Documentos escritos e gráficos sobre a Revolución Industrial

1. Colecci ón docum ental. Capítulo III 1º de Bacharelato.
O transito das sociedades agrarias ás industriais. O capitalismo.
As transformacións agrarias. Espectacular aumento d a productividade.
A. Os cambios na propiedade producidas polos cercos.
28

2. B. Contra os cercos.
“Os demandantes piden poder expor á Corte de Xustiza en base ós seguintes feitos:
Que co pretexto de facer melloras nas terras de propiedade da citada parroquia (Raunds,
Northamptonshire) privarase ós campesiños s en terra e a todas as persoas que teñen dereito s sobre as
common lands que se pretende cercar, do indispensable privilexio do que actualmente gozan, é dicir, de que
os seus bois, xatos e ovellas poidan pacer ó longo e ancho das ditas terras. (... ) Os demandantes c onsideran
ademais que o resultado máis desastroso des te cerco será a case total despoboación da ci dade, agora chea de
traballadores orgullosos e fortes que, o mesmo que os habitantes doutras parroquias “abertas” son o vigor e
a groria da nación, o sostén da súa flota e do seu exercito. Baixo o empuxe da necesidade e da falla de traballo,
veranse obrigados a emigrar en masa cara as cidades indus triais, onde a natureza mesm a do traballo no tear
ou na fragua reduciría pronto o seu vigor, debilitaría a súa descendencia e podería facerlles esquecer pouco
a pouco ese principio fundamental de obediencia ás leis de Deus e do seu país que constit úe o carácter peculiar
deses sinxelos e feros campe siños que é doado atopar nas zonas dos open fields e dos que en gran medida
depende o orde e a tranquilidade do Estado...
Xa se teñen comprobado estes danos e moitos ou tros casos de cercos, e eles opin an que presentando
o problema ó Parlamento (que constitucionalmente é protector e patrón dos pobres) os seus dereitos non
poderán deixar de ser titoriados fronte á lei en discusión”.
(Commons Journals, do 19 de xullo de 1797)
C. Novos conce ptos na agricultura.
“En 1835 tomei posesión da explotación de Créteil. A extensión das terras era de 235 hectáreas,
dividas en 348 parcelas. A rotación era bienal: primeiro ano, algunhas hectáreas de patacas, de remolachas,
de topi namb ours (augaturma), o demáis en barbeito; o segundo ano, trigo e centeo; o terceiro ano avea.
A colleita daquela é poca (1835) era de 15 hectolitos de trigo por hectárea e de 12.000 kilos de
remolacha por hectárea (...). Actualmente, colleito de 23 a 25 hectolitros de trigo por hectárea e de 16.000
a 23.000 kilos de remolacha por hectárea (...).
Ampliei a calidade do solo cultivable me diante lab ores tan profundas como foron posibles.
Actualmente, este solo está moi mellorado e produce trigo e remolacha, en vez de centeo e topinambours.
Ademais, me diante trocos e com pras, conseguín reuni r diversas parcelas. As cerca de 248 hectáreas de que
se compoñen as miñas terras non se dividen máis que en 78 parcelas.
En 1839 comprei dúas sembradoras mecánicas para o trigo. Logo, comprei outras cinco segadoras.”
(POTEL -LECOUT EUX, J .C.: Autobiografía. 1867)
D. Novas técnicas de cultivo.
29

3. A Revolución dem ográfica. Crecemento acelerado da poboación.
E. Os axentes dinamizadores da poboación.
F. A evolución da poboación europea 1781-1913.
30

