ว่าด้วย ความปรารถนาไม่มีที่สิ้นสุด พระศาสดา เมื่อประทับอยู่ ณ พระเชตวันมหาวิหาร ทรงปรารภปลายิปริพาชกผู้หนึ่ง ตรัสพระธรรมเทศนานี้ ดังนี้. ได้ยินว่า ปริพาชกผู้นั้นไม่ได้คำตอบโต้ในสกลชมพูทวีปทั้งสิ้น จึงมากรุงสาวัตถี ถามว่าใครจะสามารถโต้วาทะกับเราบ้าง ได้ฟังว่า พระสัมมาสัมพุทธเจ้าทรงสามารถ จึงแวดล้อมด้วยมหาชน พากันไปเชตวันมหาวิหาร ทูลถามปัญหากะพระผู้มีพระภาคเจ้า ซึ่งกำลังทรงแสดงธรรมในท่ามกลางบริษัทสี่. ลำดับนั้น พระศาสดาทรงแก้ปัญหาแก่ปริพาชกนั้น แล้วตรัสถามว่า อะไรชื่อว่าหนึ่ง. ปริพาชกนั้นไม่สามารถแก้ปัญหาได้ จึงลุกหนีไป. บริษัทที่นั่งอยู่ต่างกราบทูลว่า ข้าแต่พระองค์ ปริพาชกถูกพระองค์ข่มด้วยปัญหาบทเดียวเท่านั้น. พระศาสดาตรัสว่า ดูก่อนอุบาสกอุบาสิกาทั้งหลาย เรามิได้ข่มปริพาชกนั้นด้วยปัญหาบทเดียวในบัดนี้เท่านั้น แม้เมื่อก่อนเราก็ข่มได้เหมือนกัน ทรงนำเรื่องอดีตมาตรัสเล่า.

1. 1
วิคติจฉชาดก
พระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๗ พระสุตตันตปิฎกเล่มที่ ๑๙ [ฉบับมหาจุฬาฯ]
ขุททกนิกาย ชาดก ภาค ๑
๔. วิคติจฉชาดก (จากพระไตรปิฎก ลาดับเรื่องที่ ๒๔๔)
ว่าด้วยการนอบน้อมท่านผู้หมดความต้องการ
(ฤๅษีโพธิสัตว์เมื่อปริพาชกหนีไปแล้ว
จึงแสดงธรรมแก่บริษัทซึ่งนั่งประชุมกันอยู่ว่า)
[๑๘๘] ได้ยินมาว่า คนที่ไม่ปรารถนาสิ่งที่ตนเห็นก็ดี
ปรารถนาสิ่งที่ตนไม่เห็นก็ดี ข้าพเจ้าเข้าใจว่า
ถึงเขาจะเที่ยวแสวงหาไปนานแสนนาน ก็จะไม่ได้สิ่งที่ตนปรารถนาเลย
[๑๘๙] คนย่อมไม่พอใจสิ่งที่ตนได้มา
และดูหมิ่นสิ่งที่ตนปรารถนาได้มาแล้ว
เพราะความปรารถนาซึ่งมีอารมณ์ไม่มีที่สิ้นสุด
ข้าพเจ้าขอกระทาการนอบน้อมท่านผู้ปราศจากความปรารถนา
วิคติจฉชาดกที่ ๔ จบ
-----------------------------
คาอธิบายเพิ่มเติมนามาจากบางส่วนของอรรถกถา
วิคติจฉชาดก
ว่าด้วย ความปรารถนาไม่มีที่สิ้นสุด
พระศาสดา เมื่อประทับอยู่ ณ พระเชตวันมหาวิหาร
ทรงปรารภปลายิปริพาชกผู้หนึ่ง ตรัสพระธรรมเทศนานี้ ดังนี้.
ได้ยินว่า ปริพาชกผู้นั้นไม่ได้คาตอบโต้ในสกลชมพูทวีปทั้งสิ้น
จึงมากรุงสาวัตถี ถามว่าใครจะสามารถโต้วาทะกับเราบ้าง ได้ฟังว่า
พระสัมมาสัมพุทธเจ้าทรงสามารถ จึงแวดล้อมด้วยมหาชน
พากันไปเชตวันมหาวิหาร ทูลถามปัญหากะพระผู้มีพระภาคเจ้า
ซึ่งกาลังทรงแสดงธรรมในท่ามกลางบริษัทสี่.
