More Related Content
More from Мөнх- Очир (20)
Cem8
- 2. Хураангуй: Суурин газрын
амьдралын онцлогыг хөдөө газартай
харьцуулж бохирдлын эх үүсвэрийг
олж хот суурины агаар, ус, хөрсний
бохирдлын төвшин, багасгах арга
замуудыг харилцан ярилцаж санал
дэвшүүлэх
Түлхүүр үг: суурьших
үйл явц, агломераци,
үйлдвэржилт,
бохирдол, хүн амын
нягтрал
• Хотын тухай ойлголт
• Хотын экологийн орчин
• Хот хөдөөгийн экологийн ялгаа
Дэд сэдэв:
- 3. Нийгмийн амьдралын хэм хэмжээ нь байгаль орчин, ус, хөрс, агаар, эрдэс
баялаг, биологийн төрөл зүйлүүд болон экологийн тогтвортой шинж
чанараас бүхэлдээ хамааралтай оршдог. Хүн төрөлхтөн хүрээлэн буй
орчинтой нарийн нийлмэл, цогц тогтолцоонд харилцан нөлөөлж байдаг.
Хүний нийгэм байгаль экологидоо хамгийн ихээр сөрөг нөлөө үзүүлж
байдаг. Түүний хамгийн тод илрэл бол төвлөрсөн газар нутаг томоохон
хотуудын экологийн онцлог байдал юм.
ХХ зуун дэлхий дахинд хотын онцгой өсөлтийн зуун болсон. ХХI зууны эхэн
үед Латин Америкийн нийт хүн амын 77%,Африкийн 41%, Азийн хүн амын
35% нь хотод амьдарч байна. Хотын хүн амын эзлэх хувь нь АНУ-д 73%,
ХБНГУ-82%, ОХУ-62%, Монголд -57% байна. 2030 он гэхэд энэ тоо 60%
буюу 4,9 тэрбумд хүрэх бөгөөд энэ өсөлтийн 60% нь Азийн орнуудад
тохиолдоно гэсэн тооцоо байдаг.
Сүүлийн үед томоохон хотууд нь эдийн засаг, нийгэм, экологийн онцгой
асуудлуудын зангилаа газар болж байна. Энд хүний үйл ажиллагааны
хүчтэй нягтралшилт нэмэгдэж хот өөрөө онцгой зохиомол амьдралын
тасралтгүй орчин болж ирсэн
- 4. Хотод бий болсон хог хаягдлын урсгал бохирдол бол дэлхийн хүрээлэн буй орчинд онцгой
аюул учруулж байна.
Сүүлийн үед суурьших үйл явц шинэ төрх байдлыг оллоо. Том хотууд бий болохын зэрэгцээ
хөдөөгийн хүн ам хот руу шилжих урсгал нэмэгдлээ. Хүн ам өсөхийн хэрээр ахуйн,
хөдөлмөрийн, үйлчилгээний, соёлын хэрэгцээ өсөхийг агломерацийн үзэгдэл гэх бөгөөд энэ
үзэгдэл давшингуй хурдтай хөгжиж байна.
Нэгдсэн үндэстний байгууллагын жил тутам гаргадаг тайлан мэдээнээс үзвэл Токио 11.612
сая, Нью-Йорк – 11.572 сая, Шанхай 10.82 сая, Мехико 10.762 сая, Буэнос-Айрос – 8.925 сая
гаруй хүн амтай болжээ.
Суурьшлийн процесс бол зөвхөн хотын тооны өсөлт төдийгүй үйлдвэр шинжлэх ухаан, соёл,
боловсрол, төрийн бодлогын үйл ажиллагаа хөдөлмөрийн бүс нутгийн хуваарилалтын
хөгжилтэй холбоотой асуудал юм.
Орчин үеийн нөхцөлд аж үйлдвэрийн бөөгнөрөл нь барилга байгууламж, аж үйлдвэр, хөдөө
аж ахуй ба хүн амын ахуй амьдралын шинэ эд юмс, бэлдмэл материал, мөн тэдгээрийн
үйлдвэрлэлийн тасралтгүй боловсруулалт ба нэвтрүүлэлттэй хосолж байна. Эдгээрийн тоонд
“пестициды” биологийн идэвхтэй эд юмс, олон найрлагын химийн бодис, эрдэс бордоо,
уураг-витаминт тэжээл бусад аж үйлдвэрийн бүтээгдэхүүнүүд орно.
