ว่าด้วย ควรเรียนทุกอย่างแต่ไม่ควรใช้ทุกอย่าง พระศาสดา เมื่อประทับอยู่ ณ พระเวฬุวันวิหาร ทรงปรารภพระเจ้าอชาตศัตรู จึงตรัสพระธรรมเทศนานี้ ดังนี้ เรื่องปัจจุบันได้ให้พิสดารมาแล้วใน ถุสชาดก ในหนหลังนั่นแล. ส่วนในชาดกนี้ พระศาสดาทรงเห็นพระราชาทรงหยอกเล่นกับพระโอรสพลาง ทรงฟังธรรมพลางอย่างนั้น ทรงทราบว่า ภัยจักเกิดขึ้นแก่พระราชา เพราะอาศัยพระโอรสนั้น จึงตรัสว่า มหาบพิตร พระราชาครั้งเก่าก่อนทั้งหลายทรงรังเกียจสิ่งที่ควรรังเกียจ ได้ทรงกระทำโอรสของพระองค์ไว้ ณ ส่วนข้างหนึ่ง ด้วยทรงดำริว่า พระโอรสจงครองราชสมบัติในเวลาเราแก่ชราตามัว. แล้วทรงนำเอาเรื่องในอดีตมาสาธก ดังต่อไปนี้

1. 1
มูสิกชาดก
พระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๗ พระสุตตันตปิฎกเล่มที่ ๑๙ [ฉบับมหาจุฬาฯ]
ขุททกนิกาย ชาดก ภาค ๑
๓. มูสิกชาดก (จากพระไตรปิฎก ลาดับเรื่องที่ ๓๗๓)
ว่าด้วยหนูถูกฆ่าตาย
(เวลาจะไปสระโบกขรณีเพื่อสรงสนาน พระราชาตรัสว่า)
[๑๒๓] คนบ่นเพ้ออยู่ว่า นางหนูไปไหน ไปที่ไหน
เราคนเดียวเท่านั้นรู้ว่า นางหนูถูกฆ่าอยู่ในบ่อน้า
(เวลาเสด็จเข้าไปยังปราสาท พระราชาเสด็จดาเนินสาธยายไปว่า)
[๑๒๔] เหตุที่เจ้าเที่ยวมองข้างโน้นข้างนี้ไปมาเสมือนหนึ่งลา
ทาให้เรารู้ว่า เจ้าฆ่านางหนูที่บ่อน้าแล้ว ยังปรารถนาจะกินพระเจ้ายวะอีก
(พระราชาเสด็จดาเนินท่องบ่นจนถึงหัวบันไดว่า)
[๑๒๕] นี่เจ้าโง่ เจ้ายังเป็นเด็กเล็กนัก ยังเป็นวัยรุ่น มายืนถือท่อนไม้ยาว
เราจักไม่ยอมให้ชีวิตแก่เจ้า
(พระราชารอดพ้นจากความตาย ทรงร่าเริงยินดี ทรงเปล่งอุทานว่า)
[๑๒๖] เราผู้ถูกบุตรปองฆ่า รอดพ้นจากความตาย
เพราะอยู่บนวิมานในอากาศก็หาไม่ เพราะบุตรสุดที่รักเสมอด้วยอวัยวะก็หาไม่
แต่เราพ้นจากความตายเพราะคาถาที่อาจารย์ผูกให้
[๑๒๗] บุคคลควรเรียนสูตร (คาว่า สูตร ในที่นี้ได้แก่ปริยัติ) ทุกอย่าง
ไม่ว่าจะเป็ นชั้นต่า ชั้นสูง หรือปานกลาง และควรรู้จุดมุ่งหมายของวิชาทุกอย่าง
แต่ว่าไม่ควรใช้วิชาทุกอย่าง
เวลาที่สูตรซึ่งได้ศึกษามาแล้วนาประโยชน์มาให้ก็ยังมีอยู่
มูสิกชาดกที่ ๓ จบ
---------------------
คาอธิบายเพิ่มเติมนามาจากบางส่วนของอรรถกถา
มูสิกชาดก
ว่าด้วย ควรเรียนทุกอย่างแต่ไม่ควรใช้ทุกอย่าง
พระศาสดา เมื่อประทับอยู่ ณ พระเวฬุวันวิหาร
ทรงปรารภพระเจ้าอชาตศัตรู จึงตรัสพระธรรมเทศนานี้ ดังนี้
เรื่องปัจจุบันได้ให้พิสดารมาแล้วใน ถุสชาดก ในหนหลังนั่นแล.
