1. Темперамент
ба
Зан төлөв
T.Цэнгэл
Санхүү менежмент

2. ТЕМПЕРАМЕНТ
 Монгол
хэлэнд темпераментийг-ааш
араншин гэж нэрлэдэг.
Хүмүүс янз бүрийн араншинтай байдаг.
Тэдгээр нь мэдрэлийн тогтолцооны хэв
шинжээс үүдэлтэй бөгөөд танин мэдэхүйн
процесс, үйл хөдлөл, харилцаа зэргээр
илэрдэг.

3. ТЕМПЕРАМЕНТИЙН ОНОЛУУД
1. Шингэний онол /МЭӨ 5-р зуун/
үндэслэгч: Грекийн эмч Гипократ, Гален
Бие дэх шингэний харьцаагаар тодорхойлсон.
• Цус ихтэй- Сангвиник
• Салслаг эд ихтэй- Флегматик
• Шар том цөстэй- Холерик
• Хар өтгөн цөстэй- Меланхолик

4. ТЕМПЕРАМЕНТИЙН ОНОЛУУД
2. Конституцийн онол
үндэслэгч: Германы эрдэмтэн Кречмер, АНУ
эрдэмтэн Шелдон
Биеийн галбир, пропорцоор тодорхойлсон.
 Флегматик – бөөрөнхий толгойтой, бүдүүн
гэдэстэй
 Сангвиник – шувтан мөртэй, шонтгор хамартай
 Меланхолик – биеийн пропорц алдагдсан
 Холерик – ширүүн дүртэй г.м

5. ТЕМПЕРАМЕНТИЙН ОНОЛУУД
Э.Кречмер
• Астеник хэв шинж:
Өндөр туранхай, нарийн зууван царайтай, урт
хөлтэй. Ийм хүмүүс бүрэг, дуу цөөн, сэтгэлийн
хөдөлгөөн ихтэй, зөрүүд, гадаад орчинд
дасахдаа удаан
• Пикник хэв шинж:
Намхан эсвэл дунд зэргийн нуруутай, тарган
махлагдуу, булчин шөрмөс сул. Ийм хүмүүс уян
зөөлөн, цайлган, хувирамтгай зан ааштай

6. ТЕМПЕРАМЕНТИЙН ОНОЛУУД
• Атлетик хэв шинж:
Өндөр эсвэл дунд зэргийн нуруутай,
булиа, өргөн мөртэй, цээж толгой томтой,
нүүрээрээ ясархаг. Ийм хүмүүс тайван,
гадаад орчинд дасахдаа муу, сэтгэлийн
хөдөлгөөний илрэл бага
• Диспластик хэв шинж:
Биеийн хөгжил, харьцаа муу. Зан ааш нь
тодорхойгүй

7. ТЕМПЕРАМЕНТИЙН ОНОЛУУД
3. Дээд мэдрэлийн үйл ажиллагааны хэв шинжээр
Үндэслэгч: И П. Павлов.
Гадаад зан Мэдрэлийн ү.а-ны онцлог
ДМҮА-ны
байдлын Темпрамент
онцлог
онцлог
хүч хөдөлгөөн тогтвор
хэт идэвхитэй хүчтэй хөдөлгөөнтэй тогтворгүй баригдашгүй холерик
идэвхитэй хүчтэй хөдөлгөөнтэй тогтвортой хүчтэй сангвиник
хайхрамжгүй хүчтэй хөдөлгөөнгүй тогтвортой хөдөлгөөнгүй флегматик
баригдмал хүчгүй хөдөлгөөнгүй тогтворгүй сул меланхолик

8. 4ТЕМПЕРАМЕНТИЙН ОНЦЛОГ ШИНЖҮҮД
 Холерик
Цочмог, шаралхуу, омголон түргэн зантай,
алхаа гишгээ түргэн, хэрүүлч, зодоонч,
гөжүүд байх талтай.
Үйл ажиллагааны үед маш огцом, зан
байдал нь амархан өөрчлөгддөг.
Нөхцөл байдалд нь хүндэтгэлтэй хандах
юмуу эв зүйгээр харилцвал дорхноо
тайвширдаг. Аль болох сөргөлдөхгүй байх
хэрэгтэй.

