lekts

1. Аудитын хөгжил, стандартчлал
Онолынхэсэг
Лекц-24цагwww.muisos-nbb.blogspot.com
www.monicpa.mn

2. Хичээлдашиглахсурахбичиг,гарынавлага
•Н.Авгаан“Аудит” 2002 УБ
•Энх-Амгалан, Лхагвасүрэн“Аудит” 2005 УБ
•Аудитынгарынавлага, 1998 УБ
•Аудит 2011 он, Д.Эхбаяр
Б. Бусадматериал
•Аудит, баталгаажуулалтбаёссуртахууныолонулсынтунхаглалынгарынавлага. 2003 оныхэвлэл(2005 ондорчуулсан)
•Санхүүгийнтайлагналынстандарт. Улаанбаатар2004 он
•Нягтланбодохбүртгэлийнтухайхууль2001 он
•Аудитынтухайхууль. 1997 он(2006 ондөөрчлөннайруулсан).
•Төсвийнбайгууллагынудирдлага, санхүүжилтийнтухайхууль2002 он
•НББ-ийнмэргэжлийнзөвлөлийндүрэм. 1997 он
•Төрийнхяналтшалгалтынтухайхууль2003 он.
•Төрийнаудитынтухайхууль. 2003 он.
•ММНБ-ынинститутындүрэм1996 он
•МНБ-ынёсзүйндүрэм

3. Сэдэв 1. Аудитын тухай ойлголт, ангилал, үүсэл хөгжил, аудитын үйл ажиллагааны бүтэц, зохион байгуулалт
•Аудитынтухайойлголт, түүнийтодорхойлолт
•Аудитынүүсэлхөгжил
•Аудитынтөрлүүд, түүнийүүрэг, зорилго,
•Аудитынүүрэг, зорилго, Хяналтынсистемдэзлэхаудитынбайрсуурь

4. 1. Аудитынтухайойлголт, түүнийтодорхойлолт
Аудитгэдэгнь”үйлчлүүлэгчбайгууллагынНББ- ийнхөтлөлт,санхүүгийнтайлангийнзохиолт, татварболонбусадтөлбөртөлөлт,ихбаримтжуулалтзэрэгүйлажиллагаандтогтоосоншалгууртайгаахэрнийцэжбайгаагтодорхойлохынтулдбодитнотологооолжавчүнэлэх,түүндтулгуурландүгнэлтгаргах,мөнхуульчилсанбусадүйлчилгээүзүүлэхтусгайзөвшөөрөлбүхийбайгууллагахувьхүмүүсийнмэргэшсэн,хараатбусүйлажиллагаа”юм.

5. Аудитгэдэгньэдийнзасгийнүзэгдэлюмсыгбатламжмэдэгдэлийнтогтоосоншалгууртайнийцэжбайгааэсэхталаархолбогдохнотолгоогньцуглуулж,түүндүндэслэнүрдүнгньхэрэглэгчидэдхүргэхүйлявцюм.

6. 1. Аудитынтухайойлголт, түүнийтодорхойлолт
Манайулсадаудитынөөрийнгэсэнтодорхойлолтбайдаггүйхарин2006оны1-рсарын12-нийөдөрөөрчлөлторжбатлагдсанаудитынхуулыннэртомъёонытайлбарт:
“Аудитынүйлажиллагаа”гэжаудитынбайгууллагаасгэрээнийдагуухуулийнэтгээд,хувиараахөдөлмөрэрхлэгчиргэнийнягтланбодохбүртгэлийнхөтлөлт,үйлажиллагааныболонтатварынтайлангхянаждүгнэлтгаргах,мэргэжлийнзөвлөгөөөгөххараатбусүйлажиллагаагхэлнэ.

7. Аудитынүйлажиллагаанымөнчанар
•Аудитын үйл ажиллагаа нь бизнесийн үйл ажиллагаа.
•Аудит нь шинж чанараараа дүгнэлт /хянаж шалгах/ гаргах үйл ажиллагаа.
•Мэргэшсэн үйл ажиллагаа.
•Ёс зүйн өндөр хэм, хэмжээг шаарддаг үйл ажиллагаа юм.

