ว่าด้วยม้าสินธพอาชาไนย พระศาสดา เมื่อประทับอยู่ในพระวิหารเชตวัน ทรงปรารภภิกษุผู้ละความเพียรรูปหนึ่ง จึงตรัสพระธรรมเทศนานี้ ดังนี้. ความพิศดารว่า สมัยนั้น พระศาสดาตรัสเรียกภิกษุนั้นมา แล้วตรัสว่า ดูก่อนภิกษุ บัณฑิตทั้งหลาย แม้ในกาลก่อน ได้กระทำความเพียร แม้ในที่อันมิใช่ที่อยู่ แม้ได้รับบาดเจ็บ ก็ไม่ละความเพียร ดังนี้แล้ว ทรงนำอดีตนิทานมาว่า

1. 1
โภชาชานียชาดก
พระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๗ พระสุตตันตปิฎกเล่มที่ ๑๙ [ฉบับมหาจุฬาฯ]
ขุททกนิกาย ชาดก ภาค ๑
๓. โภชาชานียชาดก (จากพระไตรปิฎก ลาดับเรื่องที่ ๒๓)
ว่าด้วยม้าสินธพชาติอาชาไนย
(ม้าสินธพชาติอาชาไนยโพธิสัตว์ กล่าวกับหมู่ญาติว่า)
[๒๓] ม้าสินธพชาติอาชาไนยที่ถูกยิงด้วยลูกศร แม้นอนตะแคงอยู่
ก็ยังประเสริฐกว่าม้ากระจอก พ่อสารถี ท่านจงตระเตรียมเราออกรบอีกเถิด
โภชาชานียชาดกที่ ๓ จบ
------------------
คาอธิบายเพิ่มเติมนามาจากบางส่วนของอรรถกถา
เอกกนิบาตชาดก กุรุงควรรค
๓. โภชาชานียชาดก ว่าด้วยม้าสินธพอาชาไนย
พระศาสดา เมื่อประทับอยู่ในพระวิหารเชตวัน
ทรงปรารภภิกษุผู้ละความเพียรรูปหนึ่ง จึงตรัสพระธรรมเทศนานี้ ดังนี้.
ความพิศดารว่า สมัยนั้น พระศาสดาตรัสเรียกภิกษุนั้นมา แล้วตรัสว่า
ดูก่อนภิกษุ บัณฑิตทั้งหลาย แม้ในกาลก่อน ได้กระทาความเพียร
แม้ในที่อันมิใช่ที่อยู่ แม้ได้รับบาดเจ็บ ก็ไม่ละความเพียร ดังนี้แล้ว
ทรงนาอดีตนิทานมาว่า
ในอดีตกาล เมื่อพระเจ้าพรหมทัตครองราชสมบัติ อยู่ในนครพาราณสี
พระโพธิสัตว์บังเกิดในตระกูลม้าสินธพชื่อ โภชาชานียะ สมบูรณ์ด้วยอาการทั้งปว
ง ได้เป็ นม้ามงคลของพระเจ้าพาราณสี.
พระโพธิสัตว์นั้นบริโภคโภชนะ ข้าวสาลีมีกลิ่นหอมอันเก็บไว้ ๓ ปี
ถึงพร้อมด้วยรสเลิศต่างๆ ในถาดทองอันมีราคาแสนหนึ่ง
ยืนอยู่ในภาคพื้นอันไล้ทาด้วยของหอมมีกาเนิด ๔ ประการเท่านั้น สถานที่ยืนนั้น
วงด้วยม่านผ้ากัมพลแดง เบื้องบนดาดเพดานผ้าอันวิจิตรด้วยดาวทอง
ห้อยพวงของหอมและพวงดอกไม้ ตามประทีปน้าหอม.
ก็ขึ้นชื่อว่า
พระราชาทั้งหลายผู้ไม่ปรารถนาราชสมบัติในนครพาราณสี ย่อมไม่มี คราวหนึ่ง
พระราชา ๗ พระองค์พากันล้อมนครพาราณสี
ทรงส่งหนังสือแก่พระเจ้าพาราณสีว่า จะให้ราชสมบัติแก่เราทั้งหลายหรือจะรบ.