9. 4ТЕМПЕРАМЕНТИЙН ОНЦЛОГ ШИНЖҮҮД
 Сангвиник
Амьдралын баяр баясгалантай, чанга ярьдаг,
нийтэч, идэвхтэй, заримдаа хөнгөмсөг, олон
зүйлд самгардах талтай.
Үйл ажиллагааны талаасаа сангвиник хүн маш
хөгжилтэй, сэргэлэн зан байдлыг төрүүлж
байдаг.
Өөдрөг, алиа хошин, бүх юм сайхан болно гэж
найддаг, амархан уурлах боловч дороо
мартдаг, сонирхолтой ярилцагч байхын хамт
хүн бүртэй нөхөрлөж чаддаг.

10. 4ТЕМПЕРАМЕНТИЙН ОНЦЛОГ ШИНЖҮҮД
 Флегматик
Тайван дөлгөөн, тогтуун, нухацтай, үг дуу
цөөн, хөшүүн, биеэ барьсан,
санаачлагагүй.
Үйл ажиллагаанд маш буурь суурьтай,
тайван хандана.
Нэлээн аажуу удаан сэтгэл нь хөдлөх ба
нэгэнт хөдөлсөн бол тэр байдал нь удаан
хугацаагаар үргэлжилдэг онцлогтой.

11. 4ТЕМПЕРАМЕНТИЙН ОНЦЛОГ ШИНЖҮҮД
 Меланхолик
Буурьтай, дүнсгэр, бүрэг ноомой, хянуур,
уриалгахан байдалтай.
Эмзэг, мэдрэмж ихтэй, гомдомтгой, ажилд
хичээнгүй, дуулгавартай.
Үйл ажиллагааг уйтгартай болгодог, өөрт нь
хамааралтай бүх зүйлийн талаар сэтгэл
зовж, догдолж байдаг.
Биеэ барих тал маш сул, ямар нэгэн амлалт
өгдөггүй.

12. ЗАН ТӨЛӨВ-ХАРАКТЕР
Хүний үйл хөдлөл, харилцааны явцад
илрэн гарч байгаа сэтгэлзүйн онцгой
шинжүүдийн цогцыг зан төлөв гэнэ.
Зан төлөв нь:
-хүний төрөлхийн ааш авир болох
темперамент дээр үндэслэн хүмүүжил
төлөвшлин үр дүнд бий болдог.

13. ЗАН ТӨЛӨВ БА ТЕМПЕРАМЕНТИЙН
ЯЛГАА
Хүмүүсийн зан төлөв авир араншингаас
ялгаатай нь мэдрэлийн тогтолцооны
онцлогоос биш харин тухайн хүний орчин
хүрээ, нийгмийн зан үйл, хүмүүжил, ѐс
суртахуун, боловсролын байдлаас
хамаарна.
o Ааш араншин буюу темперамент нь зан
төлөвөөс төрөлхийн чанараараа
ялгаатай.

14. БИЕ ХҮНИЙ ЗАН ТӨЛӨВ
Хүний сэтгэл зүйн давтагдашгүй шинж,
хувийн онцлог нь бие хүний зан төлвийг
бүтээдэг.
Зан төлөв бүрэлдэн төлөвшихөд нөлөөлөх
гол хүчин зүйлс нь:
 Бие махбодийн төрөлхийн шинж
 Нийгмийн хөгжил, хүмүүжил
 Гэр бүл

15. ГЭР БҮЛИЙН НӨЛӨӨ
Бие хүний төлөвшил зан чанарт гэр бүлийн
орчин хүчтэй нөлөөлдөг.
Мөн гэр бүлд хэддэх хүүхэд болж төрснөөс
тухайн хүний зан чанар ирээдүйн
амьдралын зам тодорхой болдог тухай
онолыг 1928 онд сэтгэл судлаач А.Адлер
дэвшүүлэн тавьжээ.

16. ТА АЙЛЫН ХЭДДЭХ ХҮҮХЭД ВЭ?
Ууган хүүхдийн зан төлөв
Дүү төрөх хүртэл ууган хүүхэд эцэг эхийн онцгой хайр
халамжинд өсдөг бөгөөд гэр бүлийнхээ уламжлал
дэг журмыг өвлөн авдаг байна. Харин дүү төрснөөс
хойш эцэг эхийн зүгээс тавих анхаарал сулардаг тул
насан турш энэ алдагдсан байр сууриа эргүүлэн
авахыг оролддог. Тийм учраас эрх мэдэлд тэмүүлэх
сэдэл ихтэй хүмүүс болдог. Ууган хүүхэд гэр орны
ажил дүү нарыг зохицуулах үүрэг хүлээдэг учир
захиргаадах зан чанартай болдог гэнэ. Гол онцлог нь
эцэг эхийнхээ залуу байхад төрдөг учир залуу хүний
эрч хүч сэтгэл хөөрлийн шинж ууган хүүхдэд
хадгалагдан үлдэж оюун ухааны хөгжлийн түвшин нь
бусад хүүхдээс өндөр байдаг юм байна.