4. A expansión do comercio mundial. Comenza a globalización.
G. As principais rutas comerciais do mundo no século XVIII.
O mundo en 176 3, grandes c orrientes comercia is
As innovacións técnic as. Novas máquinas.
H. Carta de Boulton a Watt.
“7 de febreiro de 1769
Dous son os motivos que m e teñen empurrado a ofrecervos o meu apoio: o meu afecto cara Vostde e
o que teño para un proxecto tan rendible e xenial. Teño pensado que a vosa máquina, para producir do xeito máis
ventaxoso posible, requiriría diñeiro, unha adecuada realización e unha ampla publicidade, e que o mellor modo
de que o Voso inven to sexa tido na debida con sideración e para que se faga xustiza, sería o de sustraer a parte
executiva do prox ecto das máns desa mult itude de enxe ñeiros empíricos que, por ignorancia, falta de
esperiencia e dos necesario s incen tivos, s erían responsab les dun traballo malo e descoidado: e toso eles son
fallos que afectarían á reputación do invento. Para obvialo e obter o máximo beneficio, a miña idea é a de
instalar unha manufactura a carón da miña, á veira do noso canal, onde podería poñer todo o necesario para a
realización das máquinas. Co n esta fábrica poderemos su bministrar a todo o mundo máquinas de calquer tamaño.
Con este medios e coa Vosa asistencia poderemos contratar e ensinar a algún bó obreiro (dándolle instrumentos
moito mellores que os que calquer ou tro, para producir unh a sóa máqu ina) e poderemos po ñer a punto o Voso
invento cun custe inferio r nun vinte por cento ó de calquer outro sistema e cunha diferencia en canto a
precisión semellante a que existe entre o producto dun ferreiro e o dun constructor de instrumentos
matemáticos . E así as cousas, non tería sentido producir so para tres condados, senón que sería moito máis
conveniente producir para todo o mundo.”
(MORI, G: La Revolución Industrial. Ed. Crítica, Barcelona, 1983, paxs. 173-74)
31

5. I. A importancia da máqu ina.
“Toda maquinaria desenvolvida compose de tres partes distintas: o mot or, a transmisión e a máquina
ferramenta. O motor acciona todo o mecanismo e, ou ben xera a súa propia forza motriz, ou ben a recibe dunha
forza natural xa existente (salto de auga) (...) O motor é o mecanism o de transmisión non teñen outr finalidade
que a de transmitirlle á máquina o movemento que precisa para actuar so bre o obxec to de traballo (materias
primas), elaborándoos do xeito máis adecuado. Esta máquina elaboradora é a que desecadeou o proceso
industrial do XVIII. A máquina de traballo é un mecanism o que, previa transmisió n do movemento, fai coas súas
ferramentas as mesmas operacións que o obreiro facía antes manualmente. Cando a ferramenta propiamente
dita se separa do home e se fixa nun mecanismo, nace a máquina.”
(MARX , K.: El Cap ital. 1867-94)
A industria téxtil Locomotora da industrialización.
J. As innovacións no sector téxtil.
K. O aumento da producción téxtil.
Consumo de la e algodón
Anos La bruta Algodón bruto
1695 40 1
1741 57 2
1772 85 3
1799 98 50
1805 102 60
1840 260 430
1860 410 950
Peso en millons de libras inglesas.
32