ส่วนในชาดกนี้
พระศาสดาทรงเห็นพระราชาทรงหยอกเล่นกับพระโอรสพลาง
ทรงฟังธรรมพลางอย่างนั้น ทรงทราบว่า ภัยจักเกิดขึ้นแก่พระราชา
เพราะอาศัยพระโอรสนั้น จึงตรัสว่า มหาบพิตร
พระราชาครั้งเก่าก่อนทั้งหลายทรงรังเกียจสิ่งที่ควรรังเกียจ

2. 2
ได้ทรงกระทาโอรสของพระองค์ไว้ ณ ส่วนข้างหนึ่ง ด้วยทรงดาริว่า
พระโอรสจงครองราชสมบัติในเวลาเราแก่ชราตามัว.
แล้วทรงนาเอาเรื่องในอดีตมาสาธก ดังต่อไปนี้ :-
ในอดีตกาล เมื่อพระเจ้าพรหมทัตครองราชสมบัติอยู่ในนครพาราณสี
พระโพธิสัตว์บังเกิดในสกุลพราหมณ์ในเมืองตักกสิลา
ได้เป็นอาจารย์ทิศาปาโมกข์.
โอรสของพระเจ้าพาราณสี
พระนามว่ายวกุมาร ได้เรียนศิลปะทุกอย่างในสานักของพระโพธิสัตว์นั้น
แล้วให้การซักถาม คือทดสอบวิชาแล้ว ประสงค์จะกลับมาบ้านเมือง
จึงอาลาอาจารย์นั้น.
อาจารย์รู้ได้ด้วยอานาจวิชาดูอวัยวะว่า อันตรายจักมีแก่กุมารนี้
เพราะอาศัยบุตรเป็นเหตุ คิดว่าเราจักบาบัดอันตรายของพระกุมารนั้น
จึงเริ่มไตร่ตรองหาข้อเปรียบเทียบสักข้อหนึ่ง.
ก็ในกาลนั้น
ม้าของอาจารย์ทิศาปาโมกข์นั้นมีอยู่ตัวหนึ่งแผลเกิดขึ้นที่เท้าของม้านั้น.
พวกคนเลี้ยงม้าจึงกระทาม้าตัวนั้นไว้เฉพาะในเรือน เพื่อจะตามรักษาแผล.
ในที่ไม่ไกลเรือนนั้นมีบ่อน้าอยู่บ่อหนึ่ง ครั้งนั้น
หนูตัวหนึ่งออกจากเรือนกัดแผลที่เท้าของม้า. ม้าไม่สามารถจะห้ามมันได้.
วันหนึ่ง ม้านั้นไม่อาจอดกลั้นเวทนาได้
จึงเอาเท้าดีดหนูซึ่งมากัดกินแผลให้ตายตกลงไปในบ่อน้า.
พวกคนเลี้ยงม้าไม่เห็นหนูมาจึงกล่าวกันว่า ในวันอื่นๆ หนูมากัดแผล
บัดนี้ไม่ปรากฏ มันไปเสียที่ไหนหนอ.
พระโพธิสัตว์กระทาเหตุนั้นให้ประจักษ์แล้ว กล่าวว่าคนอื่นๆ ไม่รู้
จึงพากันกล่าวว่า หนูไปเสียที่ไหน แต่เราเท่านั้นย่อมรู้ว่า
หนูถูกม้าฆ่าแล้วดีดลงไปในบ่อน้า.
พระโพธิสัตว์นั้นจึงกระทาเหตุนี้นั่นแหละให้เป็นข้อเปรียบเทียบแล้วป
ระพันธ์เป็ นคาถาที่หนึ่งมอบให้แก่พระราชกุมาร.
พระโพธิสัตว์นั้นไตร่ตรองหาข้อเปรียบเทียบข้ออื่นอีก
ได้เห็นม้าตัวนั้นแหละมีแผลหายแล้ว ออกไปที่ไร่ข้าวเหนียวแห่งหนึ่ง
แล้วสอดปากเข้าไปทางช่องรั้ว ด้วยหวังว่าจักกินข้าวเหนียว
จึงกระทาเหตุนั้นแหละให้เป็นข้อเปรียบเทียบ แล้วประพันธ์เป็ นคาถาที่ ๒
มอบให้แก่พระราชกุมารนั้น.
ส่วนคาถาที่ ๓ พระโพธิสัตว์ประพันธ์โดยกาลังปัญญาของตน
มอบคาถาที่ ๓ แม้นั้นให้แก่พระราชกุมารนั้น แล้วกล่าวว่า ดูก่อนพ่อ
เธอดารงอยู่ในราชสมบัติแล้ว เวลาเย็นเมื่อจะไปสระโบกขรณีสาหรับสรงสนาน

3. 3
พึงเดินท่องบ่นคาถาที่ ๑ ไปจนถึงบันใดอันใกล้
เมื่อจะเข้าไปยังปราสาทอันเป็นที่อยู่ของเธอ พึงเดินท่องบ่นคาถาที่ ๒
ไปจนถึงที่ใกล้เชิงบันใด ต่อจากนั้นไป พึงเดินท่องบ่นคาถาที่ ๓
ไปจนถึงหัวบันใด ครั้นกล่าวแล้วจึงส่งพระกุมารไป.