17. ТА АЙЛЫН ХЭДДЭХ ХҮҮХЭД ВЭ?
Дунд хүүхдийн зан төлөв
Хоѐр гурав дахь хүүхдээс эхлэн эцэг эхийн
анхаарал сулардаг тул дунд хүүхдүүд
харьцангуй эрт биеэ дааж эрт хэл болон хөлд
ордог байна. Дунд хүүхэд ах эгч дүү нартай зэрэг
2 төрлийн харилцаанд ордог учраас харилцааны
ур чадвар илүү төлөвшиж дипломат зан
чанартай болдог ажээ. Дунд хүүхдийн зан
чанарын гол онцлог нь аав ээжийн анхаарлыг
өөртөө татахын тулд ах эгчтэгйээ барьцсаар
атаач нэр төрд дуртай болдог гэнэ.

18. ТА АЙЛЫН ХЭДДЭХ ХҮҮХЭД ВЭ?
Отгон хүүхдийн зан төлөв
Гэр бүлдээ хамгийн бага нь учраас эцэг эх ах эгч
гэх мэт гэр бүлийн бүх гишүүдийн хайр анхаарал
дунд өсдөг. Хүмүүжилд нь эцэг эхээс илүүтэй ах
эгчийн нөлөө хүчтэй байдаг. Ах эгчийн зүгээс
ирэх захиргаадалт дарангуйлал хүчтэй байдаг
тул эрх чөлөө хараат бус байдлыг эрхэмлэдэг
болж өсдөг. Отгон хүүхдүүд эрсдэл бүхий спорт
хоббигоор хөөцөлдөх дуртай. Сул тал нь
өөрийгөө хянах чадвар тааруу.

19. ТА АЙЛЫН ХЭДДЭХ ХҮҮХЭД ВЭ?
Ганц хүүхдийн зан төлөв
Айлын ганц хүүхдэд ах эгч гэх мэт гэр бүлийн
бусад гишүүдийн зүгээс ирэх нөлөөлөл байхгүй
тул эцэг эхтэйгээ адилсаж эрт хэрсүүждэг байна.
Мөн олон хүүхэдтэй айлын хүүхэдтэй
харьцуулбал эмх журам их сахидаг хувийн
хариуцлага өндөр тооцоотой хүн болж өсдөг. Сул
тал нь өөрийгөө бусдад илэрхийлэх харилцааны
ур чадвар дутмаг байдаг.

20. БИЕ ХҮНИЙ ЗАН ТӨЛВИЙН ИЛРЭЛ
Хүний зан төлөв нь хэд хэдэн хандлагаар
илрэнэ.
 Өөртөө хандах хандлага
-өөрийгөө бусадтай харьцуулан үнэлэх
 Бусад хүмүүст хандах хандлага
-нийтэч, үнэнэч, шудрага...
 Үйл ажиллагаанд хандах хандлага
-сайн дурын, хөдөлмөрч, хичээнгүй...
 Эд юмсад хандах хандлага
-арив гамтай,

21. ЗАН ТӨЛВИЙН ХЭВ ШИНЖ
А.Е.Личко зан төлвийн аль нэг шинж бусдаас тод
илрэх үзэгдэлд тулгуурлан 11 хэв шинж болгон
ангилсан.
 Сэтгэцийн хүчтэй
- Эпилептойд
- Гипертим
- Истероид
- Параноид

22. ЗАН ТӨЛВИЙН ХЭВ ШИНЖ
 Сул
- Шизоид
- Психоастеник
- Сензитив
- Гипотим
 Тогтворгүй
- Циклоид
- Даган дуурайгч
- Тогтворгүй

23. ЗАН ТӨЛВИЙН СЭТГЭЦИЙН ХҮЧТЭЙ ХЭВ
ШИНЖ
1. Эпилептоид : Г.Е Сухарева
Гадаад байдал нь:
бадируун биетэй, хүзүү богино, доод эрүү том,
хөдөлгөөн удаантай, хүнд алхаатай, эрч хүч ихтэй
тул чанга дуу хоолойтой
Гол шинж нь:
удаан хөдөлгөөн, өсөрхөг, амиа хичээсэн, ихэмсэг
зантай, нягт нямбай, цэвэрч, нарийн тооцоотой,
Оюуны хувьд гүн гүнзгий мэдлэгтэй байх нь ховор.
Гэхдээ сурч боловсрохын төлөө төрсөн мэт байдаг.
Эдийн засагч, хуульч, цэргийн дарга зэрэг
мэргэжилд тэнцэнэ.
Үерхэл, нөхөрлөлдөө үнэнч, хууль дүрмийг чанд
баримтална.