6. A siderurxia e o ferrocarril. Sectores básicos.
L. As característic as da industria siderurxica.
“A industria siderúrxica era tradicional en Inglaterra dende o sécu lo XVI, aínda que se realizaba de
forma artesanal. O combustible utilizado era a madeira; por iso as antigas fundició ns se colocaban en zonas
de bosques.
Estaban distribuidas por todo o país e tiñan un caracter itinerante: os fundidores trasladaban os seus
fornos cando a madeira se esgotaba e instalábanse noutras rexións onde os bosques abu ndaban. Os cust es de
producción eran considerables, tendo en conta que era necesaria gran cantidade de leña para fabricar unha
tonelada de ferro fundido.
A utilización de carbón mineral en vez de madeira empurrou o avance desta industria. Darby utilizou
por prime ira vez en 1709 c oque (hu lla calcin ada) para a combustión, pero o sector non tuvo o impulso necesario
porque no interior do país non existía a demanda necesaria de útiles de ferro. Por iso o crecemento foi máis
tardío que o da industria téxtil e so se produciu de forma relativa a fins do século XVIII pola construcción
de máquinas para fiar, e pola necesidade de armas e obxec tos de ferro nas guerras napoleónicas. De todos os
xeitos, o verdadeiro crecemento viría a partir de 1820, pola masiva utilización do ferro nas vías férreas, nas
locomotoras e vagóns e máis tarde na construcción de barcos de vapor e edificios con estructuras metálicas.”
(GRUPO EDET ANIA : Histo ria del m undo c ontem porá neo. Ed. Ecir. Valencia, 1986. Pax. 115)
M. O aumento na producción s iderúrxica.
N. O impac to do ferrocarril.
“Antes da construcción do ferrocarril de Liverpool a Manchester, había 22 dilixenc ias de liña regular
e outras 7 de liñas ocasionais entre ámbalas cidades e transportaban 688 persoas diarias. O ferrocarril, dende
o comenzo, leva transportado 700.000 en 8 meses, cunha media diaria de 1.070 pasaxeiros.
A tarifa da dilixencia era de 10 chelíns dent ro e 5 fóra; o ferrocarril custa 5 dentro e 3,6 peniques
fóra. O tempo que leva a viaxe en dilixencia é de catro horas; o ferrocarril faino en hora e trec cuartos. As
dilixencias abandonaron o t raballo, agás un ha qu e transport a paqu etes. O correo vai no ferroc arril, cun aforro
para o goberno de dous tercios do gasto. Os vagóns do tren son máis cómodos ca dilixencia. A viaxe é máis
segura, barata e fácil. Unha grande cantidade do tráfico, que antes utilizaba a estrada, utiliza agora o
33

7. ferrocarril (...) As locomotoras viaxan con seguridade despois do anoite cer. A tarifa do transporte de
mercancías é de 10 chelíns por tonelada; por canal adoita ser de 15 chelíns por tonelada. O tempo e mpregado
no traxecto é de dúas horas; por canal é de 20 horas...”
(The Annual Register,1832. En Salcedo-Ramírez Aledón: Historia del mundo contemporáneo a través de sus documentos. Ed.
Teide, Barcelona, 1985, pax, 18)
O. As me lloras producidas polo ferrocarril.
Reducción do tempo de transporte coa chegada do ferrocarril
A expansión da industrialización. Un desigual crecemento no espacio.
P. A Europa industrializada.
A industrialización de Europa cara o ano 1850. Fonte: Ed. Vicens vives
34

