lekts 3

1. Аудитынаргынсистем, аргынангилал

2. Философийнойлголтоораргагэдэгньсудлагдажбуйзүйлдшинжлэхухаанчаархандаххэрэгсэл,мөнурьдньньолжавчхуриммтлуулсанерөнхиймэдлэгттулгуурлантанинмэдэхзамыгхэлдэг.

3. Шинжлэхухааныерөнхийаргуудньаргабарил(приемы),аргазам(способы),аргахэрэгсэл(инструменты)-ээсбүрддэггэжүздэг.
Аудитньшинжлэхухаанытодорхойсалбар, санхүүгийнхяналтыннэгтөрөлтулшинжлэхухаанынийтлэгарга,санхүүгийнхяналтадашиглагддагарга,аргазүйгөргөнашигладаг.

4. 1. Аудитыншалгалтынзохионбайгууллатынаргууд
Объектыгхамраххүрээгээрньнэлэнхүйдньболонтүүвэрбайдлаархийх,холимогхэлбэрээрхийхгэжангилсанболшалгалтявуулахаргазүйгээсхамаарууланбаримтын,гүйцэтгэлийнгэжтустусангилсан.

5. 2. Аудитыннотолгооолжавахарга.
Энэньаудитыншалгалтынаргазүйнчухаласуудал.Учирньаудитынүйлажиллагааныүндсэнхэсэгньбаримтнотолгооолжавах, түүнийгүнэлэхүйлажиллагаабайдаг.
АОУС500“Аудитыннотолгоо”гэсэнстандартадаудитыннотолгооолжавахбаримтыншалгалт,ажиглалт,асуулгаавах,тулганбаталгаажуулах,тооцооллыгдавтангүйцэтгэх,шинжилгээхийхаргуудыгтусгасан.

6. 3. Аудитыншалгалтынаргууд.
Үүнийгерөнхийарга,нэнтүгээмэларга, өвөрмөцаргагэжангилдаг.Ерөнхийаргазүйнүндэсньдиалектикматерлистаргабайдагтултүүнийгшинжлэхухааныерөнхийаргагэжнэрлэдэг.Энэньямарчшинжлэхухааныаргазүйнүндэсболжбайдаг.
Аудитадашиглагдахнэнтүгээмэларгадзадланшалгах,нэгтгэндүгнэх,индукц,дитукц, хийсвэрлэлт,загварчлал,туршилтзэрэголонаргахамаарна.

7. Өвөрмөцарганьзөвхөнтухайншинжлэхухаандашиглагддагбөгөөдтухайлбалаудитынөвөрмөцаргадматериаллагийнарга,шалгалтынүрдүнгилэрхийлэхтусгайаргууд,бусадшинжлэхухааныаргуудхамаарна.

8. Материаллагийнарга.Аудитынүндсэнзорилгоньсанхүүгийнтайлан,мэдээллийнүнэнбодитбайдлыгтогтоождүгнэлтөгөхявдалбөгөөдсанхүүгийнмэдээлэлямарнэгхэмжээгээралдааагуулжбайдаг.
Шалгалтынүрдүнгилэрхийлэхтусгайаргууд. Энэаргуудыгаудитынажлынүрдүнгүндэслэндүгнэлтгаргахүйлажиллагаандашигладаг. Аудиторолжавсанбодитмэдээлэлдүндэслэндүгнэлтгаргажтайландтүүнийгтусгахбэлтгэлажилхийгддэг.

9. Бусадшинжлэхухааныаргууд.Аудитхяналтыннэгхэлбэр,эдийнзасгийнсалбаршинжлэхухаанболохынхувьднягтланбодохбүртгэл,санхүүэдийнзасгийншинжилгээ,мэдээллийнсистем, магадлалынонол,математик,статистик, мөнгө,санхүү,эдийнзасгийнонолзэрэгшинжлэхухаанытодорхойсалбаруудтайнягтуялдаатайтултэдгээртхэрэглэгддэгаргуудаудитадмөнөргөнхэрэглэдэг.

10. 4. Аудитынгорим.
Дүрслэлдүзүүлснээраудитынаргазүйнүндсийгбүрдүүлэгч4дахьхэсэгньаудитынгоримюм.Аудитынгоримньаудитынаргазүйнүндсийгбүрдүүлэгчэлементийннэгболовчэнэньаргабиш.Аудитынгоримньаудитынүйлажиллагаанытодорхойүешатандзохихүрдүндхүрэхийнтулдаудиторынгүйцэтгэдэгүйлажиллагаанытодорхойдарааллыгхэлдэг.

