ang pagtaas at pagbaba ng tono ng boses ay
depende kung gaano kabilis magbaybreyt ang ating
vokal-kord. Mabilis na vaybresyon, mas mataas ang
tono ng boses, kung di gaano ang baybreyson, mas
mababa naman ito.
16. Mga Ponemang Suprasegmental
Sinasabing tonal ang isang wika kung nagbabago ang
kahulugan ng isang salita o pahayag sa sandaling binago
ang tono nito.
• Ma1 (mataas) - Nanay
• Ma2 (mababa-pataas) - Abaka
• Ma3 (pababa-pataas) – Kabayo
• Ma4 (mataas-pababa) – Kagalitan o Pagsabihan
17. Ang tagalog bilang isang wikang hindi tonal ay maari
ring magpakita ng pagbabago ng taas o baba ng
tinig / tono na maaring nakapagbigay ng iba’t ibang
pagpapakahulugan:
1. Punto ng Tono – Pantig na may kaugnay na
tonong makahulugan.
2. Antas ng Tono – Sa bawat punto ng tono, isa sa
tatlong nagpakilalang antas ng tono ang
lumilitaw, tulad ng iskala na nasa ibaba.
18. 3 = mataas – sang nota ang taas sa ikalawa
2 = katamtaman o normal na lawak ng tono
1 = mababa – isang notang mababa sa ikalawa
Halimbawa:
a. na3 b. ka3
ka2 ni2
ni1 na1
19. Gayon din naman ang lugal ng pagbabagk ng tono sa isang
pangungusap. Nagiging makahulugan ang pangungusap gaya ng
sumusunod:
Halimbawa:
2
Nagpuputol
3
Ng puno
Ang lalaki
1
3
Nagpuputol
2
Ng puno
1
Ang lalaki
20. Hubog ng Tono
1. Ganap ang buong pagbaba
2. Kalahating pagbaba-kulang sa isang
antas
3. Pagpapanatili ng antas ng tono
4. Pagtaas ng tono mula sa pangwakas na
punto ng tono
21. Mga Halimbawa:
• Mga utos na walang diin
– Lumapit ka
• Tanong na humihingi ng impormasyon
– Nasaan siya
• Paksa na simula ng isang Oo o Hindi na tanong na pasalungat
– Nandiyan ba
• Tanong na napili
– Kakain ka ba o hindi
22. 2. Haba
Ang pagpahaba ay bahagyang paghinto ng
binibigkas na pantig o silabol ng salita nang hindi
naman pinuputol ang paglikha ng tunog sa nasabing
pantig.
Ang paggamit ng kolon [ : ] ay nagpapakilala ng
haba ng pagbigkas na magpapabago ng kahulugan
ng isang salita.
23. Sa ibang salita:
• /kasa.ma/* = ‘companion’
• /kasama/ = ‘tenant’
• /magnana.kaw/ = ‘thief’
• /magna.na.kaw/ = ‘will steal’
• /magna.nakaw = ‘will go on stealing’
24. Antala
Sa ating pagsasalita o pakikipag-usap, saglit tayong
humihinto o tumitigil upang bigyang-diin o linaw ang
mensaheng nais nating iparating sa ating kausap.
Tinatawag nnating itong antala o hinto.
Sa pag-aantala ng pagsasalita, ang isang (1) ay
maaring katawanin para pansamantalang paghinto
at dalawang bar ( // ) naman pasa sa lubusang
pagtigil.
25. Pangungusap:
“Hindi Puti,” Na ang ibig sabihin sa Ingles ay “It’s
not white” , ngunit kung lalagyan ng antala ang
pagitan ng “hindi” at “puti” makikita ang
pagkakaiba ng mensahe. ‘Hindi / Puti.” Na ang
ibig sabihin sa Ingles ay “no, it’s white.”