8. Q. As dificultades de industrialización en G alicia.
“A industria está reducida ás ferrerías, fábricas de curtidos, lenzos, alfarería, salgazóns de sardiña
e carne de porco, e out ros artículos de consum o diario. A única fábrica que e xiste dalgunha importanci a e
renome, é a de louza e fundición d ferro de Sargadelos no distrito mun icipal de Cervo. As ferrerías son 26 que
se surten da veneira de Formigueiros nas montañas do Courel, que con dificultade haberá outra máis rica
despois da famosa de Somorostro. Nelas elabóranse ó ano 20.000 quintais de ferro aproximadamente, que a
95 reais que ten actualmente de valor, son 1.900.000 rs., pero os gastos reproductivos ascenden a moito máis
da metade, porque as fábricas e stán nun considerable atraso; caréces e de máquinas, t odo se fai coa forza dos
brazos, e os transportes a lomo polos malísimos camiños que conducen a elas, s on moi costo sas, por estas
razóns este artículo non poderá soster a súa competencia no mercado co ferro inglés que pode venderse de
dous a tres du ros quintal.
As fábricas de curtidos son 17 e elaboran aproximadamente uns 6.000 coiros e peles de todas clases.
A lencería era un dos artículos que reportaba máis utilidade. A 16.000.000 de rs. calcúlase que
ascendía o valor do tecido anualmente , no que se con sumían 20.000 qu intais de liño im portados do extranxeiro.
So en Viveiro despachábanse mensualmente de 80 a 100.000 varas fai oito anos, e hoxe so sairán de 10 a
12.000. Esta dec adencia f oi o re sult ado do sis tema prohi bitivo das primei ras ma terias; po is de 16 rs. que
pagaba nas aduanas o quintal de liño extranxeiro traído baixo calquera bandeira, elevouse a 48 e 60, cos
arbitrios provinciais. Redu cíuse a i mport ación á metade; quedaron ociosas 200. 000 rocas e destituída a
provincia de 8 a 10.000.000 anuais (...). Coa publicación dos novos aranceis, na que se rebaixan a 25 rs. os
enormes dereitos de 68 e 60 que pagaba, créuse que se reanimaría esta industria, pero a permisió n do tecido
extranxeiro, neutralizou os efecto s desta baixa da materia prima.
Por idénticas razóns prosperaría notablemente a industria de salgazóns, se o prezo do sal se reducise
á metade do que agora ten, o que ó mesmo tempo aumentaría no meu concepto a renda deste ramo (...).”
( S O M O Z A , J . A .: N o t ic i a s s o b r e l a in d u st r i a d e e st a p r ov i nc i a . E n Memoria leída por... al instalarse la Diputación Provincial,
Lugo , 1843 .)
O capitalismo liberal. O capital pasa a dirixi r a economía.
R. Adam Smith e o liberalismo económico.
“Cada individuo intenta atopa-lo medio máis axeit ado para investi -lo capital do que pode dispoñer. O
que, sen dúbida ningunha, propón todo o mundo, é o seu propio interese, (...).
Xeralmente ninguén se interesa a priori por promo vé-lo interese público. Cando se elixe a industria
doméstica extranxeira só se pensa na seguridade persoal, e sobre todo deséxase que o producto que se pon
á venda teña un valor superior a todolos demáis. De certo, só se pensa nos beneficios propios, pero a miudo
estes negoc ios comportan melloras soc iais que o individu o non previra.
Todo home, sempre que non viole as leis da xustiza, ten que s er perfectame nte libre para elixi -lo
medio que lle pareza mellor para conseguí-lo ideal de vida que quere e os seus intereses. Os productos que crea
que teñen que poder saír a competir cos de calquer outro individuo do xénero humano (...).
Segundo o sistema da liberdade de negocio, o soberano só ten tres obrigas principais polas cales se
debe preocupar: a primeira é a de protexe-la sociedade da violencia e da invasión por parte doutras sociedades
independentes; a segunda, protexer da inxustiza e da opresión a un me mbro da Repú blic a ante calquera o utro
que tamén sexa c idadán, e establece r unha xustiza exacta entre os seus pob os; e a terceira, crear e manter
certas obras e establecementos públicos, non para o interese dun particular, ou duns cantos, senón que ten
que ser en interese de toda a sociedade ; e aínda que as utilidades recon pensen de sobra os gast os do
organismo xeral da nación, non chegarían a satisfacer nunca esta recompensa se as fixese un particular.”
(SMITH , A.: A riqueza das nacións. 1776)
35

9. S. O funcionamen to da empresa capitalista.
Estructura organizativa dunha empresa capitalista
A segunda fase da Revolución I ndustrial. Outra oleada de inno vacións.
T. Novas fontes de enerxía. A electricidade.
“As experiencias iniciadas en Londres o pasado 31 de marzo1 deben prolongarse durante un ano enteiro;
constitúen o ensaio máis importante e máis seerio que xamais se teña feito ata hoxe para o alumeado electrico
das cidades (...).
Unha parte da City de Londres dividiuse en tres distritos que se repartiron tres compañías. O
districto da Ponte de Londres está ilum inado por seis potentes focos de arco voltáico, cúios carbóns non son
menores de 2 cm. de diámetro e poden arder durante 18 horas consecutivas. A potencia de cada foco varía
entre 3.000 e 6.000 buxías (300 a 600 farolas Carcel2)...
As experiencias están aínda moi recentes para que poida emitirse un xuízo inapelable s obre as
ventaxas e os inconvenientes dos sistemas estalecidos hoxendía na cidade de Londres. É innegable, sen
embargo, que acaba de darse un gran paso e que se o gas non está profundamente ameazado pola luz elec trica,
atópase en presencia dun serio competidor co que ten o deber de contar.”
(Artículo da revista La Nature, nº 413, 30 de abril de 1881)
1
Refírese a marzo de 18 81, ca ndo se im plantou o alum eado na lgúns di stritos de L ondres.
2
É unha antiga unidade de intensidade lumínica que equivalía a 42 gr. de aceite de colza por hora.
36

