1. S.EG101 С.Сэлэнгэ
Семинар №14

2. Хураангуй: Монгол орны байгалийн тэнцвэрт
байдал, экосистемийн үндсэн нэгжүүд болох
ургамал, амьтан, ой модны ач холбогдлыг
тодорхойлж, нийгмийн хөгжлийн явцад тэдгээрийн
хорогдол, мөхлийн шалтгааныг тодорхойлох
Түлхүүр үг: ургамлын
нөөц, амьтны нөөц, бүтэц
бүрэлдэхүүн, нөлөөлөх
хүчин зүйл, ховор, байгаль,
хүрээлэгч орчин
• Экосистемийн төлөв байдалд нөлөөлж буй гол
эх үүсвэрүүд
• Байгаль экологийн тэнцвэрт байдалд
ургамлын гүйцэтгэх үүрэг
• Амьтны аймгийн байгальд нөлөөлөх нь
• Ой, мод, ус байгалийн хүчин зүйл болох нь
Дэд сэдэв:

3. • Байгалийн ургамлын бүлгэмдлийг зөв
зохистой ашиглах, хамгаалах
 Монгол орны ургамлын аймгийг
хамгаалах, нөхөн сэргээх, зохистой
ашиглахад “Байгаль ургамлын тухай”, “Ойн
тухай хуулиуд”, “Биологийн төрөл зүйлийг
хамгаалах үйл ажиллагааны үндэсний
хөтөлбөр”, “Монгол улсын аюулгүй байдлын
үзэл баримтлал” зэрэг баримт бичгүүдийн
хүрээнд авч байгаа арга хэмжээнүүд чухал
үүрэг гүйцэтгэж байна.

4. • Мөхсөн болон ховор ургамлын зүйлүүдийг
хамгаалах
 Монгол улсын “Байгалийн, ургамлын тухай” хуулиар
ургамлыг түүний нөөц, нөхөн сэргэх чадварыг нь харгалзан
нэн ховор, ховор, элбэг гэж ангилдаг. Байгалийн жамаар
нөхөн сэргэх чадваргүй, тархац нэн хязгаарлагдмал, ашиглах
нөөцгүй, устах аюулд өртсөн ургамлыг нэн ховор гэнэ. Энэ
хуулийн хавсралтад 133 зүйл дээд ургамал бичигдсэн
байдаг. Нэн ховор ургамлыг эрдэм шинжилгээний бус
зорилгоор түүж ашиглахыг бүрмөсөн хориглосон.
 Байгалийн жамаар нөхөн сэргэх чадвар
хязгаарлагдмал, ашиглах нөөцгүй, устаж болзошгүй
ургамлыг ховор гэх бөгөөд түүний нэрсийг Засгийн газар
баталдаг. Монгол улсын засгийн газраас 377 зүйл ховор
ургамлын нэрсийн жагсаалт гаргасан. 1997 онд хэвлэгдсэн
Монгол улсын улаан номонд 100 зүйл дээд ургамал, 4 зүйл
хөвд, 6 зүйл ойм, 12 зүйл замаг, 6 зүйл мөөг бүртгэгдсэн нь
тэдгээрийн ашиглалт, хамгаалалтыг хуульчилсан чухал арга
хэмжээ боллоо.

5.  Улмаар устах аюулд өртсөн, ховор олон зуун
ургамлын тархацтай нутгийг улсын тусгай
хамгаалалтад хамааруулсан байдаг.
 Монгол орны ой нь Төв Азийн эрс тэс уур амьсгалтай
нөхцөлд зохицон ургадаг учир байгалийн жамаар
нөхөн сэргэх чадавхиар нэн хязгаарлагдмал, түймэр,
хөнөөлт шавьж болон хүний үйл ажиллагааны сөрөг
нөлөөлөлд хялбархан ордог байна.
 Байгаль бол хүний амьдралд онц чухал ач
холбогдолтой бөгөөд хүрээлэн буй орчны чухал
бүрдэл хэсэг юм. Ялангуяа ой мод ургамал олон
янзын үүрэгтэй, юугаар ч сольшгүй байгалийн нөөц
бөгөөд түүний ач холбогдол дараахь байдлаар
илэрнэ.
• Мөхсөн болон ховор ургамлын зүйлүүдийг
хамгаалах