27. Morpema
Ang morpema ay ang pinakamaliit na yunit
ng salita na nagtataglay ng kahulugan
(Santiago 2003)
28. Uri ng Morpema
1. Malayang Morpema (Free Morpheme) -
Mga salitang may sariling kahulugan na hindi
na maaring hatiin. Itinuturing din itong salitang
ugat.
2. Di-Malayang Morpema (Bound Morpheme)
Mga salitang binubuo ng salitang-ugat at
panlapi o afiks na nakakabit.
29. Mga Morpemang Diversyunal at
Infleksyunal
1. Ang diversyunal na morpema nagbago ang
kahulugan nito dahil sa pagkakabit ng iba
pang morpema o afiks nito.
Pansinin ang pagbabagong naganap sa salitang
tubig (likidong iniinom, pinanghuhugas o
pinanghahalo)
30. • ma~ + tubig – ang ma~ ay nagtataglay ng katangiang taglay ng
salitang ugat at pagkamarami nito.
• tubig + an – ~an may kahulugang lugar na kakikitaan ng mga
bagay na marami na tinutukoy sa salitang ugat.
• pa~ + tubig – pa~ tumutukoy sa isang bagay na ang gamit ay para
matupad o maging katotohanan ang diwang isinasaad ng salitang-ugat.
• mag~ tu+tubig – mag~ nagsasaad ng kilos o bagay at
nakabubuo ng pangngalang tumutukoy sa taong ang gawain o
hanapbuhay ay ang kilos na isinasaad ng salitang-ugat o bagay na
tinutukoy ng salitang ugat. May pag-uulit sa unang pantig ng salitang-
ugat.
31. 2. Ang Infleksyunal na morpema ay hindi nagbabago
ang kahulugan ng mga salita o morpema (sa
kategoryang sintaktika) kung kinakabitan ng iba
pang morpema o afiks.
Malalaman kung ang isang salita ay natapos na,
nag-umpisa n, o nagpapatuloy o nag-uumpisa na ng
kilos.
Hal. Maglinis (pawatas), - naglinis, naglilinis,
maglilinis.
32. Ang mga infleksyunal na morpema ay tumutukoy
sa tungkuling panggramatika o gramatik
fanksyon at ang deriversyunal na morpema ay
may karagdagang semantika.
33. Pagbabagong Morpoponemiko
(1)Asimilasyon
Sakop ng uring ito ang pagbabagong nagaganap sa
/n/ sa pusisyong pinal dahil sa impluwensya ng
ponemang kasunod nito.
Mga dalawang uri ng asimilasyon: (a) asimilasyong
parsyal at (b) asimilasyong ganap
34. Ang asimilasyong parsyal o di-ganap ay yaong
karaniwang pagbabagong nagaganap sa pailong
na /n/ sa pusisyong pinal ng isang morpema
dahil sa impluwensya ng kasunod na tunog.
Mga halimbawa
[pang-] + paaralan = pampaaralan
[pang-] + bayan = pambayan
35. Ang huling ponemang /n/ ng isang morpema ay
nagiging /n/ kung ang kasunod ay alinman sa
mga sumusunod na ponema: /d, l, r, s, t/.
Mga halimbawa:
[pang-] + dikdik = pandikdik
[pang-] + taksi = pantaksi
36. Sa amilasyong ganap, bukod sa pagbabagong
nagaganap sa ponemang /n/ ayon sa puntong
artikulasyon ng kasunod na tunog, nawawala pa rin
ang unang ponema ng nilalapiang salita dahil sa ito
ay inaasimila o napapaloob na sa sinusundang
ponema.
Mga halimbawa:
[pang-] + palo = pampalo = pamalo
[pang-] + tali = pantali = panali
37. Mga halimbawa:
Yaong maaaring gamitan ng dalawang uri ng asimilasyon.
[pang-] + kuha = pangkuha = panguha
[pang-] + tabas = pantabas = panabas
Yaong hindi ginagamitan ng asimilasyong ganap:
[pang-] + bansa = pambansa(*pamansa)
[pang-] + luto = panluto (*panuto)
38. 2. Pagpapalit ng Ponema
May mga ponemang nababago o napapalitan sa pagbuo ng
salita.
