ว่าด้วย ความเพียรทำให้เกิดประโยชน์หลายอย่าง พระศาสดา เมื่อประทับอยู่ ณ พระเชตวันมหาวิหาร ทรงปรารภกุฎุมพีคนหนึ่ง ตรัสพระธรรมเทศนานี้ ดังนี้. ได้ยินว่า กุฎุมพีผู้หนึ่งชาวกรุงสาวัตถี อยู่มาวันหนึ่ง บุตรของเขานั่งอยู่บนตักได้ถามปัญหาชื่อว่า อัตถทวาร คือปัญหากล่าวถึงประตูไปสู่ประโยชน์. เขาคิดว่า ปัญหานี้เป็นพุทธวิสัย คนอื่นจักไม่สามารถแก้ปัญหานั้นได้ จึงพาบุตรไปสู่เชตวันมหาวิหาร ถวายบังคมพระศาสดา กราบทูลว่า ข้าแต่พระองค์ผู้เจริญ ทารกนี้นั่งอยู่บนตักของข้าพระองค์ ได้ถามปัญหาชื่ออัตถทวาร ข้าพระองค์ไม่ทราบปัญหานั้นจึงมา ณ ที่นี้ ข้าแต่พระองค์ ขอพระองค์ตรัสบอกปัญหานี้เถิด. พระศาสดาตรัสว่า ดูก่อนอุบาสก ทารกนี้เป็นผู้แสวงประโยชน์ในบัดนี้เท่านั้นก็หามิได้ แม้เมื่อก่อนก็เป็นผู้แสวงหาประโยชน์ได้ถามปัญหานี้กะบัณฑิต แม้โบราณกบัณฑิตก็ได้บอกแก่ทารกนั้นแล้ว แต่เขากำหนดไว้ไม่ได้ เพราะไปสู่ภพขีดคั่นไว้ ทรงนำเรื่องอดีตมาตรัสเล่า.

1. 1
เอกปทชาดก
พระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๗ พระสุตตันตปิฎกเล่มที่ ๑๙ [ฉบับมหาจุฬาฯ]
ขุททกนิกาย ชาดก ภาค ๑
๘. เอกปทชาดก (จากพระไตรปิฎก ลาดับเรื่องที่ ๒๓๘)
ว่าด้วยเหตุอย่างเดียวทาให้บรรลุประโยชน์ได้หลายอย่าง
(กุมารน้อยผู้เป็นบุตรของเศรษฐีโพธิสัตว์ถามบิดาว่า)
[๑๗๕] คุณพ่อครับ
เหตุอย่างเดียวทาให้ได้บรรลุประโยชน์หลายอย่างมีอยู่หรือ
พวกเราจะทาประโยชน์หลายอย่างให้สาเร็จได้ด้วยเหตุอันใด
ขอคุณพ่อจงบอกเหตุนั้นสักอย่างหนึ่งซึ่งรวบรวมเหตุไว้มากมาย
(บิดาบอกแก่กุมารน้อยนั้นว่า)
[๑๗๖] ลูกเอ๋ย เหตุอันเดียวคือความขยัน
ที่ให้ได้บรรลุประโยชน์หลายอย่าง เพราะความขยันอันประกอบด้วยศีล
เข้าถึงขันติ อาจทาให้มิตรสหายมีความสุข
หรืออาจทาให้ศัตรูทั้งหลายได้รับความทุกข์
เอกปทชาดกที่ ๘ จบ
-------------------------
คาอธิบายเพิ่มเติมนามาจากบางส่วนของอรรถกถา
เอกปทชาดก
ว่าด้วย ความเพียรทาให้เกิดประโยชน์หลายอย่าง
พระศาสดา เมื่อประทับอยู่ ณ พระเชตวันมหาวิหาร
ทรงปรารภกุฎุมพีคนหนึ่ง ตรัสพระธรรมเทศนานี้ ดังนี้.
ได้ยินว่า กุฎุมพีผู้หนึ่งชาวกรุงสาวัตถี อยู่มาวันหนึ่ง
บุตรของเขานั่งอยู่บนตักได้ถามปัญหาชื่อว่า อัตถทวาร คือปัญหากล่าวถึงประตูไ
ปสู่ประโยชน์. เขาคิดว่า ปัญหานี้เป็ นพุทธวิสัย
คนอื่นจักไม่สามารถแก้ปัญหานั้นได้ จึงพาบุตรไปสู่เชตวันมหาวิหาร
ถวายบังคมพระศาสดา กราบทูลว่า ข้าแต่พระองค์ผู้เจริญ
ทารกนี้นั่งอยู่บนตักของข้าพระองค์ ได้ถามปัญหาชื่ออัตถทวาร
ข้าพระองค์ไม่ทราบปัญหานั้นจึงมา ณ ที่นี้ ข้าแต่พระองค์
ขอพระองค์ตรัสบอกปัญหานี้เถิด.