6. Дэлхийд үндсэн
хүчилтөрөгч
нийлүүлэгч
Тухайн байгальд
оршин байрладаг усны
горимд нөлөөлж, усны
тэнцвэрийг
зохицуулдаг
Экологийн сөрөг
үзэгдлийг багасгадаг
/элсний нүүдэл, ган,
салхи/
Цаг уурыг зөөлрүүлж
ургам нэмэгдүүлэхэд
нөлөөлнө
Агаар мандлын
бохирдлыг багасгана
Хөрсний элэгдэл,
эвдрэл, нуралтаас
хамгаална
Ой мод, ургамал нь
эрүүл ахуйн болон гоо
зүйн ач холбогдолтой

7. • Ойг ач холбогдол, байрлал, үүргээр нь 3 бүлэгт хуваадаг.
 Экологийн хэвийн нөхцлийг хамгаалагч. Ой модны
экологи, биологийн үүргийг үнэлж баршгүй бөгөөд
экосистемийн бүрэлдэхүүн хэсгийн хувьд янз бүрийн
/эрүүл ахуй амьдралын хэвийн нөхцлийг
хадгалах, хүний сэтгэхүйд таатай нөлөө үзүүлэх, гоо
зүйн таашаал өгөх, хөрс хамгаалж, ургамал, амьтны
генфондыг хамгаалах/ үүрэгтэй.
 Ашиглалтын ой мод. Мод бэлтгэх гол ажил нь ой
мод баян бүсэд хамаарагдах бөгөөд байгалийн
биотопыг өөрчлөн, байгалийн тэнцвэрийг
алдагдуулахгүй байх ёстой. Ой модноос маш олон
төрлийн модон бүтээгдэхүүн, түүхий эдийг гаргаж
авдаг. Модоор 30 мянга гаруй нэр төрлийн
бүтээгдэхүүн хийдэг. Ой модны нөөцийг шинжлэх
ухааны үндэстэй, зүй зохистой ашиглах нь зүйтэй
юм.

8. Үзүүлэлт
Газрын нарийвчилсан судалгаагаар
2005 он 2006 он 2007 он
Монгол орны газар нутгийн хэмжээ, мян-га 156411,6 156411,6 156411,6
Ойн сангийн нийт талбай 18291,8 19166,1 19002,2
Ойгоор бүрхэгдсэн талбай 12887,7 13448,1 13397,1
Газар нутгийн ойрхог чанар, хувь /сөөг торлог
оролцохгүйгээр/
8,0 8,14 8,11
Байгалийн ой 12506,2 12740,4 12681,3
Сөөг торлог 381,5 707,7 715,8
Ойгоор бүрхэгдээгүй талбай 3421,9 4208,2 4255,6
Тармаг ой 2929,7 2892,7 2942,8
Шатсан талбай 289,0 707,1 757,4
Огтолсон
талбай
189,0 202,5 210,3
Ойжих талбай 391,0 405,9 345,1
Ойн талбай 16686,9 17660,6 17652,7
Ойн бус талбай 1604,, 1505,5 1349,5

9. Монгол орны амьтны аймгийн зүйлийн бүрэлдэхүүн
д/д Амьтны аймаг Зүйлийн тоо Эзлэх хувь
1 Хөхтөн 139 1,0
2 Шувуу 457 3,4
3 Загас 75 0,5
4 Хоёр нутагтан, мөлхөгчид 28 0,2
5 Шавьж 12500 91,1
6 Бусад амьтан 516 3,8