11. Аудитыншалгалтынзохионбайгуулалтынаргууд
Аудитыннотолгооолжавахаргууд
Аудитыншалгалтынаргууд
Аудитынгорим
Аудитын арга зүйн үндэс

12. Аудитын мэдээлэл цуглуулж аудитын технологийг хэрэгжүүлэх арга зүй
Ажлынбаримтгэдэгньаудитынүйлажиллагааныявцадаудиторынолжбүрдүүлсэн,бичижбэлтгэсэнбаримтуудюм.
Ажлынбаримтньаудиторынхийсэнажлыгбаримтжуулж,дүгнэлтхийх,дүгнэлтээхамгаалахголхэрэгсэлболдог.

13. Аудитыннотолгоо
Аудитыннотолгоогэдэгньаудиторындүгнэлтийнбодитүндэслэлийгхангахзорилгоортусгайаргуудынтусламжтайцуглуулсанбүхмэдээллийгхэлдэг.

14. Нотолгоо дараах үндсэн 3 бүтэцтэй.
1.Нотлох шаардлагатай нөхцөл
Энэньучиршалтгааныбусадшалгуураарбаталжхаруулахыгшаарддагбодитүнэнюм.Тухайлбалсанхүүгийнтайланямарнэгалдааагуулаагүй,бүхмэдээлэлньүнэнзөвгэдгийгбаталжхаруулахньаудитадзайлшгүйболдог.

15. 2. Маргашгүй баримт буюу аргумент.
Аудитыннотолгооболохмэдээллийннайдвартайбайдлыгхаруулсанойлголтбөгөөдэнэньдараахбүтэцтэй:

16. а. Өөрөө оролцож бий болгосон үнэн бодит мэдээлэл.
б. Иж бүрэн мэдээлэл .
в. Тодорхой байдал.
г. Суурь зарчмууд.
д. Өмнөх мэдээлэл.

17. 3. Нотолгоог харуулах байдал.
Энэньбаримт(аргумент)-ааснотолохшаардлагатайнөхцөлбайдал(тезис)-ыгбийболгохаргаюм.Нотолгоогхаруулахбайдалньнотолохшаардлагатайнөхцөлбайдалньмаргашгүйбаримтаасургангардагбөгөөдтэдгээрньхоорондоологикуялдаатайгэдгийгхаруулахнөхцлийгхангажбайхёстой.

18. 1.Итгэл үнэмшилтэй байх.
2.Зохистой байх.
3.Иж бүрэн байх.
4.Үнэн зөв байх.
5.Бодитой орших.
6.Цаг хугацаатай байх.
7. Үнэлэгдсэн байх.
8. Эрх, үүрэгтэй байх.
9. Зөв ангилж хуваарилах.
10. Хараат бус байх.
11. Мэдээллийн эх үүсвэрийн найдвартай байдал.
12. Хангалттай байх.
13. Цаг үеэ олсон байх.
14. Дотоод хяналтын систем үр ашигтай байх.

19. 1.Итгэлүнэмшилтэйбайх.Энэньаливаамэдээлэлдтавигддагүндсэншаардлагаюм. Хэрэваудиторолжавсаннотолгоогүнэнзөвгэдгийгтогтоожчадсанболэнэньаудитортилүүихитгэлүнэмшилбийболгоно.
2.Зохистойбайх.Аудитыннотолгоозориулалтаасаахамаараадхарилцанадилгүйбайна.Аудитыннотолгоотухайнзорилгоднийцсэнбайхёстой.
3.Ижбүрэнбайх.Нотолгоотухайнажиллагааныталаархмэдээллийгбүрэнагуулсан,ижбүрэншинжтэйбайхёстой.

20. 4.Үнэнзөвбайх.Цуглуулсаннотолгооарифметиктооцооллоосэхлээдбүхталаарүнэнзөвбайхёстой.
5. Бодитой орших.Нотолгоогоор олж авсан мэдээлэл бодит байдлыг илэрхийлэх
6.Цагхугацаатайбайх.Аудитыннотолгоошалгажбайгаахугацааныүйлажиллагаагилэрхийлсэнбайхёстой.
7.Үнэлэгдсэнбайх.Нотолгообүртгэлийнзохиххэмжигдэхүүнээрилэрхийлэгдсэнбайхыгшаарддаг.

21. 8.Эрх,үүрэгтэйбайх.Бүхбүртгэгдсэнхөрөнгийгэзэмшихэрх,төлбөртооцоогхариуцахүүрэгхүлээснээртухайннотолгооныбаталгаатбайдалдээшилдэгтөдийгүйэнэньаудиторындүгнэлтбодитой,үнэнзөвбайхнөхцлийгбүрдүүлдэгголхүчинзүйлийннэгмөн.
9.Зөвангилжхуваарилах.Үзүүлэлтүүдтодорхойбүтэцтэйбөгөөднотолгоогооравчбайгааэдгээрүзүүлэлтүүдбүртгэлдзөвангилагданхудаарилагсанбайхёстой.
10.Хараатбусбайх.Тухайннотолгоогбийболгох,олжавахбүхүйлажиллагаахэннэгнийдарамтшахалтдорбишбүхталаараахараатбусбайдалдбайхёстой.