พระกุมารนั้น ครั้นไปถึงแล้วได้เป็นอุปราช เมื่อพระบิดาสวรรคตแล้ว
ได้ครองราชสมบัติ. โอรสองค์หนึ่งของพระองค์ประสูติแล้ว
พระโอรสนั้นในเวลามีพระวัสสา ๑๖ ปี คิดว่าจักปลงพระชนม์พระบิดา
เพราะความโลภในราชสมบัติ จึงตรัสกะอุปัฏฐาก (มหาดเล็ก) ทั้งหลายว่า
พระบิดาของเรายังหนุ่ม เราคอยเวลาถวายพระเพลิงพระบิดานี้
จักเป็นคนแก่คร่าคร่าเพราะชรา
ประโยชน์อะไรด้วยราชสมบัติแม้ที่ได้ในกาลเช่นนั้น.
อุปัฏฐากเหล่านั้นทูลว่า ข้าแต่สมมติเทพ
พระองค์ไม่อาจไปยังประเทศชายแดน แล้วกระทาความเป็นโจร
พระองค์จงปลงพระชนม์พระบิดาของพระองค์ด้วยอุบายบางอย่าง
แล้วยึดเอาราชสมบัติ. พระโอรสนั้นรับว่าได้
แล้วไปยังที่ใกล้สระโบกขรณีสาหรับสรงสนานตอนเย็นของพระราชา
ในภายในพระราชนิเวศน์ ได้ถือพระขรรค์ยืนอยู่ด้วยตั้งใจว่า จักฆ่าพระบิดานั้น
ณ ที่นี้.
ในเวลาเย็น พระราชาทรงสั่งนางทาสีชื่อหนูไปด้วยพระดารัสว่า
เจ้าจงไปชาระหลังสระโบกขรณีให้สะอาด แล้วจงมา เราจักอาบน้า.
นางทาสีนั้นไปชาระหลังสระโบกขรณีอยู่ เห็นพระกุมาร.
พระกุมารจึงฟันนางทาสีนั้นขาด ๒ ท่อน แล้วทิ้งให้ตกลงไปในสระโบกขรณี
เพราะกลัวว่า กรรมของตนจะปรากฏขึ้น.
พระราชาได้เสด็จไปเพื่อจะสรงสนาน. ชนที่เหลือกล่าวว่า
แม้จนวันนี้นางหนูผู้เป็นทาสียังไม่กลับมา นางหนูไปไหน ไปที่ไร.
พระราชาตรัสคาถาที่ ๑ ว่า :-
คนพร่าบ่นอยู่ว่า นางหนูไปไหน นางหนูไปไหน
เราคนเดียวเท่านั้นรู้ว่า นางหนูตายอยู่ในบ่อน้าดังนี้.
พระองค์ได้เสด็จไปถึงฝั่งสระโบกขรณี.
พระราชาได้เสด็จดาเนินตรัสคาถาที่ไปถึงฝั่งสระโบกขรณี
พระกุมารคิดว่า
พระบิดาของเราได้ทรงทราบกรรมที่เรากระทาไว้จึงกลัวหนีไปบอกเรื่องนั้นแก่พ
วกอุปัฏฐาก.
พอล่วงไป ๗-๘ วัน อุปัฏฐากเหล่านั้นจึงทูลพระกุมารนั้นอีกว่า
ข้าแต่สมมติเทพ ถ้าพระราชาจะทรงทราบไซร้ จะไม่ทรงนิ่งไว้

4. 4
ก็คานั้นคงจะเป็ นคาที่พระราชานั้นตรัสโดยทรงคาดคะเนเอา
พระองค์จงปลงพระชนม์พระบิดานั้นเถิด.
วันรุ่งขึ้น พระกุมารนั้นถือพระขรรค์ประทับยืนที่ใกล้เชิงบันใด
ในเวลาพระราชาเสด็จมา ทรงมองหาโอกาสที่จะประหารไปรอบด้าน.
พระราชาได้เสด็จดาเนินสาธยายคาถาที่ ๒ ว่า :-
เหตุใดท่านจึงคิดอย่างนี้ และมองหาโอกาสจะประหารทางโน้นทางนี้
แล้วกลับไปเสมือนลา เพราะฉะนั้น เราจึงรู้ว่า
ท่านฆ่าทาสีชื่อว่านางหนูตายทิ้งไว้ในบ่อน้า
วันนี้ยังปรารถนาจะบริโภคโภชนะข้าวเหนียวอีกหรือ.