- 5. • Хотжилтын үед гарсан цаг уурын өөрчлөлт
Үндсэн үзүүлэлтүүд Хөдөө орон нутагтай харьцуулахад
Нарны цацраг
Үргэлжлэх хугацаа
5-15 хувиар бага
Температур
Улирлын үргэлжлэх хугацаа
10 хувиар бага
Бохирдуулагч бодисууд :
Хий
Хатуу хэсгүүд
10 дахин их
5-25 дахин их
Салхины хурд
Жилийн дундаж
20-30 хувиар бага
Тунадасны нийт хэмжээ
Үүлэрхэг байдал
5-10 дахин их
5-10 хувиар их
Харьцангуй чийг :
өвөл
зун
2 хувь бага
8 хувь бага
- 6. • Хотын нутаг дэвсгэрийг дараах байдлаар ангилдаг.
Хотын түүхэн цөм. Бага
хэмжээний талбайд уран
барилга, түүхэн хөшөө дурсгал,
засаг захиргааны барилгууд,
соёлын үйл ажиллагааны
төвүүдийг хамааруулсныг хотын
түүхэн цөм гэнэ.
Хотын төв бүс. Түүхэн
цөмийг хамаарахын зэрэгцээ
түүний ойролцоох
барилгажсан нутаг дэвсгэр,
мөн зам болон төмөр зам
төмөр замын ойролцоох,
засаг захиргаа, албан
байгууллага, шинжлэх ухаан,
соёл, худалдааны төв зэрэг
хамаарагдана.
Хотын гадаад бүс. Хотын
гадаад бүс нь уг хотдоо
хамаарагдана. Хотын төвөөс
гадагш болон захын
хороолол хамаарагдана.
Хот орчмын бүс. Хотын
бүсэд дотоод ба гадаад бүс
хамаарагдах бөгөөд дотоод
бүс нь илүү хотжсон,
ойжуулсан бүс, харин хотын
дэргэд 50км-н радиуст
оршдог засаг захиргааны
дүүрэг, хот орчмын гадаад
бүсэд харьяалагддаг.
- 7. Хүн төрөлхтний түүхэн хөгжлийн явцад хот болон хөдөөгийн ялгаа
улам тодрон ялгарч амьдралын хэв маяг үйл ажиллагаа өөрчлөгдсөөр
байна. Хотын нутаг дэвсгэр дэх үйлдвэрлэл, үйл ажиллагаа нь хүний
нийгмийн хөгжлийн янз бүрийн үед байнга хувьсан өөрчлөгдөж ирсэн
түүхэн явцтай. Хотуудын түүхэн хөгжлийн явцад экологийн нөхцөл
ялгаатай байсан. Үүнд:
- 8. Эртний хот хууль нарийн чанд үйлчилдэг, тэд хүрээлэн
буй орчин, газар нутгаа ихэд хайрлан хамгаалж
анхаарал тавьж эргэн тойрноо хог хаягдалгүй цэвэр
байлгажээ.
Дундад зууны хот Эрт дээр үеэс дундад зуун хүртэл
дамжиж ирсэн хотууд нь экологи буюу эрүүл ахуйн
бодлогыг тухайн үе бүртээ зохицуулан ирсэн, олон зуун
жилийг элээсэн ч бараг хэвээрээ үлдэж түүх дурсгалын
эртний хотоороо оршин тогтнож байдаг.
Сэргэн мандалтын үеийн хот Анхны аж үйлдвэрийн
хувьсгал явагдаж экологийн шийдэгдээгүй бодлогын
асуудал өөрчлөгдсөөр байлаа. XVIII-XIX зууны
шилжилтийн үед хүний эрүүл мэндэд сөргөөр
нөлөөлж буй орчныг бохирдуулагч биологийн болон
бусад хог хаягдлыг хүлээн зөвшөөрч хотуудын
экологийн шийдвэрлэгдээгүй асуудлыг бодитойгоор
хэлэлцэж практик арга хэмжээнүүдийг хэрэгжүүлж
эхэлжээ.
Орчин үеийн хотууд нь аж үйлдвэр, техник,
технологийн хөгжлөөрөө хоорондоо ялгаатай
хотуудын экологийн тулгамдсан асуудлууд ч
аажмаар бий болсоор байна.