10. Outros modelos de industrialización Cada país seguíu o seu propio camiño.
U. As diferentes vías de industrialización.
“ Entre finais do século XVIII e o ano 1880, aproximadam ente, Eu ropa viviu, dun xeito moi desigual,
este proceso de crecemento económico que denominamos Revolución Industrial. Timidamente, as
transformacións demográficas, agrícolas e técnolóxicas iniciaronse en países como Francia ou Bélxica, seguindo
un modelo relativamente diferente do británico. O peso de sector téxtil foi menor, apareceron sectores
industriais de alta calidade, a poboación agrícola non diminuíu tanto, a expansión da siderurxia foi moito máis
rápida e o crecemento das cidades máis lento.
A partir dos anos 18550-1870, os países que iniciaron a súa industrialización, como Rusia ou Alemaña
ou, fora de Europa, os Estados Unidos ou o Xapón, presentaban características diferentes e comúns: utilización
masiva de tecnoloxía e capitais exteriores, concentración industrial acelerada, papel primordial do Estado,
recurso ó proteccionismo, dependencia dos bancos e prioridade da industria pesada. Aproveitando a experiencia
dos países xa industrializados, investiron en tecnoloxías máis modernas e axiña superaron ós pioneiros da
industrialización. Na Europa meridional, especialmente en Italia e España, coexistían áreas, ó norte,
fortemente industrializadas (Piemonte, Cataluña), de ec onom ía mo derna, con inm ensas rexións rurais , ó sur,
ás que a ausencia dunha reforma agraria converteu en pouco productivas, o que constituíu un lastre para a
completa industrialización destes países. A Europa Oriental, permaneceu prácticame nte durante todo o século
XIX coa estructura típica do Antigo Réxime, xa que o peso das estructuras señoriais no campo era moi forte,
peso que se mantivo case s en alteración ningunha. Só nalgunhas zonas moi localizadas houbo a finais de século,
unha lixeira industrialización”
( G A R C Í A, M., GATEL L, C.: Anais. Historia do mundo contem poráneo. Ed. Vicens-Vives. Bacharelato Primeiro curso, paxs. 8-10.
A Coruña. 1999)
V. A expans ión do ferrocarril.
Quilómetros de vías férreas
Países: 1830 1840 1850 1860 1870
EUA 30 4.500 14.400 48.000 83.000
Rusia 27 500 1.591 10.731
Alemaña 580 6.053 11.724 19719
Francia 38 497 3.010 9.439 17.733
Reino Unido 91 1.349 10.660 16.797 24.383
España 28 1.935 5.442
Italia 20 620 1.404 6.429
W. A expansión do capital polo mundo.
“Nos país es de ultram ar, o primeiro aceno do capitalismo, o acto histórico co que nace o capital, é o
do sometemento e aniquilación da comunidade tradicional. Coa ruína das condicións primitivas de economía
natural, o capitalismo europeo abre a porta ao intercambio e á producción de mercadurías, converte os seus
habitantes en clientes obrigados das mercadurías capitalistas e acelera o seu proceso de acumulación, pi llando
e expoliando as riquezas naturais dos pobos sometidos. Desde os comenzos do século XX, estes métodos
desenvólvense paralelamente a exportación do capital acumulado en Europa aos países non capitalistas do resto
do mundo, onde sob re a ruína da producción indíxena, conquistan novos clientes para as súas mercadurías e,
xa que logo, novas formas de acumulaciión.
37

