SbeuL11.2019-2020on

1. ЗАХ ЗЭЭЛИЙН ЭРСДЭЛ
1. Зах зээлийн эрсдэлийн тухай
2. Зах зээлийн эрсдэлийг тооцох
3. Зах зээлийн эрсдэлийн удирдлага
4. VaR аргын давуу ба сул тал

2. 1.Зах зээлийн эрсдэлийн тухай
Зах зээлийн эрсдэл нь хөрөнгийн үнэ цэнэ, хүүний
түвшин, зах зээлийн өөрчлөлт, зах зээлийн нөхцөл
байдлуудын өөрчлөтийн үр дүнд бий болох
санхүүгийн байгууллагуудын ашгийн тодорхой бус
байдлаар тодорхойлогдоно.
Зах зээлийн тодорхой бус нөхцөл байдлын нөлөөгөөр
санхүүгийн зуучлагч нь их хэмжээний алдагдал
хүлээх явдал байдаг.

3. Тухайлбал,
• 1994 оны 12 сарын 6-нд California мужид орших
Orange County 1.6 тэрбум долларын алдагдал
хүлээснээ мэдэгдсэн. Тогтмол орлоготой үнэт
цааснуудад хөрөнгө оруулалт их хэмжээтэй хийсэн
ба зах зээл дээрх хүүний түвшний огцом
өөрчлөлтөөс үнийн зөрүүнээс энэ алдагдал үүсчээ.
• Английн Barings банк 1995 оны 2 - р сард Японы
Niikei хувьцааны индексийн фючерсийн худалдаанд
1.2 тэрбум долларын алдагдал хүлээснээсээ болж
дампууралд хүрсэн.

4. Тухайн үед өсөлттэй байсан Японы хувьцааны индекс
Кобегын газар хөдлөлтөөс болж огцом унасан бөгөөд
гэрээний хугацаа дуусахад энэ алдагдлыг хүлээсэн
байна.
Энэ их эрсдэлтэй арилжааг тухайн банкны
Сингапурын салбарын ажилтан удирдлагадаа ямар
нэгэн мэдээлэл өгөлгүй дур мэдэн арилжаанд оролцсон
нь банкыг дампууралд хүргэх нэг шалтгаан болсон
байна.

5. • 1995 оны 9 сард Японы Daisha банкны New York
дахь салбар 1.1 тэрбум доллар буюу 730 сая
паундын алдагдал хүлээсэн байна.
Эдгээр алдагдлууд шил дараалан бие биенээсээ
хамааралгүй өөр өөр газар нутагт болж байсан бөгөөд
зохицуулах байгууллага болон томоохон санхүүгийн
байгууллагын удирдлагууд зах зээлийн эрсдлийг
тооцох арга аргачлал судалж эхэлсэн.

6. 1996 онд Базелийн хороо хамгийн үр дүнтэй
тооцоолол хийх боломжтой аргыг боловсруулж нийт
санхүүгийн байгууллагуудад тооцоолол хийхдээ
ашиглахыг санал болгосон.
Энэ арга нь зах зээлийн хэвийн нөхцөлд боломжит
алдагдлын дээд хэмжээг тооцдог VaR (Value at risk) юм

7. Энэ аргыг 1960 - 1970 онд City банк анх хэрэглэж
эхэлсэн бөгөөд 1998 оноос АНУ - ын банкууд ашиглах
болсон.
Харин Монголд Худалдаа хөгжлийн банк 2004 оноос
ашиглаж эхэлсэн.
VaR аргыг ашиглахын тулд Монголбанкны хяналт
шалгалтын газраас тусгай зөвшөөрөл авах
шаардлагатай байдаг.

8. Энэ зөвшөөрлийг олгохдоо тухайн банкны эрсдлийг
тооцож үзэх ба тодорхой шалгуур үзүүлэлтүүд тавьдаг.
Худалдаа хөгжлийн банкт 2004 оны 9 сарын 16-нд
энэ зөвшөөрлийг авсан ба Монголбанкнаас тавьдаг
гадаад валютын ханшийн эрсдлийн зохистой
харьцааны шалгууруудыг VaR/ ӨХ гэсэн ганцхан
үзүүлэлтээр л хангадаг.