พระเจ้าพาราณสีให้ประชุมอามาตย์ทั้งหลาย แล้วตรัสบอกข่าวนั้น
แล้วตรัสถามว่า ดูก่อนพ่อทั้งหลาย บัดนี้ พวกเราจะกระทาอย่างไร?
อามาตย์ทั้งหลายกราบทูลว่า ข้าแต่สมมติเทพ

2. 2
เบื้องต้นพระองค์ยังไม่ต้องออกรบก่อน
พระองค์จงส่งทหารม้าชื่อโน้นให้กระทาการรบ เมื่อทหารม้านั้นไม่สามารถ
ข้าพระบาททั้งหลายจักรู้ในภายหลัง.
พระราชารับสั่งให้เรียกทหารม้านั้นมา แล้วตรัสว่า ดูก่อนพ่อ
เธอจักอาจกระทา การรบกับพระราชา ๗ องค์หรือไม่.
นายทหารม้ากราบทูลว่า ข้าแต่สมมติเทพ ถ้าข้าพระบาทได้ม้าสินธพ
ชื่อโภชาชานียะไซร้ พระราชา ๗ พระองค์จงยกไว้
ข้าพระบาทจักอาจรบกับพระราชาทั่วทั้งชมพูทวีป.
พระราชาตรัสว่า ดูก่อนพ่อ ม้าสินธพโภชาชานียะ
หรือม้าอื่นก็ช่างเถิด.
นายทหารม้านั้นรับพระดารัสแล้ว ถวายบังคมพระราชาลงจากปราสาท
ให้นาม้าสินธพโภชาชานียะมา แม้ตนก็ผูกสอดเกราะทุกอย่าง เหน็บพระขรรค์
ขึ้นหลังม้าสินธพตัวประเสริฐ ออกจากพระนครไปประดุจฟ้ าแลบ
ทาลายกองพลที่ ๑ จับเป็ นพระราชาได้องค์หนึ่ง
พามามอบให้แก่พลในนครแล้วกลับไปอีก ทาลายกองพลที่ ๒ กองพลที่ ๓
ก็เหมือนกัน จับเป็นพระราชาได้ ๕ องค์อย่างนี้ ด้วยประการฉะนี้
แล้วทาลายกองพลที่ ๖
ในคราวจับพระราชาองค์ที่ ๖ ม้าสินธพโภชาชานียะได้รับบาดเจ็บ
เลือดไหล เวทนากล้าเป็นไป นายทหารม้านั้นรู้ว่า ม้าสินธพนั้นได้รับบาดเจ็บ
จึงให้ม้าสินธพโภชาชานียะนอนที่ประตูพระราชวัง เริ่มทาเกราะให้หลวม
เพื่อจะผูกเกราะม้าตัวอื่น พระโพธิสัตว์ ทั้งที่นอนทางข้างที่มีความผาสุกมาก
ลืมตาขึ้นเห็นนายทหารม้า (ทาอย่างนั้น) จึงคิดว่า
นายทหารม้านี้จะหุ้มเกราะม้าตัวอื่น และม้าตัวนี้จักไม่สามารถทาลายกองพลที่ ๗
จับพระราชาองค์ที่ ๗ ได้ และกรรมที่เราทาไว้แล้ว จักพินาศหมด
แม้นายทหารม้าซึ่งไม่มีผู้เปรียบก็จักพินาศ
แม้พระราชาก็จักตกอยู่ในเงื้อมมือของพระราชาอื่น เว้นเราเสีย ม้าอื่นชื่อว่า
สามารถเพื่อทาลายกองพลที่ ๗ แล้ว จับพระราชาองค์ที่ ๗ ได้ย่อมไม่มี ทั้งๆ
ที่นอนอยู่นั่นแล ให้เรียกนายทหารม้ามา แล้วกล่าวว่า ดูก่อนนายทหารม้าผู้สหาย
เว้นเราเสีย ชื่อว่า ม้าอื่นผู้สามารถเพื่อทาลายกองพลที่ ๗ แล้วจับพระราชาองค์ที่
๗ ได้ย่อมไม่มี เราจักไม่ทากรรมที่เรากระทาแล้วให้เสียหาย
ท่านจงให้เราแลลุกขึ้นแล้วผูกเกราะเถิด
ครั้นกล่าวแล้ว จึงกล่าวคาถานี้ว่า
ม้าสินธพอาชาไนยถูกลูกศรแทงแล้ว แม้นอนตะแคงอยู่ข้างเดียว
ก็ยังประเสริฐกว่าม้ากระจอก ดูก่อนนายสารถี ท่านจงประกอบฉันออกรบเถิด.