22. 11.Мэдээллийнэхүүсвэрийннайдвартайбайдал.. Нотолгоогтөрөлбүрийнэхүүсвэрээсавдаг. Үйлчлүлэгчбайгууллагаасгаднатүүнтэйхарилцагчбанк,даатгал,таварынзэрэголонбайгууллагабайхынзэрэгцээгуравдагчэтгээдээсчмөннотолгооолжавахшаардалагабийболдог.
12.Хангалттайбайх.Нотолгоонытоохэмжээндтодорхойхязгаарбий.Хангалттайбайхзарчимнотолгоонытооныталыгилэрхийлдэг.
13.Цагүеэолсонбайх.Үүнийгхоёрталтайойлгожболно.Нэгталааснотолгоогшаардлагатайцагхугацаандньолжавах,нөгөөталаасцуглуулсаннотолгооүйлявдалболсонтухайнцагүедээхэройрхонбайнагэдгээртүүнийүнэцэнэтодорхойлгддогийгаудитормартажболохгүй.

23. 14.Дотоодхяналтынсистемүрашигтайбайх.Олжавсаннотолгооныүнэнзөв, найдвартайбайдалньдотоодхяналтынсистемийнүрашигтайшуудхамааралтай. Дотоодхяналтсайнбайхынхэрээролжавсаннотолгооитгэлүнэмшилилүүтөрүүлнэ.

24. Нотолгоондтавигдахдээрхишаардалагуудыгхангажажилласанаардүгэлтийнбодитүндэслэлийгбүрдүүлэгчнотолгооныүнэнзөв,найдвартайбайдалдээшилжаудитынүйлажиллагааныүрдүндэерэгнөлөөүзүүлэхнөхцөлбүрдэнэ.

25. Нотолгоог түүний нийтлэг шинж чанараар нь ангилж үзвэл:
1.Ач холбогдлоор нь нотолгоог
-Үндсэн
-Туслах гэж ангилна.
Үндсэннотолгоогэдэгньдүгнэлтийнбодитүндэслэлийгхангадаг,тодорхойажилгүйлгээ, дансдынталаархбиедаасаншинжийгагуулдагнотолгоогхэлдэг.
Туслахнотолгоодээрхинотолгоогтодотгожбайдаг,биедаасаншинжийгагуулдаггүймэдээлэлюм.

26. 2. Нотолгоог гүйцэтгэх үүргээр нь
-Эмпирик
-Математик гэж ангилдаг.
Эмпирикнотолгоогэдэгньтуршилтадтулгуурласан,тодорхойдадлага,чадвараасшуудхамаардагнотолгоогхэлдэг.
математикнотолгоогэдэгньматематиктооцооллыгшалганаудитадашигладагбүлэгмэдээллийгхэлэхбөгөөдэдгээрньзаримасуудлынхувьдхуульмэтхатуутогтсонаргачиллындагуутооцооллогддог.

27. 3. Нотолгоог зорилгоор нь
-Хамгаалах
-Няцаах нотолгоо гэж ангилдаг.
Хамгаалахнотолгооньтухайнасуудлаарямарнэгэнзохистойбусбайдалдоржэрсдэлучирсанүедтүүнээсхамгаалахзорилгоорхийгдсэнбаримтнотолгоогхэлнэ.
Няцаахнотолгоогэдэгньзохистойбус,буруушийдвэрлэгдсэнасуудлынхариуболохзорилгоорцуглуулсаннотолгоогхэлнэ.

28. 4. Нотолгоог баталгаажуулах аргаар нь
-Биет
-Биет бус нотолгоо гэж ангилдаг.
Биет нотолгоог жинхэнэ биет нотолгоо, бичгэн нотолгоо гэж гэж ангилдаг.
Утас,факс,харилцааныболомжтойбусадхэрэгсэлийгашигладагбөгөөдаудитортухайнмэдээллийнцаадтооцоолол,бичилтийгтухайнүедбиечлэншалгахболомжгүйбайдгаастүүнийгбиетбуснотолгоогэдэг.

29. 5.Нотолгоогүйлявдлыгилэрхийлэхбайдлаарнь
-Ердийн
-Үүсмэлнотолгоогэжангилдаг.
Ердийннотолгоогэдэгньбодитүйлажиллагааныталаархмэдээлэлбайдагбөгөөдүйлажиллагааньөөрөөнотолгоогзайлшгүйбийболгожбайдагонцлогтой.
Үүсмэлнотолгоотухайнүйлявдал,хөдлөлийгдагалдантүүнийгбаримтжуулахзамаарбийболдог.