24. ЗАН ТӨЛВИЙН СЭТГЭЦИЙН ХҮЧТЭЙ ХЭВ
ШИНЖ
2. Гипертим : Шнайдер, Ганнушкин
Гадаад төрх: эрүүл чийрэг биетэй, тарган, сэргэлэн,
хөдөлгөөнтэй, суусан газраа тогтохгүй, хайш яйш янз
янзаар хувцаслана
Сэтгэл санаа нь байнга хөөрүү, сэтгэл хөдөлгөөний илрэл
бүр нь хоромхон асч унтарна, уур нь дорхноо гарна.
Амиа хичээхийг мэдэхгүй, өгөөмөр сайхан сэтгэлтэй. Эмх
цэгц муутай, бодол санаа нь төвлөрдөггүй, гэртээ байх
тийм ч дуртай биш. Нүүдэл суудал хийх дуртай, ая тухыг
эрхэмлэдэггүй. Мөнгө үрэмтгий, биеийн байдал барагтай
л бол өвдөхгүй. Оюун санаа, мэдлэгийн хүрээ өргөн
боловч өнгөц. Сэтгэл санаа нь хувирамтгай. Ажлынхаа үр
дүнд хүрч чадахгүй шантардаг. Тогтвортой байр суурь
эзэлж чадахгүй, олон найз нөхөдтэй, алиа марзан
зантай, дур сонирхол нь амархан өөрчлөгддөг.

25. ЗАН ТӨЛВИЙН СЭТГЭЦИЙН ХҮЧТЭЙ ХЭВ
ШИНЖ
3. Истероид
Гадаад төрх нь: ихэмсэг, дээгүүр харж алхална,
хамгийн ганган, чамин хувцаслана. Этгээд
байдлаар нүүр, зүсээ янзална. Хүмүүсийн
анхаарлын төвд байх, өөрийгөө хүндлүүлэх
байнгын эрмэлзэлтэй, худалч, нөгөө талаар
өөрийгөө хэт дээгүүр үнэлнэ. Сэтгэл санаа нь
тогтворгүй, баярлаж гомдох нь амархан, алдар нэрд
дуртай. Гэр орон нь үзмэр шиг. Мөнгөнд шуналгүй,
бусдад мөнгө зарцуулах дургүй. Өвчнөө хэт өсгөж
үнэлнэ, эмч нарын оношид итгэдэггүй. Оюуны хувьд
өргөн боловч гүн бус. Албан тушаалд хэтэрхий
дуртай. Үерхэл нөхөрлөлийн хувьд нэр цуутай
хүнтэй найзлахыг хүсдэг.

26. ЗАН ТӨЛВИЙН СЭТГЭЦИЙН ХҮЧТЭЙ ХЭВ
ШИНЖ
4. Параноид
Хувиа хичээсэн, сэтгэл санаа нь тогтвортой,
шантрамхай Гадаад төрх нь: дунд зэргийн эрүүл
чийрэг биетэй, дайчин шаргуу, дуу хоолой чанга,
түргэн шалмаг хөдөлгөөнтэй, цэвэрхэн сайхан
хувцасладаг, нийгмийн амьдралд идэвхтэй
оролцдог.
Ажил нь түүний хамгийн эрхэм зүйл учир түүнд л
бүхнээ зориулна. Өөрийгөө эрүүл гэж байнга
боддог учраас гэнэт муудсан үедээ л эмнэлгийн
бараа хардаг.
Найз нөхдийн хувьд өөртөө хэрэгтэй гэсэн хүнийг
сонгодог.