9. Энэ харьцаа нь 10% - иас бага байх шаардлагатай.
Харин бусад банкууд нэг болон нийт гадаад валютын
нээлттэй позицийг өөрийн хөрөнгөнд харьцуулж
зохистой харьцааны шалгуур үзүүлэлтийн журмыг
хангадаг.

10. Зах зээлийн эрсдэл гэдэгт гадаад валютын ханшийн
эрсдэл, барааны үнийн эрсдэл, тогтмол орлоготой үнэт
цаасны үнийн эрсдэл, хувьцааны үнийн эрсдэлүүдийг
авч үздэг бөгөөд тус бүрт хэрхэн тооцох талаар авч
үзье.
1.Гадаад валютын ханшийн эрсдэл
Гадаад валютын ханшийн эрсдэлийг тооцохын тулд
тухайн санхүүгийн зуучлагчийн гадаад валютын актив
болон гадаад валютын пассивын зөрүүг тооцох
хэрэгтэй. Үүнийг гадаад валютын нээлттэй позици
гэнэ

11. Гадаад валютын нээлттэй позици эерэг дүнтэй байвал
нээлттэй урт позицитой гэх ба сөрөг дүнтэй гарвал
нээлттэй богино позицитой гэнэ.
Санхүүгийн зуучлагч нээлттэй урт позицитой байхад
валютын ханш буурвал санхүүгийн зуучлагч ханшийн
зөрүүнээс алдагдал хүлээнэ.
Харин нээлттэй богино позицтой санхүүгийн
зуучлагчийн хувьд ханш өсөх нь санхүүгийн
зуучлагчийг алдагдалд оруулдаг.

12. Хэрвээ банк алдагдал хүлээхгүй байхыг хүсэж байвал
гадаад валютын нээлттэй урт позицоо тэгтэй тэнцүүлэх
буюу хаалттай позицитой болгох хэрэгтэй.
Гэвч бодит амьдрал дээр гадаад валютын актив, гадаад
валютын пассив хоорондоо тэнцэнэ гэж байдаггүй.
Тиймээс банк маргааш гэхэд валютын ханшийн
өөрчлөлтөөс ямар хэмжээний алдагдал хүлээхээ
урьдчилан тооцох хэрэгтэй.

13. Ханшийн эрсдлийг тооцдог дэлхий нийтээрээ өргөн
хэрэглэдэг арга бол VaR арга юм.
Phillips Jorion - ны тодорхойлсноор “Value at risk
(VaR) гэдэг нь өгөгдсөн итгэлцлийн түвшинд, зах
зээлийн хэвийн нөхцөлд, өгөгдсөн мэдээллээс
боломжит дээд алдагдлыг тооцоолох хэмжүүр юм
гэжээ.
VaR- ыг дараах үндсэн томьѐогоор тооцно.

14. VaR = P × 𝛼 × 𝛿
Энд:
𝛼 = итгэлцлийн түвшинд харгалзах утга (99,9%
магадлалд харгалзах утга 2.33, 95% магадлалд
харгалзах утга 1,65)
𝛿 = ханшийн өөрчлөлтийн стандарт хазайлт
P = нээлттэй позицийн хэмжээ
Ханшийн өөрчлөлтөөс хүлээх алдагдлыг тооцох олон
арга байдаг бөгөөд дээрх арга нь хамгийн энгийн арга
буюу Дельта нормаль аргачлал (Delta Normal) юм.

15. Энэ аргачлал нь тухайн валютын ханшийн
өөрчлөлтүүдийг хэвийн тархалттай гэж үздэг бөгөөд
стандарт нормаль тархалтын функцыг ашигладаг.
Хэвийн тархалтын функцын хувьд тодорхой итгэх
түвшин (95% ба 99%) дахь утгын хувьд ханшийн
хамгийн их өөрчлөлтийг үнэлдэг арга юм.

