ว่าด้วย คนถูกความเร่าร้อนเผาจนไม่อาจสู้ข้าศึกได้ พระศาสดาเมื่อประทับอยู่ ณ พระเชตวันมหาวิหาร ทรงปรารภปลายิปริพาชก ตรัสพระธรรมเทศนานี้ ดังนี้. แต่ในเรื่องนี้ปริพาชกนั้นเข้าไปยังพระเชตวันมหาวิหาร. ขณะนั้น พระศาสดาแวดล้อมด้วยมหาชน ประทับนั่งบนธรรมาสน์อันประดับประดาแล้ว แสดงธรรมดุจลูกสีหะแผดเสียงสีหนาทอยู่เหนือพื้นมโนสิลา. ปริพาชกเห็นพระรูปของพระทศพลมีส่วนสัดงามดังรูปพรหม พระพักตร์มีสิริฉายดังจันทร์เพ็ญ และพระนลาฏดังแผ่นทองคำ กล่าวว่าใครจักอาจเอาชนะบุรุษผู้อุดมมีรูปอย่างนี้ ได้หันกลับไม่ยอมเข้าหมู่บริษัทหนีไป. มหาชนไล่ตามปริพาชกแล้ว กลับมากราบทูลความเป็นไปนั้นแด่พระศาสดา. พระศาสดาตรัสว่า ปริพาชกนั้นเห็นพระพักตร์มีฉวีวรรณดังทองคำของเราหนีไปแล้วในบัดนี้เท่านั้นก็หาไม่ แม้ในกาลก่อนก็ได้หนีไปแล้วเหมือนกัน ทรงนำเรื่องอดีตมาตรัสเล่า.

1. 1
ทุติยปลายิตชาดก
พระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๗ พระสุตตันตปิฎกเล่มที่ ๑๙ [ฉบับมหาจุฬาฯ]
ขุททกนิกาย ชาดก ภาค ๑
๑๐. ทุติยปลายิตชาดก (จากพระไตรปิฎก ลาดับเรื่องที่ ๒๓๐)
ว่าด้วยการขับไล่ศัตรูแบบสายฟ้ าแลบเรื่องที่ ๒
(พระเจ้าคันธาระได้ตรัสสรรเสริญกองทัพของพระองค์ว่า)
[๑๕๙] ธงสาหรับรถของเรามากมายมีจานวนมิใช่น้อย
ถึงพลพาหนะก็กาหนดนับไม่ได้ ยากที่ศัตรูใดๆ จะครอบงาย่ายีได้
ดุจสมุทรสาครยากที่ฝูงกาจะบินข้ามพ้นได้ อนึ่ง
กองทัพของเรานี้ก็ยากที่กองทัพอื่นจะครอบงาย่ายีได้
ดุจภูเขาอันลมไม่สามารถจะพัดให้หวั่นไหวได้ วันนี้ เรานั้นมีกาลังเห็นปานนี้
ยากที่พระราชาเช่นท่านจะครอบงาย่ายีได้
(พระราชากรุงพาราณสีโพธิสัตว์ทรงขู่ขวัญพระเจ้าคันธาระว่า)
[๑๖๐] ท่านอย่าพูดพร่าเพ้อถึงความที่ตนเป็นคนพาลไปเลย
เพราะว่าพระราชาเช่นท่านไม่สามารถจะยึดเอาราชสมบัติได้
เพราะท่านถูกความเร่าร้อน แผดเผาอยู่เสมอ ดังนั้น
จึงข่มขี่ครอบงาพระราชาเช่นเราไม่ได้
ท่านนั้นประดุจเข้าไปใกล้คชสารตกมันที่เที่ยวพล่านไปเพียงตัวเดียว
ซึ่งจักบดขยี้ท่านให้แหลกลานเหมือนเหยียบย่าพงอ้อให้เป็นจุรณไป
ทุติยปลายิตชาดกที่ ๑๐ จบ
กาสาววรรคที่ ๘ จบ
--------------------------
คาอธิบายเพิ่มเติมนามาจากบางส่วนของอรรถกถา
ทุติยปลายิชาดก
ว่าด้วย คนถูกความเร่าร้อนเผาจนไม่อาจสู้ข้าศึกได้
พระศาสดาเมื่อประทับอยู่ ณ พระเชตวันมหาวิหาร
ทรงปรารภปลายิปริพาชก ตรัสพระธรรมเทศนานี้ ดังนี้.
แต่ในเรื่องนี้ปริพาชกนั้นเข้าไปยังพระเชตวันมหาวิหาร.
ขณะนั้น พระศาสดาแวดล้อมด้วยมหาชน
ประทับนั่งบนธรรมาสน์อันประดับประดาแล้ว
แสดงธรรมดุจลูกสีหะแผดเสียงสีหนาทอยู่เหนือพื้นมโนสิลา.
ปริพาชกเห็นพระรูปของพระทศพลมีส่วนสัดงามดังรูปพรหม
พระพักตร์มีสิริฉายดังจันทร์เพ็ญ และพระนลาฏดังแผ่นทองคา
กล่าวว่าใครจักอาจเอาชนะบุรุษผู้อุดมมีรูปอย่างนี้
ได้หันกลับไม่ยอมเข้าหมู่บริษัทหนีไป. มหาชนไล่ตามปริพาชกแล้ว