27. ЗАН ТӨЛВИЙН СУЛ ХЭВ ШИНЖ
5. Шизоид : 1921он Кречмер
Гадаад төрх: Цэвэр цэмцгэр, ганган дэгжин хувцаслахгүй,
нүүр царай нь мэлийсэн цонхигор, дүнсгэр уйтгартай.
Удаан ярина, оновчтой үг хэлж чадахгүй.
Гэр орны хувьд тохь тухгүй, хүйтэн хөндий, ахуй байдалдаа
анхаардаггүй, мөнгөгүй явах нь ихэвчлэн тохиолддоггүй.
Эрүүл мэндээр муу, өвчлөмтгий, гэвч үүндээ санаа зовдоггүй.
Өргөн хүрээний мэдлэгтэй. Ой сайтай, номонд хорхойтой
боловч өөрийгөө бусдад илчилдэггүй. Удирдах албан
тушаал зохихгүй.
Цөөн хэдэн хүнтэй ойр байдаг.

28. ЗАН ТӨЛВИЙН 11Н ХЭВ ШИНЖ
6. Психоастеник
Ийм хэв шинжтэй хүмүүс юмнаас эмээдэг,
хөдөлгөөний эвсэлгүй, хөшингө, юмыг их тунгааж
боддог, шийдмэг бус, өөртөө хэт анализ хийдэг.
Өөр шигээ оюуны сонирхолтой хүнтэй нөхөрлөдөг.
7. Сензитив
Хэт мэдрэг, сэтгэл дундуур, ѐс суртахууны өндөр
шаардлагатай, хэт болгоомжтой, бүрэг дуугүй,
эргэлзсэн байдалтай, ичимхий, гомдомхой, амиа
хорлох талаар бодно.

29. ЗАН ТӨЛВИЙН СУЛ ХЭВ ШИНЖ
8. Гипотим
Эцэнхий туранхай, нүүр царайд нь үргэлж сэтгэл
дундуур байдал илэрч, ярвайж явдаг.
Гэр амьтай, тав тухыг маш их эрхэмлэдэг.
Мөнгийг яаж олохыг мэддэгүй учир мөнгө муутай
явдаг. Өвчирхөх хандлага гаргадаг. Эмч нарт
итгэдэггүй. Оюуны хувьд мэдлэг дулимагхан.
Амьдралын муу талыг байнга харна.
Тодорхой сонирхдог зүйл бараг үгүй.
Хүнтэй барагтай нөхөрлөдөггүй. Үргэлж муу талаас
нь харна.

30. ЗАН ТӨЛВИЙН ТОГТВОРГҮЙ ХЭВ ШИНЖ
9. Циклоид
Сэтгэцийн идэвх үе үе буурч, дээшилж явдаг
10. Конформ
Бусад шиг байх гэсэн сэдэлтэй. Найз нөхдийнхөө хүрээг
солихгүй, тогтвортой. Хуучинсаг үзэлтэй, шинэ соргог
зүйлд дасдаггүй.
11. Тогтворгүй
Туйлбаргүй, хувирамтгай шинжтэй

32. БИЕ ХҮНИЙ ЗАН ТӨЛВИЙН ТӨРӨЛ
Зан төлвийг онцлог шинжүүдээр нь 3
ангилдаг.
 Интроверт
 Амбиверт
 Экстраверт

33. БИЕ ХҮНИЙ ЗАН ТӨЛВИЙН ТӨРӨЛ
Интроверт хүний онцлог:
- Зан авир нь гаднаа илэрдэггүй
- Дотоод ертөнцдөө бодол санаа нь төвлөрдөг
- Хэлэхээсээ өмнө сайтар боддог
- Чимээгүй тайван орчинд ганцаараа байх дуртай
- Шуугиан ихтэй нөхцөлд анхаарлаа төвлөрүүлэх
чадвар муутай
- Бусдыг сайн сонсдог
- Нилээд бодлогошронгуй дүр төрхтэй

34. БИЕ ХҮНИЙ ЗАН ТӨЛӨВ
Амбиверт хүний онцлог:
- Дундаж хэвийн шинжтэй хүмүүс
Экстраверт хүний онцлог:
- Зан авир нь гаднаа тодорхой илэрдэг
- Эхлээд ярих дараа нь бодох хандлагатай
- Олон найз нөхөд, дотны хүнтэй
- Чимээ шуугианд ч тайван ажиллах чадвартай
- Ойлголцоход амар
- Танихгүй хүнтэй ч яриа үүсгэж чаддаг
- Бусдыг сонсох чадвар муутай

35. Хүн өөрийн зан төлөвийг хянах,
Өөрийн зан үйлийг бусдын нүдээр харах
бүрэн чадвартай.

36. Анхаарал тавьсанд
баярлалаа