30. 6. Үйл явдал буюу баримт, нотолгооны хоорондын уялдаагаар нь нотолгоог
-Шууд
-Шууд бус нотолгоо гэж ангилдаг.
Шууднотолгооганхдагч,хоёрдогчгэжхуваана. Нотолгооныэдгээртөрөлтухайнүйлявдалтайнягтхолбоотойбайхтултэдгээрийгагуулгынхувьдшууднотолгоогэжүздэг.
Тухайнүйлажиллагааныталаархбаримтмэдээлэлторхойбус,эсвэлтэрньустажүгүйболсоннөхцөлдбусадбаримтмэдээллийнүндсэндээролжавдагнотолгоогшуудбусгэжнэрэлдэг.

31. 7.Нотолгоогбийболохэхүүсвэрээрнь
-Аудиторын
-Удирдлагын
-Гуравдагчэтгээдийнхяналтдорбийболсонгэжангилдаг.
Энэньаудиторчухамальмэдээлэлдилүүитгэжболох,алиныгньдахиннягтлахшаардлагатайгхаруулдаг.

32. Аудитын нотолгоо цуглуулах арга
АудитыннотолгоохангалттайбайхаасгадназохистойбайхталаарАОУС-дзаасанбайдаг. Нотолгооныхангалттайбайдалньнотолгоонытооныталыг,харинзохистойбайхгэдэгньчанарынталыгилэрхийлэхучирчанарынэнэхүүойлголтоднотолгооныүнэнзөвбайхасуудалхамаарна.

33. 1. Тооцооллыг шалгах.
Арифметикүйлдлээсэхлээдбүхтооцоололзөвэсэхийгдавтаншалгахарга.

34. 2. Тооллого.
Нягтланбодохбүртгэл,хяналтынуламжлалттүгээмэларга.Бэлэнбайгаабарааматериал,эдхөрөнгийнталаарбодитнотолгооолжавахынтулдаудиторбиечлэнтоолох,эсвэлтооллогыгажиглахзамаарнотолгооцуглуулахаргаюм.

35. 3. Тулган баталгаажуулах.
Харилцагчийнбүртгэлдтусгагдсанмэдээллийнбодитбайдлыгхолбогдохэтгээдийнбаримттайтулгахзамаарнотлохарга.Энэаргапрактикттүгээмэлхэрэглэгддэг.

36. 4. Задлан шалгах.
Бүртгэлийнтухайндүнганхныбаримтрууньхөөншалгахзамаарнотолгооолжавахарга. Тухайлбалсанхүүгийнтайланбалансандтусгагдсандүнгерөнхийдэвтэрлүү, ерөнхийдэвтрийндүнгжурналруу, журналындүнганхныбаримтрууньхөөншалгахзамаарнотолгоогбүрдүүлдэг.

37. 5. Нэгтгэн шалгах.
Энэаргадээрхийнурвууагуулгатайбөгөөданхныбаримтаасбүртгэлийндүнрүүхөөншалгахзамаарнотолгооолжавдаг.
Энэхоёрарганотолгооолжавахүйлажиллагаанднэлээднийтлэгхэрэглэгддэгтөдийгүйаудиторбиечлэнгүйцэтгэхучирбодитнотолгооолжавахболомжилүүбүрддэггэжүздэг.

38. 6. Асуулга авах.
Аудиторшаардлагатайасуудлаарасуулгабэлтгэнхолбогдоххүмүүсээсхариултавчнотолгообүрдүүлэхаргаюм.Асуулгыгамаарболонбичгээравчболохболовчэдгээртдавуу,султалбайхтулхослонхэрэглэхньилүүүрдүнтэйгэжүздэг.

39. 7. Гүйлгэн шалгах.
Аудиторажилгүйлгээ,бичилтүүдийгшалгахдааалдааагуулахмагадлалихтэйдньилүүанхаарантүүнийгсонгонавчгүйлгэнүзэхзамаарнотолгооолжавдагарга.
Энэаргааудитораасажлындадлагатуршлага, чадварихээхэншаарддагонцлогтой.

40. 8. Шинжилгээ хийх.
Харилцанхолбообүхиймэдээллийнуялдаа, хоорондынхамаарал,нөлөөлөл, хэлбэлзлийгсудалжшинжлэхзамаарнотолгооолжавахаргаюм.

41. АНУ-ын эрдэмтэдийн хийсэн судалгаагаар “алдааны 30 орчим хувийг шинжилгээний энэ аргын тусламжтайгаар илрүүлдэг” гэсэн дүн гарчээ.