16. Мөн түүхийн үүсгэвэр аргачлал (Historical simulations),
жигнэсэн шаталсан дундажийн экспонециал аргачлал
(EWMA), GARCH аргачлал (Generalized autoregressive
conditional heteroskedastic), Монте-Карло аргачлал
(Monte Carlo Simukation ), Вариаци - ковариаци
аргачлал (Variance-Covarianve) зэрэг аргачлалуудаар
VaR-ыг тооцох боломжтой.
Эдгээр аргачлалууд нь бүгд ханшийн өөрчлөлтийг
хэвийн тархалттай гэж үздэг бөгөөд энэ өөрчлөлтийн
дунджаасаа хазайх хазайлтыг бага зэрэг ялгаатай
тооцдог

17. Одоо хамгийн энгийн арга болох Делта нормаль
аргачлалаар VaR буюу ханшийн өөрчлөлтөөс хүлээх
алдагдлын дээд хэмжээг хэрхэн тооцох талаар авч
үзье.
Энэ аргын хувьд ханшийн өөрчлөлтийн стандарт
хазайлт буюу 𝛿 − г тооцохдоо эхлээд ханшийн
өөрчлөлтийг тооцно.
Ханшийн өөрчлөлтийг арифметик болон геометр
гэсэн хоѐр хэлбэрээр тооцож болдог.

18. Арифметик харьцангуй өөрчлөлт гэдэг нь валютын
ханшийн зөрүүг өмнөх ханшинд хувааж тооцно.
Жишээ: 2 сарын 1- ний даваа гарагт төгрөгийн доллартай
харьцах ханш 1097,77 байсан ба 2 сарын 2 гэхэд 1098,99 төгрөг
болж өссөн байна. Арифметик өөрчлөлтийг дараах байдлаар
тооцно.
𝑅 𝛼 =
𝑃𝑡 ; 𝑃𝑡−1
𝑃𝑡−1
=
1098.99;1097.77
1097.77
= 0.0011089
Ханш өмнөх өдрийнхөөс 0,0011 буюу 0,11 хувиар өссөн байна.
Тооцоолол хийх хугацааны цуваа нь 500-1000 өдөр байх нь
тохиромжтой гэж үздэг. Хэрэв 500 өдрийн ханшийн мэдээлэл
байгаа бол 499 харьцангуй өөрчлөлт тооцогдоно.

19. Хоѐр дахь буюу геометр өөрчлөлт гэдэг нь ханшийн
харьцаанаас логарифм авсантай тэнцүү байна.
Нэг ижил мэдээлэл дээр тооцооллыг хийж үзэхэд үр
дүн нь ойролцоо гарч байна.
Ихэнх судлаачид логарифм өөрчлөлтөөр стандарт
хазайлтыг тооцох нь тохиромжтой гэж үздэг.
𝑅 𝛼 = 𝐼𝑛
𝑃𝑡
𝑃𝑡−1
= 𝐼𝑛
1098.99
1097.77
= 0.0011082

20. Аль нэг аргаар ханшийн өөрчлөлтийг тооцсоны дараа
стандарт хазайлтыг тооцно.
Стандарт хазайлтыг MS Excel программын STDEV
функц ашиглан тооцно.
/ = stdev (ханшийн өөрчлөлт байгаа мужийг зааж өгнө.)
2 сарынн 1-ээс 2сарын 16 - ны өдрийн нийт 12 албан
ханшийн хувьд арифметик болон логарифм харьцангуй
өөрчлөлт болон стандарт хазайлтыг дараах хүснэгтээр
харуулав.
Хоѐр аргын хувьд стандарт хазайлт нь бага зэрэг
зөрүүтэй гарч байна.