พระศาสดาตรัสว่า ดูก่อนอุบาสก
ทารกนี้เป็นผู้แสวงประโยชน์ในบัดนี้เท่านั้นก็หามิได้
แม้เมื่อก่อนก็เป็นผู้แสวงหาประโยชน์ได้ถามปัญหานี้กะบัณฑิต
แม้โบราณกบัณฑิตก็ได้บอกแก่ทารกนั้นแล้ว แต่เขากาหนดไว้ไม่ได้
เพราะไปสู่ภพขีดคั่นไว้ ทรงนาเรื่องอดีตมาตรัสเล่า.

2. 2
ในอดีตกาล ครั้งพระเจ้าพรหมทัตเสวยราชสมบัติอยู่ในกรุงพาราณสี
พระโพธิสัตว์เกิดในตระกูลเศรษฐี ครั้งนั้น
กุมารน้อยผู้เป็ นบุตรของพระโพธิสัตว์ถามขึ้นว่า ข้าแต่พ่อ
ขอพ่อจงบอกบทบทหนึ่งอันเป็ นทางให้ถึงประโยชน์ไม่ใช่น้อย
เพียงเหตุเดียวเท่านั้นแก่ลูก
ได้กล่าวคาถาแรกว่า :-
คุณพ่อครับ เหตุอย่างเดียวทาให้ได้ประโยชน์หลายอย่างมีอยู่หรือไม่
ลูกจะพึงทาประโยชน์ให้สาเร็จด้วยเหตุใด ขอคุณพ่อจงบอกเหตุนั้น
ซึ่งรวมประโยชน์ได้หลายอย่างแก่ผมเถิด.
ลาดับนั้น บิดา เมื่อจะบอกแก่กุมารน้อยนั้นได้กล่าวคาถาที่ ๒ ว่า :-
ลูกเอ๋ย เหตุอย่างหนึ่งคือความขยันหมั่นเพียร
ทาให้ได้ประโยชน์หลายอย่าง เพราะความขยันหมั่นเพียรนั้น ประกอบด้วยศีล
ประกอบด้วยขันติ อาจทามิตรทั้งหลายให้ถึงความสุข
หรืออาจทาศัตรูทั้งหลายให้ถึงความทุกข์ได้.
อธิบายความ บทบทหนึ่ง คือความขยัน
ได้แก่ความเพียรอันประกอบด้วยญาณ บุคคลผู้เฉลียวฉลาด ผู้ยังลาภให้เกิด
ประกอบด้วยบทมีประโยชน์มิใช่น้อย มีศีลเป็นต้น
ก็ความเพียรนี้นั้นประกอบด้วยอาจาระและศีล พรั่งพร้อมด้วยอธิวาสนขันติ
อาจสามารถจะยังมิตรทั้งหลายให้เป็นสุขได้
ให้เกิดความทุกข์แก่อมิตรทั้งหลายได้ ก็ใครเล่าผู้ประกอบด้วยกุศล วิริยะ
พรั่งพร้อมด้วยญาณอันจะยังลาภให้บังเกิด ถึงพร้อมด้วยอาจารขันติ
จะสามารถยังมิตรให้เป็นสุข หรือยังอมิตรให้เป็นทุกข์ได้.
พระโพธิสัตว์กล่าวแก้ปัญหาแก่บุตรฉะนี้
บุตรนั้นได้ยังประโยชน์ของตนให้สาเร็จตามนัยที่บิดาบอก
ดารงชีพไปตามยถากรรมแล้ว.
พระศาสดาทรงนาพระธรรมเทศนานี้มาแล้ว ทรงประกาศสัจจธรรม ท
รงประชุมชาดก.
ครั้นจบสัจจธรรม บิดาและบุตรดารงอยู่ในโสดาปัตติผล
บุตรในครั้งนั้น ได้มาเป็ น บุตรคนนี้ นี่แหละ
ส่วนเศรษฐีกรุงพาราณสี คือ เราตถาคต นี้แล.
จบ อรรถกถาเอกปทชาดกที่ ๘
-----------------------------------------------------