พระโพธิสัตว์กล่าวว่า เพราะเหตุที่เราแล แม้จะไปด้วยอาการอย่างนี้

3. 3
ก็ยังประเสริฐกว่า ฉะนั้น ท่านจงประกอบเราเถิด อย่าประกอบม้าตัวอื่นเลย.
นายทหารม้าพยุง พระโพธิสัตว์ให้ลุกขึ้น พันแผลแล้ว
ผูกสอดเรียบร้อย นั่งบนหลังของพระโพธิสัตว์นั้น ทาลายกองพลทับที่ ๗
จับเป็นพระราชาองค์ที่ ๗ แล้วมอบให้แก่พลของพระราชา คนทั้งหลายนา
แม้พระโพธิสัตว์มายังประตูพระราชวัง พระราชาเสด็จออก
เพื่อทอดพระเนตรพระโพธิสัตว์นั้น.
พระมหาสัตว์ทูลพระราชาว่า ข้าแต่มหาราช
พระองค์อย่าทรงฆ่าพระราชาทั้ง ๗ เลย จงให้กระทาสบถแล้วปล่อยไป
พระองค์จงประทานยศที่จะพึงประทานแก่ข้าพระบาทและนายทหารม้า
ให้เฉพาะแก่นายทหารม้าเท่านั้น การจับพระราชา ๗ องค์ได้แล้ว
ทาทหารผู้กระทาการรบให้พินาศ ย่อมไม่ควร แม้พระองค์ก็จงทรงบาเพ็ญทาน
รักษาศีล ทรงครองราชสมบัติโดยธรรม
เมื่อพระโพธิสัตว์ให้โอวาทแก่พระราชาอย่างนี้แล้ว
คนทั้งหลายจึงถอดเกราะของพระโพธิสัตว์ออก
เมื่อเกราะสักว่าถูกถอดออกเท่านั้น พระโพธิสัตว์นั้นดับไปแล้ว.
พระราชาทรงให้ทาฌาปนกิจสรีระของพระโพธิสัตว์นั้นได้ประทานยศใหญ่แก่นา
ยทหารม้า ทรงให้พระราชาทั้ง ๗ พระองค์
ทรงกระทาสบถเพื่อไม่ประทุษร้ายพระองค์อีก แล้วทรงส่งไปยังที่ของตน
ทรงครองราชสมบัติโดยธรรมโดยสม่าเสมอ
ในเวลาสุดสิ้นพระชนมายุ ได้เสด็จไปตามยถากรรม.
พระศาสดาตรัสว่า ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย
บัณฑิตทั้งหลายในปางก่อนได้กระทาความเพียร แม้ในที่อันมิใช่บ่อเกิดอย่างนี้
แม้ได้รับบาดเจ็บเห็นปานนี้ก็ไม่ละความเพียร
ส่วนเธอบวชในศาสนาอันเป็ นเครื่องนาออกจากทุกข์เห็นปานนี้
เพราะเหตุไรจึงละความเพียรเสีย แล้วทรงประกาศสัจจะทั้ง ๔
ในเวลาจบสัจจะ ภิกษุผู้ละความเพียรตั้งอยู่ในพระอรหัตผล.
ฝ่ายพระศาสดา ครั้นทรงนาพระธรรมเทศนานี้มาสืบต่ออนุสนธิแล้ว
จึงทรงประชุมชาดกว่า
พระราชาในครั้งนั้น ได้เป็ น พระอานนท์
นายทหารม้าในครั้งนั้น ได้เป็น พระสารีบุตร
ส่วนโภชาชานียสินธพในครั้งนั้น ได้เป็น เรา แล.
จบอรรถกถาโภชาชานียชาดกที่ ๓
-----------------------------------------------------