แม้คาถานี้ก็แสดงเนื้อความนี้ สาหรับพระราชาผู้ไม่ทรงทราบเลยว่า
เพราะเหตุที่นั้นคิดอย่างนี้ และมองหาโอกาสจะประหารอยู่ทางโน้นทางนี้
แล้วกลับไปเสมือนลาฉะนั้น เพราะฉะนั้น เราจึงรู้จักท่านว่า
วันก่อนท่านฆ่าทาสีชื่อนางหนูที่สระโบกขรณี*(ตรงนี้น่าจะเป็ นว่า “วันนี้
ยังปรารถนาจะฆ่าพระเจ้ายวราชอีก”) วันนี้
ยังปรารถนาจะบริโภคโภชนะข้าวเหนียวอีก.*
พระกุมารสะดุ้งพระทัยหนีไปด้วยคิดว่า พระบิดาเห็นเราแล้ว.
พระกุมารนั้นให้เวลาล่วงไปประมาณกึ่งเดือนแล้วคิดว่า
จักเอาท่อนไม้ประหารพระราชาให้ตาย
จึงถือท่อนไม้สาหรับประหารท่อนหนึ่งมีด้ามยาวแล้วได้ยืนกุมอยู่.
พระราชาตรัสว่า :-
แน่ะเจ้าผู้โง่เขลา เจ้ายังเป็ นเด็กอ่อน ตั้งอยู่ในปฐมวัย มีผมดาสนิท
มายืนถือท่อนไม้ยาวนี้อยู่ เราจะไม่ยอมยกชีวิตให้แก่เจ้า.
คาถาแม้นี้ก็ข่มขู่พระกุมาร
แสดงเนื้อความนี้สาหรับพระราชาผู้ไม่รู้นั่นแลว่า
เจ้าคนโง่เจ้าจักไม่ได้บริโภคข้าวเหนียวของตน บัดนี้
เราจักไม่ให้ชีวิตแก่เจ้าผู้ไม่มีความละอาย เราจักฆ่าตัดให้เป็นท่อนน้อยท่อนใหญ่
แล้วให้เสียบไว้บนหลาวนั่นแหละ.
พระราชาทรงสาธยายคาถาที่ ๓ พลางขึ้นถึงหัวบันใด. วันนั้น
พระกุมารนั้นไม่อาจหลบหนี กราบทูลว่า ข้าแต่สมมติเทพ
ขอพระองค์โปรดประทานชีวิตแก่ข้าพระองค์เถิดพระเจ้าข้า
แล้วหมอบลงที่ใกล้พระบาทของพระราชา.
พระราชาทรงคุกคามพระกุมารนั้นแล้ว ให้จองจาด้วยโซ่ตรวน
แล้วให้ขังไว้ในเรือนจา ทรงนั่งเหนือราชอาสน์ที่ประดับประดา ณ
ภายใต้เศวตฉัตร ทรงดาริว่า พราหมณ์ทิศาปาโมกข์ผู้อาจารย์ของเรา
เห็นอันตรายนี้แก่เรา จึงได้ให้คาถา ๓ คาถานี้ จึงร่าเริงยินดี.

5. 5
เมื่อจะเปล่งอุทาน จึงได้ตรัสคาถาที่เหลือว่า :-
เราเป็นผู้อันบุตรปรารถนาจะฆ่าเสีย
จะพ้นจากความตายเพราะภพในอากาศ
หรือเพราะบุตรที่รักเปรียบด้วยอวัยวะก็หาไม่
เราพ้นจากความตายเพราะคาถาที่อาจารย์ผูกให้.
บุคคลควรเรียนวิชาที่ควรเรียนทุกอย่าง ไม่ว่าจะเลว ดี หรือปานกลาง
บุคคลควรรู้ประโยชน์ของวิชาที่เรียนทั้งหมด แต่ไม่ควรประกอบใช้ทั้งหมด
ศิลปะที่ศึกษาแล้วนาประโยชน์มาให้ในเวลาใด แม้เวลาเช่นนั้นย่อมจะมีแท้.
ในกาลต่อมา เมื่อพระบิดาสวรรคตแล้ว
พระกุมารก็ได้ดารงอยู่ในราชสมบัติ.
พระศาสดา ครั้นทรงนาพระธรรมเทศนานี้มาแสดงแล้ว
จึงทรงประชุมชาดกว่า
ก็อาจารย์ทิศาปาโมกข์ในครั้งนั้น ได้เป็ น เราตถาคต ฉะนี้แล.
จบ อรรถกถามูสิกชาดกที่ ๓
-----------------------------------------------------