ลาดับนั้น พระศาสดาทรงแก้ปัญหาแก่ปริพาชกนั้น แล้วตรัสถามว่า
อะไรชื่อว่าหนึ่ง. ปริพาชกนั้นไม่สามารถแก้ปัญหาได้ จึงลุกหนีไป.
บริษัทที่นั่งอยู่ต่างกราบทูลว่า ข้าแต่พระองค์
ปริพาชกถูกพระองค์ข่มด้วยปัญหาบทเดียวเท่านั้น.
พระศาสดาตรัสว่า ดูก่อนอุบาสกอุบาสิกาทั้งหลาย
เรามิได้ข่มปริพาชกนั้นด้วยปัญหาบทเดียวในบัดนี้เท่านั้น
แม้เมื่อก่อนเราก็ข่มได้เหมือนกัน ทรงนาเรื่องอดีตมาตรัสเล่า.
ในอดีตกาล ครั้งพระเจ้าพรหมทัตเสวยราชสมบัติอยู่ในกรุงพาราณสี
พระโพธิสัตว์อุบัติในตระกูลพราหมณ์ ในแคว้นกาสี ครั้นเจริญวัย

2. 2
ละกามสมบัติกามคุณออกบวชเป็นฤาษีอยู่ในหิมวันตประเทศเป็นเวลานาน
ต่อมา พระโพธิสัตว์ลงจากภูเขาอาศัยหมู่บ้านตาบลหนึ่ง พานักอยู่ ณ
บรรณศาลาใกล้แม่น้าวน.
ลาดับนั้น ปริพาชกผู้หนึ่งไม่ได้วาทะโต้ตอบในชมพูทวีปทั้งสิ้น
จึงไปถึงตาบลนั้นถามว่า มีใครบ้างหนอที่สามารถโต้ตอบวาทะกับเราได้ รู้ว่ามี
ทั้งได้ฟังถึงความอาจหาญของพระโพธิสัตว์ จึงแวดล้อมด้วยมหาชน
ไปยังที่อยู่ของพระโพธิสัตว์นั้น กระทาปฏิสันถารนั่งอยู่.
ลาดับนั้น พระโพธิสัตว์ถามปริพาชกนั้นว่า ท่านจักดื่มน้าแม่คงคา
มีสีและกลิ่นอบอวลบ้างไหม. ปริพาชก เมื่อจะเล่นสานวน จึงกล่าวว่า
อะไรคือคงคา คงคาทราย คงคาน้า คงคาฝั่งนี้ หรือคงคาฝั่งโน้น.
พระโพธิสัตว์กล่าวโต้ว่า ดูก่อนปริพาชก
ก็ท่านจะแยกน้ากับทรายและฝั่งนี้ฝั่งโน้นออกเสียแล้ว จักได้คงคาที่ไหนเล่า.
ปริพาชกสิ้นปฏิภาณลุกหนีไป.
เมื่อปริพาชกหนีไป พระโพธิสัตว์ เมื่อจะแสดงธรรมแก่บริษัทที่นั่งอยู่
ได้กล่าวคาถาเหล่านี้ว่า :-
บุคคลเห็นสิ่งใด ไม่ปรารถนาสิ่งนั้น อนึ่ง บุคคลไม่เห็นสิ่งใด
ย่อมปรารถนาสิ่งนั้น เราเข้าใจว่า บุคคลนั้นจักท่องเที่ยวไปอีกนาน อยากได้สิ่งใด
ก็จักไม่ได้สิ่งนั้นเลย.
บุคคลได้สิ่งใด ไม่ยินดีด้วยสิ่งนั้น ปรารถนาสมบัติอันใด
ก็ติเตียนสมบัติที่ได้มานั้น เพราะขึ้นชื่อว่าความปรารถนา
มีอารมณ์ไม่สิ้นสุด เราขอกระทาความนอบน้อมแด่ท่านผู้ปราศจากความปรารถน
า.
พระศาสดาทรงนาพระธรรมเทศนานี้มาแล้ว ทรงประชุมชาดก.
ปริพาชกในครั้งนั้น ได้เป็ น ปริพาชก ในครั้งนี้.
ส่วนดาบส คือ เราตถาคต นี้แล.
จบ อรรถกถาวิคติจฉชาดกที่ ๔
-----------------------------------------------------