2. 2
กลับมากราบทูลความเป็นไปนั้นแด่พระศาสดา.
พระศาสดาตรัสว่า
ปริพาชกนั้นเห็นพระพักตร์มีฉวีวรรณดังทองคาของเราหนีไปแล้วในบัดนี้เท่านั้น
ก็หาไม่ แม้ในกาลก่อนก็ได้หนีไปแล้วเหมือนกัน ทรงนาเรื่องอดีตมาตรัสเล่า.
ในอดีตกาล พระโพธิสัตว์เสวยราชสมบัติอยู่ในเมืองพาราณสี
พระเจ้าคันธารราชพระองค์หนึ่งเสวยราชสมบัติอยู่ในเมืองตักกสิลา.
พระเจ้าคันธารราชนั้นดาริว่าจะไปตีกรุงพาราณสี พรั่งพร้อมด้วยจตุรงคเสนา
ยกทัพมาล้อมกรุงพาราณสีไว้ ประทับยืนใกล้ประตูนคร
ทอดพระเนตรดูพลพาหนะของพระองค์
คิดว่าใครจะอาจเอาชนะพลพาหนะมีประมาณเท่านี้ได้.
ได้กล่าวคาถาแรกสรรเสริญกองทัพของพระองค์ว่า :-
ธงสาหรับรถของเรามีมากมาย พลพาหนะของเราก็นับไม่ถ้วน
แสนยากที่ศัตรูจะหาญหักเข้าสู้รบได้
ดุจสาครยากที่ฝูงกาจะบินข้ามให้ถึงฝั่งได้ฉะนั้น
อนึ่ง กองพลของเรานี้ยากที่กองพลอื่นจะหาญเข้าตีหักได้
ดุจภูเขาอันลมไม่อาจให้ไหวได้ฉะนั้น วันนี้เราประกอบด้วยกองพลเท่านี้
อันกองพลเช่นนั้นยากที่ศัตรูจะหาญหักเข้ารุกรานได้.
ลาดับนั้น พระโพธิสัตว์จึงแสดงพระพักตร์ของพระองค์
อันทรงสิริดุจจันทร์เพ็ญแก่พระเจ้าคันธารราชนั้น ทรงขู่ขวัญว่า
พระราชาผู้เป็นพาล อย่าพร่าเพ้อไปเลย บัดนี้เราจักบดขยี้พลพาหนะของท่านเสีย
ให้เหมือนช้างซับมันเหยียบย่าพงอ้อ ฉะนั้น
ได้กล่าวคาถาที่ ๒ ว่า :-
ท่านอย่าพูดเพ้อถึงความที่ตนเป็นคนโง่เขลาไปเลย คนเช่นท่านจะเรีย
กว่าผู้สามารถมิได้ ท่านถูกความเร่าร้อน คือราคะ โทสะ โมหะ
และมานะเผารนอยู่เสมอ ไม่อาจจะกาจัดเราได้เลย
จะต้องหนีเราไป กองพลของเราจักย่ายีท่านหมดทั้งกองพล
ดุจช้างเมามันขยี้ไม้อ้อด้วยเท้าฉะนั้น.
ฝ่ายพระเจ้าคันธารราชได้สดับคาของพระโพธิสัตว์ตรัสขู่ขวัญฉะนี้แล้
ว ทอดพระเนตรดู ทรงเห็นพระนลาฎเช่นกับแผ่นทองคา กลัวจะถูกจับ
พระองค์จึงหันกลับหนีคืนสู่นครของพระองค์.
พระศาสดาทรงนาพระธรรมเทศนานี้มาแล้ว ทรงประชุมชาดก.
พระเจ้าคันธารราชในครั้งนั้น ได้เป็นปริพาชกในครั้งนี้.
ส่วนพระเจ้าพาราณสี คือ เราตถาคต นี้แล.
จบ อรรถกถาทุติยปลายิชาดกที่ ๑๐
------------------------------

3. 3