8. Аудитынүйлажиллагааньтөролоннийтийнөмнөёсзүйнхариуцлагахүлээдэгонцгойтөрлийнбизнесучираасөөрийнгэсэнзарчимуудтайбайна. Эдгээрзарчимууднь:
1.Хараатбусбайх
2.Зарчимчбайх
3.Мэргэжлийнурчадвархянамгайбайдал
4.Нууцхадгалах
5.Мэргэжлийнёсзүйгбаримтлах
6.Техникийнстандартуудыгбаримтлах

9. Аудитынүйлажиллагаанддараахьзарчмыгбаримтална:
1. Аудитын үйл ажиллагаанд хуулийг чандлан сахиж, олон улсын аудитын стандартад заасан арга, хэлбэрээр аудитын үйл ажиллагааг явуулна;
2. Аудитын үйл ажиллагаа хараат бус байна.
З. Мэргэшсэн нягтлан бодогч аудитын үйлчилгээг чанартай гүйцэтгэх мэргэшлийн шаардлага хангасан байна;
4. Захиалагч, үйлчлүүлэгч шалгалт аудиторыг чөлөөтэй сонгох

10. 5. Аудитынүйлажиллагаагүйцэтгэсэнэтгээдшалгалт, магадланшинжилгээ, баталгаажуулалтыгбуруухийснээсхолбогдогчталдхохиролучруулбалөөрийнхөрөнгөөрнөхөнтөлнө;
6. Аудитынүйлажиллагаандмэдээллийннууцыгхадгална
7. Аудитынүйлажиллагаандшударгабусөрсөлдөөнийгхориглоно. Мэргэшсэннягтланбодогч, аудитор, аудитынбайгууллагынзарсурталчилгааньбодитойбөгөөдбусдыгтөөрөгдөлдоруулахааргүй, мөнбусадаудиторболонаудитынбайгууллагатайхарьцуулсанбуюутэднийнэртөрдхаршлахааргүйбайвалзохино.
8. Аж ахуйннэгж, байгууллагынтайланг3 жилдарааланхянажбаталгаажуулсанаудитынбайгууллаганьдахинтухайнажахуйннэгжбайгууллагад3 жилийнхугацаандаудитынүйлажиллагаагявуулахгүй

11. 2.Аудитынүүсэлхөгжил
1.Олон улсад үүссэн түүх
2.Манай оронд үүссэн түүх

12. Олон улсад үүссэн түүх
Санхүүгийнмэдээллийнүнэнзөвийгбатлахүйлажиллагаабуюуаудитньбусадшинжлэхухаан,үйлажиллагаанынэгэнадилхүмүүсийнамьдралынбодитшаардлагаарбийболсон.АудитньэртнийуламжлалтайбөгөөдСОНСГОХгэсэнутгатайГРЕКүгнээсгаралтай.МЭӨ4000оноостайлангаргасангэжүздэгбөгөөдаудитынүүслийгмөнэнэүеээсэхэлсэнгэжүздэг.Улсынболонхамтолныхөрөнгийгидэжшамшигдуулах,худалмэдээллэхзэрэгзүйбусявдалбишгүйгардагбайсантулэртнийЕгипт,Ром,Грекзэрэгулсадулсынорлого,зарлагатөрийнажилтнуудынөмчхөрөнгөтэйхолбоотойасуудлуудыгхянахзорилготойхяналтыгалбаажиллажбайжээ.

13. Еворпынорнуудадорчинүеийнаудитынүндэставигдажтөвлөрүүлсэнхөрөнгийнзарцуулалт,хувьнийлүүлсэнболоодхувьцааткомпанийнүйлажиллагаандхяналттавихзорилгооранхмэргэшсэнхараатбусаудитруудынтайлангсонсохүйлажиллагаадэлгэрсэн.
Энэньтөрийнтөвлөрсөнхөрөнгийнзарцуулалттайчхолбоотойбайсан.Жишээнь:улсынмөнгөнсан, аудиттайхолбоотойхамгийнанхныматериал1130ондАнгли,Шотландулсын13-рзууныүедАнгли, Италийнбаримтбичигтаудиторгэсэнүголонбайсанмөнэнэүедтайлангжилдзаавалнэгудаашалгажбайхаартогтоожбайсан.

14. Аудитыгнилээд боловсронгуй болгож хөгжүүлсөн улс нь Англи юм. Энд аудитын үйл ажиллагааг
-Ерөнхий хандлагат /шинжлээд сонсгох/
-Харилцагч байгууллагын үйл ажиллагааг тодорхой чиглэлээр нарийвчлан судалдаг хоёр чиглэлтэй болж ирсэн.

15. Анх1844ондкомпанийнтухайбагцхуульбатлагдсанбаэндхувьцааэзэмшигчидийнхуралднарийнмэргэжлийннягтланбодогчидоорхянуулсантайлангтанилцуулжбайхыгхуульчланзаасан.жилднэгудаашалгажтанилцуулжбайхаарзаасан.
Энэүеээсхөндлөнгийнхяналтбувугадаадаудитынүндэссуурьтавьгдсан.ЗаавалхийхаудитынтухайхуульАнгилд1862онд,Францад1867онд,АНУ-д1937ондбатлагдажбайсанболманайулсан1997онданхныхаааудитынхуулийгбаталж2006ондөөрчлөннайруулсанбайна.