10. Нийт амьтны аймгийн зүйлийн 91,1%-ийг шавьж, 3,4%-ийг
шувуу, 1,0%-ийг хөхтөн, 0,5%-ийг загас, 0,2%-ийг хоёр нутагтан,
мөлхөгчид, бусад амьтан 3,8%-ийг эзэлнэ.
Монгол оронд 8 баг, 22 овог, 73 төрөлд хамаарах 139
зүйл хөхтөн бий. Эдгээрийн дотор шавьж идэштэн 13, сарьсан
далавчтан 12, туулай хэлбэртэн 6, мэрэгчид 69, махан идэштэн
24, саарьтан 1, туруутан 12, туурайтан 2 зүйл байна.
Монгол оронд 19 баг, 60 овог, 200 төрлийн 457 зүйл
шувуу байдгаас суурин 81 зүйл, 245 өндөглөж зусдаг, 52 зүйл нь
нүүдлийн үедээ манай орноор дайрч өнгөрдөг, 10 зүйл нь
сибирээс нүүдлэн ирж өвөлждөг, 9 зүйл нь нүүдлийн, зусдаг 60
зүйл шувуу тохиолдлын байдлаар хааяа орж ирдэг байна.
Тодорхой газар нутагт чөлөөтэй оршдог зэрлэг амьтдын
бүх зүйлийн нийлбэр цогцыг амьтны аймаг гэнэ. Амьтны аймаг
хүрээлэн буй орчин, дэлхийн биологийн олон янз байдлын
салшгүй элемент бөгөөд байнга шинэчлэгддэг, тогтворжуулагч
чухал хэсэг юм.

11. Амьтны аймгийн экологийн үндсэн үүрэг нь бодис ба энергийн биотик
эргэлтэнд оролцож, экосистемийн тогтвортой байдлыг хангана. Үүнд:
Хүрээлэн буй орчинг хамгаалах /Экологийн тэнцвэрт байдлыг хангах/
Биологийн бодис, энерги, тэжээлийн эргэлтэнд оролцох
Тоос хүртээх, ургамлын тархахад оролцох
Гоо зүйн таашаал өгөх
Амьтны аймаг нь экосистемийн чухал бүрэлдэхүүн хэсэг болохоос гадна
биологийн үнэт нөөц юм. Бүх амьтны зүйлүүд дэлхийн генофондыг
үүсгэдэг. Бүх амьтан экосистемд хэрэгтэй бөгөөд бүгд ашигтай. Байгальд
туйлын ашигтай ба туйлын хортой амьтан гэж байхгүй. Жишээлбэл: Ялаа
халдварт өвчин тараах боловч мэлхий, жижиг шувуу, гүрвэл, аалз мэт
амьтдын хоол болдог. Амьтны аймаг нь дараахь байдлаар байгалийн нөөц
баялаг болдог. Үүнд:
Хүнсний бүтээгдэхүүн
Техникийн түүхий эд
Эмийн түүхий эд
Ангийн аж ахуйн үржүүлгийн материалын суурь
Харин орчин үед галт зэвсэг, техник хэрэгсэл ашиглан байгалийн биотыг
устгаж байгаагаас өнөө үед амьтны тоо толгой цөөрч, олон тоогоор
тоологдож байсан зүйлүүд устах аюулд учраад байна. Жишээ нь жилд
дунджаар 7 сая жижиг дууч шувууг олон улсын зах зээлд арилжаалах
зорилгоор барьдаг бөгөөд түүнээс ихэнх нь тээвэрлэх, худалдаалах явцад

12. Амьдрах орчин өөрчлөгдөх. Ой мод тайрах, тал хээрийн өвс
ногоог хадах, намаг хатаах, усан сан байгуулах зэргээс
амьдрах нөхцөл өөрчлөгдөх /Норилск хотод тооцоогүйгээр
хийн хоолой тавьснаас цаа буга хоолойны өмнө
олноорцугларч үхсэн байсан/
Агнах. Зарим амьтдын тоо эрс цөөрч байгаа нь хууль бус
агналт хийсэнтэй холбоотой юм.
Харийн амьтныг нутагшуулах. ОХУ-д Америкийн усан
булга оруулж ирж тус нутагт үржүүлснээр Европын усан
булга устах аюулд өртөөд байна.
Шууд устгал. ХАА-н бүтээгдэхүүн болон ангийн объектийг
хамгаалах зорилгоор бусад амьтдыг устгах
Тохиолдлын устгал. Тээврийн хэрэгслийн хөдөлгөөн, өвс
хадалт, цахилгааны шугам сүлжээ, дайны хөлд өртөж амьтад
үхэж үрэгдэх.
Орчны бохирдолт. Хүрээлэн буй орчинд пестицид, нефть,
нефтийн бүтээгдэхүүн, агаар мандлыг бохирдуулагч
бодисоор бохирдсоны нөлөөгөөр ан амьтад үхэж цөөрдөг.

13. •Анхаарал тавьсанд
баярлалаа