- 9. Үйлдвэржсэн бүх хотуудад тулгарч байсан асуудлууд нь хүнд
болон химийн үйлдвэр хөгжсөнөөс экологийн нөхцөл байдал
нэлээд бэрхшээлтэй болж ирсэн. Энэ нь хүний эрүүл мэндэд
хүрээлэн буй орчны бохирдол нөлөөлж байсан төдийгүй
экологийн тэнцвэр алдагдаж байгаа нь бүх насны хүмүүст
түгшүүрийн дохио дэлдэж байна.
Иймд хотын экологийн асуудал нь янз бүрийн
мэргэжлийн хүмүүс, тухайлбал барилгачид, хот байгуулалтын
мэргэжилтнүүд, биологичид, эмч нар, эдийн засагчид, сэтгэл
зүйч, улс төр судлаачдын анхаарал татсан экологийн шинэ
салбар шинжлэх ухаан болсон байна.
Байгаль орчны бохирдол, түүний хүрээлэн буй орчны чухал
бүрэлдэхүүн хэсэг болсон гадаргын усны бохирдол нь орчин
үеийн шийдвэрлэвэл зохих асуудлуудын нэг хэсэг юм.
Үйлдвэр хөдөө аж ахуй эрчимтэй хөгжиж, хүн ам тасралтгүй
өсөн нэмэгдэж байгаа нь байгалийн ус түүний дотор гадаргын
усны нөөц хомсдоход бодит нөлөө үзүүлэн бохирдлын эх
үүсвэр болж байна.
Гадаргын усны бохирдолт түүний хуваарилалтаас хотын
газрын хөрс, ургамал, усны экосистемийн бохирдолт
хамаарна.
- 10. Гадаргын усны бохирдолт түүний хуваарилалтаас хотын газрын хөрс,
ургамал, усны экосистемийн бохирдолт хамаарна. Гадаргын урсгалд
өвлийн улиралд агаарын бохирдлын полютантыг хуримтлуулсан цасны
хайлсан ус, борооны үерийн ус, барилга байгууламжийн дээвэр, зам
хучлага, бохирдсон хөрсний гадаргуугаар урссан ус, ус сувгийн системээр
дамжин байгаа ус цөм багтана.
Хотын усан системийг бохирдуулдаг голлох эх үүсвэр, аж үйлдвэрийн
байгууллага, автобаазууд,цэвэрлэх байгууламж, гэр хороолол зэрэг
болно. Эдгээр байгууллагуудын үйлдвэрлэл явуулж, ялгаруулсан усанд
органик бохирдуулагч болох нефть бүтээгдэхүүний хэмжээг
тодорхойлсон байдлаас үзэхэд авто засварын байгууллага, арьс шир
боловсруулах үйлдвэр, дулааны цахилгаан станцын үнс хураагуурын
усанд эдгээр нь янз бүрийн хэмжээгээр илэрч байна.
Эрчим хүчний хэрэглээ нэмэгдэж хүн амын төвлөрөл ихсэх болсноор
томоохон хот суурин газрын агаарын чанар ихээхэн муудаж байна.
Агаарын чанарт нөлөөлж буй бохирдуулах эх үүсвэр нь:
- 15. Элэгдэл эвдрэлд орсон нүцгэн хөрснөөс босох тоос шороо
Манай улсын нийт хүн амын гуравны хоёр нь хот суурин газарт
амьдран сууж байна. Тус улсын томоохон газрын агаарын чанарын
байдалд байнгын хяналт хийх ажлыг 1977 оноос Ус цаг уурын
албаны хүрээнд зохион байгуулсан. Цаг уурын станц харуулууд нь
агаарт түгээмэл тархалттай бохирдуулах бодис болох хүхэрлэг хий,
азотын давхар исэл, нүүрстөрөгчийн дутуу исэл, тоосжилтын
сорьцыг авч шинжилдэг.
Манай орны томоохон суурин газрын агаарын чанар муудах гол
шалтгаан нь байгалийн талаасаа хотууд ихэвчлэн голын хөндий,
хонхор хотгор газар байрладаг.Өвлийн улиралд газрын гадаргуу
орчим их хүйтэн, өндөрсөх тутам дулаардаг температурын урвуу үе
тогтдог. Салхи бага, ихэвчлэн намуун байх тул агаарын солилцоо
суларч бохирдсон агаар хот орчим удаанаар тогтож хүн амын эрүүл
мэндэд нөлөөлдөг.