16. 1880ондМэргэшсэнНягтланБодогчидынинститутбайгуулагдаж19-рзууныэхэнүеээрАудитньАНУ-днэвтэрсэнтэрүеийнаудитындансхөтлөлтийгшалгадагэнгийнхэлбэргэжМОНТГОМЕРИхэлсэн.ЭнэхүнАНУ- ийнМНБИ-ийнерөнхийлөгчөөр23жилажилласан.АНУ- дсанхүүгийнтайландаудитхийхтогтоолыг1917ондгаргасан,мөневропынолонорондаудитдэлгэрсэнболсоциалисторнуудадхожуудэлгэрсэн.ЭдгээрсоциалисторнуудаасхамгийнэртнийтүүхтэйньхятадбаэндАудитньтөрийнаудитхэмээнойлгогдонхэрэглэгдэжбайсан

17. Манайулсадаудитүүссэнтүүх
1990оноосэзийнзасгийншинэхарилцаандшилжсэнээрбүртгэлсанхүүгийнтогтолцоондбийболсоннэгчухалзүйлболбүртгэлхяналтынитгэмжлэгдсэнүйлажиллагаабуюуаудит.Манайдаудитынуламжлалбайхгүйчажахуйннэгжийнхяналтынхэлбэрбайсан.
1993оноосАзийнхөгжлийнбанкнысанхүүгийндэмжлэгээр, АртурАндерсонкомпанианхныМНБбэлтгэжэхэлсэнбааудитынхоёркомпанибайгуулагдсан.ҮүнийдарааНББ- ийнмэргэжлийнзөвлөлбайгуулагдсан.

18. Одоогийнбайдлаараудитын68байгууллага,3000гаруймэргэшсэння-боүйлажиллагааявуулжбайна.Аудитынүйлажиллагныхүрээнилээдөргөжсөнтүүнийүйлажиллагааныбараг80хувийгсанхүүгийнтайланбаталгаажуулахүндсэнүйлажиллагааэзэлжбайна.

19. Манай улс болон Зах зээлийн эдийн засагт шилжсэн бусад Социалист оронд аудит үүсэх хэд хэдэн нөхцөл байсан.
Макро орчинд:
•Өмчийн хэлбэр өөрчлөгдсөн. Хувийн өмчүүсч өмчлөгчид бий болсоноор хөрөнгөнд илүү их хяналт тавьж үр өгөөжийг нь сонирхох болсон.
•Хувьцаат компаниуд шинээр бий болсон, хувьцаа эзэмшигчид бий блсоноор эцсийн үр дүнг сонирхох болсонтой холбоотой.
•Нийгмийн бүх шатанд ардчилсан зарчим бий болсон.

20. Микро орчинд:
•Мэдээллийн үнэн зөв байдалд хяналт тавих орхигдсонтой холбоотой мэдээллийг баталгаажуулах шаардлага бий болсон.
•Удирдлагын зүгээс гаргах шийдвэрийг бодит үндэслэл мэдээллийн чанараас шууд хамаардаг.
•Мэдээллийн бодит байдлыг шалгаж энэ талаар дүгнэлт гаргадаг хараат бус ажиллагаа зайлшгүй хэрэгтэй болсон.

21. Манай оронд аудит үүсэх хэд хэдэн онцлог байсан.
•Урьд нь уламжлах эхлэл байгаагүйг тул цоо шинээр үүссэн.
•Нийгмийн өөрчлөлтийг дагалдан үндэсний компаниуд байгуулагдсан.
•Өмчийн хэлбэр өөрчлөгдсөнтэй зэрэгцсэн
•Улс орны эдийн засаг унаж хямрал бий болсон үетэй давхцсан

22. •Одоогоораудитынүйлажиллагаагтөлөвшүүлэхэдэрхзүйнорчингболовсронгуйболгохаудитынкомпаниудынбүтэцзохионбайгуулалтыгболовсронгуйболгохшаардлагатай. /аудитыннийткомпаниудын75-80хувьнь3хүртэлажилтантайбайна/
•Аудитынбайгууллагуудынөрсөлдөхчадварыгдээшлүүлэх, дадлагатуршлагыгнэмэгдүүлэх,олонулсынтүвшиндажиллахчадварэзэмшүүлэхшаардлагатайбайна.
•Аудитынбайгууллагуудынөрсөлдөхчадварыгдээшлүүлэхшаардлагатай.
•Удирдлагынталааронолынсудалгаахийхшаардлагатай.