21. Ханшийн арифметик ба логарифм харьцангуй өөрчлөлт
Огноо USD/MNT Ra Rg
2сарын 1 1,097.77
2сарын 2 1,098.99 0.0011089 0.0011082
2сарын 3 1,098.00 -0.0009008 -0.0009012
2сарын 4 1,092.95 -0.0045971 -0.0046077
2сарын 5 1,092.52 -0.000394 -0.0003941
2сарын 8 1,096.00 0.0031837 0.0031786
2сарын 9 1,096.74 0.0006723 0.006721
2сарын 10 1,098.46 0.0015696 0.0015684
2сарын 11 1,099.50 0.0009483 0.009478
2сарын 12 1,099.57 0.0000593 0.000593
2сарын 15 1,100.00 0.0003954 0.0003953
2сарын 16 1,101.29 0.0011688 0.0011681
STDEV 0.001946 0.001948

22. Жишээ : Банк 2 сарын 16-ны өдөр тайлан тэнцэлээ 500,000$-
ын нээлттэй позицитой байсан ба тэнцлийн гадуур ямар нэгэн
гадаад валютын арилжааны үүсмэл гэрээ байгаагүй гэж үзвэл 2
сарын 17 өдөр гэхэд долларын ханшийн өөрчлөлтөөс хүлээх
алдагдлын хэмжээг 95%-ийн итгэх магадлалын түвшинд
тооцож үзье.
Тооцоолол нь төгрөгөөр илэрхийлэгдэх учир позицийн хэмжээг
ч мөн тухайн өдрийн албан ханшаар үржүүлж төгрөг рүү
шилжүүлнэ.
500,000*1101,29 = 550,645,500 төгрөг байна.
VaR = P × 𝛼 × 𝛿 = 550,645,500*1,65*0,001948 = 1,769,883.16
Банк 500 мянган долларын позицоосоо 1,769,883.16₮ алдана
гэдгийг 95% - ийн магадлалтайгаар хэлж чадна.

23. 2. Барааны үнийн эрсдэл
Барааны үнийн эрсдэл гэдэг нь банк ямар нэг
хэмжээгээр алт, мөнгө гэх мэтийн барааны арилжаанд
оролцож байгаа тохиолдолд тухайн барааны үнийн
өөрчлөлтөөс хүлээх алдагдлыг хэлнэ.
Тухайн бараа гэдэгт дараах зүйлсийг ойлгоно. Үүнд:
төмрийн хүдэр (iron ore), элсэн чихэр (sugar), кофе
(coffee beans), шар буурцаг (soybeans), хөнгөн цагаан
(aluminum), будаа (rice), улаан буудай (wheat), алт
(gold), мөнгө (silver).

24. Эдгээр бараанууд нь хөрөнгийн биржүүдээр дамжин
фьючерс, опционы хэлбэрээр худалдаалагддаг.
Арилжаа хийдэг томоохон биржүүдээс дурьдвал:
Chicago Board of Trade, Kansas City Board of Trade,
Euronext.liffe, Kuala Lumpur Futures Exchange, London
Metal Exchange,New York Mercantile Exchange, Dalian
Commodity Exchange.
Барааны үнийн эрсдлийг гадаад валютын ханшийн
эрсдэл тооцсон аргатай ижил тооцно.

25. Жишээ: Банк 2 сарын 16-ны өдөр 20,000,000 сая төгрөгийн
алтны позицтой байсан ба тэнцлийн гадуур ямар нэг алтны
арилжаатай холбоотой гэрээ хэлэлцэл байгаагүй гэж үзвэл 2
сарын 17 өдөр гэхэд алтны ханшийн өөрчлөлтөөс хүлээх
алдагдлын хэмжээг 95%-ийн итгэх магадлалын түвшинд
тооцож үзье.
Үүнд: Алтны ханшийн өөрчлөлтийн стандарт хазайлт 0,01157
буюу 1,16% байсан.
VaR = P × 𝛼 × 𝛿 = 20,000,000*1.65*0.01157 = 381,810,000
Банк 20 сая төгрөгийн позицоосоо 381,810,000 төгрөг алдана
гэдгийг 95%-ийн магадлалтайгаар хэлж чадна.