Хот оршин тогтнох нь хөрсний шинж чанар ба түүнд явагдах үйл
явцын идэвхжилтэнд нөлөөлдөг. Орчин үеийн хотод үйлдвэрлэл ба
аж ахуйн тасралтгүй үйл явц явагдаж тээврийн хөсгийн хөдөлгөөн
өсөн нэмэгдэж, барилга байгууламж шинээр баригдаж байгаа явдал
хөрсний хөрсний бүтцийг өөрчилж, бат бөх байдлыг эвдэж байна.
- 16. Хөрс бохирдох явдал ихэвчлэн хүний зүй бус ажиллагаатай
холбоотой байдаг. Тухайлбал : Үйлдвэрийн ба ахуйн хог
хаягдлыг замбараагүй хаях гэх мэтээс үүснэ. Үүний үндсэн
дээр хөрсөнд төрөл бүрийн бохирдуулагчид, үүний дотор
органик бодис, химийн хог хаягдал, төрөл бүрийн халдварт
өвчин үүсгэгчид бий болдог. Эдгээр бохирдуулагч бүтээгдэхүүн
нь хөрсний ба гадаргуун ус, үр тариа, гэрийн тэжээвэр амьтан
зэрэгт шингэж хүнд халдварлах эх үндэс болдог.
Хөрсийг бохирдуулдаг гол химийн бодис бол үйлдвэрийн
шингэн ба хатуу хог хаягдал байдаг. Хорт хог хаягдал
үйлдвэрийн бүхий л салбарт байдаг. Хөрс өөрөө цэвэрших нь
бусад байгалийн хүчин зүйлээс харьцангуй удаан байдаг.
Өнөө үед дэлхийд 10 сая хүн амтай хот хэд хэд
байна. Үүнд : Каир, Карачи, Манила, Жакарт, Бээжин, Шанхай,
Нью-Йорк зэрэг хотууд орж байна. Хотуудын тоо өсөн
нэмэгдэж байгаагын гол шалтгаан нь хөдөөгийн хүн амын хот
шилжих хөдөлгөөнийг төлөвлөн барьж чадаагүйгээс буюу аж
үйлдвэржилтийг нэг газар төвлөрүүлсэнээс болсон байна.
- 17. Хот гэдэг ойлголт олон шалгуураар
тодорхойлогдоно. Үүнд хүн амын тоо,
нягтралт, ажил эрхлэлт, барилгажилт,
хотын зэрэглэл, засаг захиргааны
үзүүлэлт зэргийг хамааруулна. Хотын
зохиомол орчин өөрөө амьдарч
чаддаггүй бүхэлдээ гадаад ертөнцөөс
хамаарч байдаг. Энд байгалийн өөрөө
өөрийгөө цэвэршүүлдэг, нөхөн төлждөг
механизм алдагдсан байдаг.
Хотод бохирдлын төвшин өндөр,
байгалийн дулааны горим алдагдаж
төмрийн зэврэлт их, материалын
элэгдэл түгээмэл, ургамалжилт
хөнөөгдсөн, амьтны аймаг эрс цөөрсөн
байдаг.
- 19. Томоохон хотуудын усан сан, гол горхийн усанд ёроолын
хуримтлал нь бохирдлын гол төвлөрөл болно.
Байгалийн нөхцөлд ямар ч усан сан өөрийн урсгалаар
цэвэрлэгддэг бол ёроолын хуримтлал нь хялбар уусдаггүй
нэгдэл учраас удаан задардаг. Хотуудад үйлдвэрлэл
өсөхийн хэрээр шинэ төрлийн задардаггүй хаягдал, хорт
бодис, хүнд металлын хэмжээ нэмэгдэж байна.
Хотын 1 оршин суугч жил бүр 200-300кг/м3 ахуйн хаягдал
гаргадаг болохыг тогтоосон
Үйлдвэрээс гарч буй хаягдлыг хоёр хуваадаг.
Агаар бохирдуулагч үйлдвэрүүд. АБҮ
Үүнд нефть боловсруулах үйлдвэрүүд, химийн, коксын,
төмрийн, барилгын, өнгөт металлын үйлдвэр хамаарна.
Салхины хурд 4-7м/сек байхад хамгийн их, 1-2м/сек байхад
бага байна.
Ус бохирдуулагч үйлдвэрүүд. УБҮ
Мод боловсруулах, нэхмэлийн, арьс ширний, цаасны,
машины, төмөрлөгийн гэх мэт үйлдвэрүүд хамаарагдана.