/d/ /r/
Ang ponemang /d/ sa pusisyong inisyal ng salitang
nilalapian ay karaniwang napapalitan ng ponemang /r/
kapag patinig ang huling ponema ng unlapi.
Mga halimbawa:
Ma- + dapat = marapat
Ma- + dunong = marunong
39. May mga halimbawa namang ang /d/ ay nasa
pusisyong pinal ng salitang nilalapian.
Kung ito ay hinuhulapian ng [-an] o [-in], ang /d/
ay karaniwang nagiging /r/.
Mga halimbawa:
Lapad + -an lapadan = laparan
Tawid + -in tawidin = tawirin
40. Samantala, sa halimbawang:
ma- + dunong a madunong – marunong
Mapapansing maaring magkapalitan ang /d/ at
/r/. (Ang simbolong – ay ginagamit upang ipakita
na ang dalawang ponema ay maaring
magkapalitan.)
41. May mangilang-ngilang pagkakataon na ang
nabubuong salita ay magkaiba ng kahulugan, tulad
ng madamdamin ‘full of feeling’, at maramdamin
‘sensitive’.
Sa ilang halimbawa, ang /h/ ng panlaping /-han/ ay
nagiging /n/.
Halimbawa:
Tawa + -han tawahan tawanan
42. /o/ ----- /u/
Ang ponemang /o/ sa huling pantig ng salitang-
ugat na hinuhulapian o salitang inuulit ay
nagiging /u/. Sa mga salitang inuulit, ang /o/ ay
nagiging /u/ sa unang hati lamang ng mga salita.
Mga halimbawa:
Dugo+an -- Duguan
Mabango mabangung-mabango
43. 3. Metatesis
Kapag ang salitang-ugat na nagsisimula sa /l/ o /y/
ay ginitlapian ng [-in], ang /l/ o /y/ ng salitang ugat at
ang /n/ ng gitlapi ay nagkakapalit ng pusisyon.
Mga halimbawa:
-in- + lipad ---- nilipad
-in- + yaya -- niyaya
44. May mga salitang nagkakaroon ng pagkaltas ng
ponema bukod sa pagkakapalit ng pusisyon ng
dalawang ponema.
Mga halimbawa:
atip + -an atipan aptan
tanim + -an taniman tamnan
45. 4. Pagkakaltas ng Ponema
Nagaganap ang pagbabagong ito kung ang
huling ponemang pantinig ng salitang-ugat ay
nawawala sa paghuhulapi dito.
Mga halimbawa:
takip- =an takipan takpan
sara + -an sarahan sarhan
46. 5. Paglilipat-diin
May mga salitang nagbabago ang diin kapag nilalapian.
Maaring malipat ng isa o dalawang pantig ang diin
patungong huling pantig o maaring malipat ng isang
pantig patungong unahan ng salita.
Mga halimbawa:
basa + -hin basahin
ka- + sama + -han kasamahan
Laro + -an laruan (lugar)
47. Ang anumang pagbabago ng morpema dahil sa
impluwensya ng kaligiran nito ay tinatawag na
pagbabagong morpoponemiko. Nangyayari ang
pagbabagong angyon ng morpema dahil sa mga
ikinakabit na makabuluhang tunog.
48. Leksikal
Ang katuturan ng salita ay maaring
magbago ng kahulugan sa pamamagitan
ng pagsasama-sama o pagdaragdag ng
mga morpema na maaring nasa anyong
malaya at di-malayang morpema.
49. Ang salitang likhain halimbawa ay binubuo ng
salitang-ugat na likha at hulaping in. kung ito ito’y
kakabitan ng ma isang malayang morpema,
magbabago rin ang kahulugan at magiging
malikhain na isa ng pang-uri, mula sa pandiwang
likhain.
Matatalakay pa ang iba pang kalikasan ng leksikal
sa Filipino sa aralin kaugnay ng alfabeto at
ortografiang Filipino.