26. 3.Тогтмол орлоготой үнэт цаасны зах зээлийн
эрсдэл
Тогтмол орлоготой үнэт цаас буюу бондын үнэ зах
зээл дээр хүүний түвшин өөрчлөгдөхөөр өсөж /буурч/
байдаг талаар хүүний эрсдэл гэсэн сэдвээр үзсэн
билээ.
Хүүний өөрчлөлт нь, ямар хэмжээгээр алдагдал
учруулж болохыг VaR арга ашиглан дараах байдлаар
тооцож болно.
VaR = P × 𝑀𝐷 × α × δ

27. Энд:
P = Тогтмол орлоготой үнэт цаасны үнэ
MD = Засварлагдсан ЖДХ MD = D/(1+R)
α = Хэвийн тархалтанд муруйн итгэлцлийн түвшинд
харгалзах утга
δ = Тогтмол орлоготой үнэт цаасны өгөөжийн
өөрчлөлтийн стандарт хазайлт
Жишээ: Банк 2 сарын 16-ны өдөр 50,000,000 төгрөгийн 10%-
ийн купонтой, 5 жилийн хугацаатай ба 4,21 жилийн жигнэсэн
дундаж хугацаатай бондтой байсан гэж үзвэл 2 сарын 17 өдөр
гэхэд бондын өгөөжийн өөрчлөлтөөс хүлээх алдагдлын хэмжээг
95%-ийн итгэх магадлалын түвшинд тооц. Үүнд: Бондын
өгөөжийн өөрчлөлтийн стандарт хазайлт 0,00125 байсан.

28. VaR = P × 𝑀𝐷 × α × δ = 50,000,000.00 ×
4.21
1:0.1
×
1.65 × 0.00125 = 394,687.50
Банк 50 сая төгрөгийн бондоосоо 394,687.50 төгрөг
алдана гэдгийг, 95% - ийн магадлалтайгаар хэлж чадна.
4.Хувьцааны зах зээлийн эрсдэл
Хувьцааны үнэ бусад ханштай адил зах зээлийн
нөхцөл байдлаас шалтгаалан байнга хувьсан
өөрчлөгдөж байдаг.
Банк хувьцаанд хөрөнгө оруулалт хийснээр ямар
хэмжээний алдагдал учирч болохыг VaR арга ашиглан
тооцож болно.

29. Тооцоолол хийх үндсэн зарчим нь валютын ханшийн
алдагдал тооцохтой адил
Жишээ: Банк 2 сарын 16-ны өдөр 5,500,000 төгрөгийн
хувьцаагаар хөрөнгө оруулалт хийсэн байсан гэж үзвэл 2 сарын
17 өдөр гэхэд алтны ханшийн өөрчлөлтөөс хүлээх алдагдлын
хэмжээг 95% - ийн итгэх магадлалтайгаар түвшинд тооцож үзье.
Үүнд: Хувьцааны үнийн өөрчлөлтийн стандарт хазайлт
0,02217.
VaR = P × α × δ = 5,500,000 x 1,65 x 0,02217 = 201,192.75
Банк 5,5 сая төгрөгийн хувьцаанаасаа зах зээлийн өөрчлөлтөөс
шалтгаалан 201,192.75 төгрөг алдана гэдгийг 95%-ийн
магадлалтайгаар хэлж чадна.

30. 3.Зах зээлийн эрсдэлийн удирдлага
Санхүүгийн байгууллагууд нь зах зээлийн
өөрчлөлтийн улмаас алдагдал хүлээж, төлбөрийн
чадваргүйд орохгүйн тулд хэд хэдэн арга хэмжээг авах
шаардлагатай.
1. Удирдлагын мэдээлэл
Гүйцэтгэх шатны удирдлагуудад арилжаанд учрах
эрсдэлийн талаарх мэдээллийг өгөх хэрэгтэй.
Алдагдал хүлээж байсан ихэнх жишээг харахад тухайн
арилжаанууд нь дан ганц эсвэл хэсэг бүлэг хүний
шийдвэр байдаг.