11. Cantos máis países capitalistas se lanzan a esta caza de acumulación e c anto máis escas ean as zonas
non capitalistas, máis aguda se fai a competencia entre os capitalistas.
O capitalismo é a primeira forma económica con capacidade de desenvolvemento mundial.”
(LUX EMB URG O, R.: A acum ulación de capita l. 1913)
A primeira crise cíclica do capitalismo. Aumento de stoks, prezos bai xos, paro...
X. O esquema clásico das crises.
Y. A conc entración e mpresarial.
Concentración horizontal de empresas siderúrxicas en Estados Unidos.
38

12. Z. As novas formas de organizar o traballo. O fordismo.
“O meu principio é o de abaratar os prezos, estender as operacións e perfeccionar os nosos coches.
Xamais pensei no prezo de producción como algo fixo. Por iso comenzo por reducir os prezos para vender máis.
Logo ponse un traballador e trátase de conseguir un prezo de fabricación máis baixo...
Cando se fixa un prezo de venda bas tant e bai xo, fórzase a todos o s servici os da fábri ca a dar o
rendemento máis alto posible; a baixada do prezo obriga a cada quen a buscar os máis insignificantes
beneficios. Isto faime atopar novas ideas para a fabricación e a venda...
Os salarios altos contribúen á bai xada do custo de fabricación; os obreiros fanse cada vez máis
laboriosos, unha vez liberados de preocupacións alleas ao traballo. A fixación do salario da xornada de oito
horas a 5$ foi unha das mellores economías que fixen, pero subíndoa a 6$ fíxeno mellor. De seguro que podería
atopar xente que fixera por 3$ ao día o tipo de traballo que pago a 6... Pero considero que precissaría de dous
a tres deses obreiros a baixo prezo para remprazar a cada un dos meus operarios ben pagados...
En cant o aos prezos de venda, o no so tra ctor vendí ase, nun prime iro momento, a 756 $; despois a 650;
máis tarde, a 625; hai pouco rebaixamos o prezo nun 37% e vendémolo a 395 $. Se puidemos baixar o seu prezo
ata tal punto é porque comenzamos a fabricar tractores en masa.”
(FORD , Henry: A miña vida e a miña obra. 1925)
Z. 1. As c ondició ns soci ais do obrei ro industrial.
Nenos traballando nunha fábrica cara 1850
Documentos fílm icos relacionados co a unidade temática.
1. ¡Que verde era o meu val!. EE. UU. 1941. Dir. Jhon Ford. Xénero: drama. Duración: 113 m.
2. Xermin al. Francia. 1993. Dir. Gerard Depardieu. Xénero: drama. Duración: 99 m.
3. Tempos modernos. EE.UU. 1936. Dir. Charles Chaplin. Xénero: comedia. Duración: 87 m.
4. David Copperfi eld. EE. UU. 1935. Dir. George Cuckor. Xénero: drama. Duración: 132 m.
39

13. 5. Oliver Twist. Reino Unido. 1968. Dir. Carol Reed. Xénero: drama. Duración: 139 m.
6. As augas baixan negras. España. 1948. Dir. José Luís Sáenz de Heredia. Xénero: drama. Duración: 100 m.
7. O mensaxeiro. Reino Unido. 1971. Dir. Joseph Loosey. Xénero: drama. Duración: 114 m.
8. A terra da gran promesa. Polonia. 1975. Dir. Andrew Wajda. Xénero: drama. Duración: 168 m.
9. Cadeas rotas. Reino Unido. 1947. Dir. David Lean. Xénero: drama. Duración: 115 m.
10. Lousiana Story. EE. UU. 1948. Dir. Robert Flaherty. Xénero: documental. Duración: 59 m.
11. Os emigrantes. Suecia. 1971. Dir. Jan Troell. Drama. Duración: 119 m.
12. La nueva tierra. Suecia. 1972. Dir. Jan Troell. Drama. Duración: 93 m.
40