23. Аудитын үйл ажиллагааг явуулах үндэс нь эрх зүйн үндэс юм. Үүнийг үндсэн таван түвшинд хувааж болно.
•Хууль(МУ-ын Аудитын тухай хууль, Төрийн Аудитын тухай хууль)
•АОУСтандарт
•Зарлиг,Тогтоол
•Заавар,журам,дүрэм
•Аудитын байгууллагын дотоод стандарт

24. 1.Аудитынанхныхуулийг1997оны5-рсарын1-ндбаталжгаргасанба2006оны1-сарын16–нийөдөршинэчлэнбаталсан.2003ондТөрийнаудитынтухайхуульбатлагдсан.
2.Манайдөөрийнүндэснийстандартбайхгүй,харин1999,- 2003,2011ондаудитынолонулсынстандартыгорчуулангаргасан.Үүндаудитынүйлажиллагааголонулсынстандартадзаасныдагууявуулнагэжзаасан.Одооүндэснийстандартболовсруулахшатандааявжбайна.

25. 3.Төрийнбайгуулгаасзарлигтогтоолбараггараагүйэнэньтөрийноролцоотойхолбоотойманайорондтөрийнбусолоннийтийнбайгууллагынорлоцоодавамгайлжбайна.
4.Яамзасгийнгазрийнагентлагуудаасгаргадаг
5.Аудитынбайнгынүйлажиллагаандмөрддөгстандартэнэньбайгууллагыннууцадхамаардагбазайлшгүйбайхшаардлагатайзүйлдотоодстандартаараудитынбайгууллагуудаудитынүйлажиллагааявуулахарагзүйгболовсруулдаг.Аудитын26компаниас5ньдотоодстандарттай.

26. Аудитын төрлүүд, түүний үүрэг, зорилго
Аудитыг гүйцэтгэгч, санаачлагын хэлбэр, зориулалт, хугацааны давталт зэрэг үндсэн шинжүүдээр нь дараах байдлаар ангилдаг.
1. Аудитыг юуны өмнө түүний хөгжлийн үе шатаар нь нотлох, системт баримжааллын, эрсдэлд суурилсан гэж ангилдаг.
2. Аудитыг зориулалтаар нь санхүүгийн тайлангийн, нийцлийн, үр ашгийн гэж ангилдаг.
3. Гүйцэтгэгчээс нь хамааруулж
-Гадаад
-Дотоод
-Төрийн аудит

27. 4. Аудитыг объектээр нь ерөнхий буюу хараат бус, төрийн, салбарын (банкны, даатгалын, төслийн, бусад салбарын г.м) гэж ангилдаг.
5. Аудитыг хугацааны давталтаар нь анхны, давтан хийгдэх гэж ангилдаг.
6. Аудитыг санаачлагын хэлбэрээр нь заавал хийгдэх, харилцагчийн хүсэлтээр хийгдэх гэж ангилдаг.

28. 4.Õÿíàëòûíñèñòåìäýçëýõàóäèòûíáàéðñóóðü
¹
¯ç¿¿ëýëò¿¿ä
ÑÕØàëãàëò
àóäèò
1
Çîðèëãî
Ñàíõ¿¿ãèéíñàõèëãàáàò,ºì÷õºðºíãèéíõàäãàëàëòõàìãààëàëòàíòõÿíàëòòàâèõ
Ìýäýýëýë ¿íýí çîâ ýñýõèéã áàòëàõ
2
ÿéöýòãýõ õýëáýð
Òºð, ÇÃ-ûíáàéãóóëëàãààñ¿¿ðýãàâ÷ã¿éöýòãýíý
Áèçíåñèéí¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëæáóéõýðýã
3
Øèéäâýð ãàðãàõ áàéäàë
Ǻð÷ëèéí òàëààð àêò áè÷èæ õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýíý
Àóäèòîðûíä¿ãíýëò, òàéëàí, çºâëºìæáè÷íý.
4
ªì÷ëºë
Òºðèéí
Õóâèéí
5
Áàðèìòëàõ õóóëü, ýðõèéí àêò
Òºðèéí õóóëü ä¿ðýì æóðàì
ÍÁÁ-èéíñòàíäàðò, àóäèòûíñòàíäàðò,ÍÁÁ- èéíòàëààðìºðäºæáóéõóóëüä¿ðýì, æóðàì