31. Алдагдал хүлээсний дараа л удирдлагуудад тухайн
арилжааны талаар мэддэг.
2.Хязгаар тооцох
Арилжааны багцыг бүрдүүлж буй арилжаа тус бүрт
өгөөж ба эрсдлийн тогтворжилтыг хангах зохистой
хязгаарлалтыг тогтоох хэрэгтэй.
Жишээ: Нийт багцаас хүлээх алдагдлыг тооцоод тодорхой
хязгаарт байвал тухайн арилжааг хийж болно. Харин хязгаараас
давсан тохиолдолд удирдлагуудад мэдэгдэж зохих арга хэмжээг
авна.

32. 3. Тараан байршуулалт
Нийт арилжааны позицийн зөвхөн нэг эсвэл цөөнх
хэдэн хэсэг рүү хуваарлах бус хамаарлын
коэффицентийг тооцон үзэж багцаа төгс эерэг бус
хөрөнгүүдээр бүрдүүлэх хэрэгтэй.
Аль нэг арилжаанаас алдагдал хүлээлээ гэхэд сөрөг
хамааралтай байсан хөрөнгөөс ашиг олох замаар хүлээх
алдагдлаа бууруулна.

33. 4. Гүйцэтгэлийн үнэлгээ
Тараан байршуулалт хийхийн тулд өмнөх арилжаанд
оролцож байсан мэдээллийг судлан үзэж
арилжаануудын өгөөж, эрсдлийн харьцааг тооцох
замаар үнэлгээ хийнэ.
Хамгийн өндөр өгөөжтэй арилжаанууд хамгийн их
эрсдэлтэй гэдгийг санах хэрэгтэй.

34. 5. Зохицуулалт
Зохицуулах байгууллагаас зах зээлийн эрсдлийг
өөрийн хөрөнгийн хэмжээгээр хязгаарладаг.
Энэ нь зарим талаар эрсдлийг хэт үнэлэх асуудалд
хүргэдэг.
Иймээс санхүүгийн байгууллага дотооддоо нөөцийг
үр ашигтай байдлаар хуваарилах шаардлагатай.
Манай улсын хувьд “Банкны үйл ажиллагааны
зохистой харьцааны шалгуур үзүүлэлтийг тооцож
хяналт тавих журам”-аар арилжааны банкуудад зах
зээлийн эрсдлийг хязгаарласан хяналт тавьж байна .

35. 4.VaR аргын давуу ба сул тал
Аливаа зүйл өөрийн давуу, сул талтай байдаг.
VaR аргын давуу болон сул талыг мэдсэнээр хэрхэн
ашиглах, гарч ирсэн үр дүнд ямар үнэлэлт дүгнэлт
өгөхөө шийдэх хэрэгтэй.
Давуу талууд:
• VaR нь хүлээх алдагдлыг тооцдог.
• VaR нь утгуудыг бодит ашиг алдагдалтай
харьцуулж болдог.

36. Сул талууд
• Өнгөрсөн өгөгдлүүд нь ирээдүйг соновчтой
илэрхийлэхгүй байх тохиолдол байдаг.
• Зах зээлийн хэвийн бус нөхцлийг тодорхойлж
чаддаггүй.
Эндээс харахад VaR - ын утгууд нь зөвхөн зах зээлийн
нөхцөлд тооцооллыг хийдэг ба хэвийн бус нөхцөлийг
тооцож чаддаггүй.
Хэвийн бус нөхцөлд зах зээлийн эрсдлийг Stress
testing, Scenario Analysis-ын арга ашиглан тооцож
болдог.

37. АНХААРАЛ ТАВЬСАНД
БАЯРЛАЛАА