1. БАНКУУДЫН ЗЭЭЛИЙН ЗАХ ЗЭЭЛ ДЭЭРХ ӨРСӨЛДӨӨН, ҮНЭ
БҮРДЭЛТ
Б. ЦЭНД-АЮУШ
МУИС-ЭЗС-ийн Эдийн Засгийн Онолын IV ангийн оюутан
E-mail: tsendee_5773@yahoo.com
Түлхүүр үгс: Ноёрхол, төвлөрөл, монополь хүч
Сэдвийн сонголт
Манай улсын хувьд арилжааны банкууд нь санхүүгийн гол зуучлагч болохын хувьд
хадгаламж хэлбэрээр зээлийн боломжийг нэмэгдүүлж, татан төвлөрүүлсэн хөрөнгийг
бодит эдийн засагт зээл хэлбэрээр байршуулах гэсэн үндсэн үйлчилгээг үзүүлдэг.
Зээлдэгчдийн хувьд өөрсдийн үйл ажиллагаандаа зарцуулах хөрөнгө оруулалтын
хэмжээ банкны нөөц боломж, хүүгийн түвшнээс хамаардаг тул банкуудын хувьд хямд
эх үүсвэрээс татан төвлөрүүлэлт хийж, зээлийн хэмжээгээ нэмэгдүүлэх нь эдийн засагт
хөрөнгө оруулалт хийгдэх таатай нөхцлийг олгоно.
Хөрөнгө оруулалт нь бодит эдийн засагт олон сувгаар нөлөөлнө. Хэрэв хөрөнгө
оруулалтыг нэмэгдүүлж чадвал бодит эдийн засагт шинэ технологи, түүхий эдийн
хангамжийн өсөлт болон бусад сувгаар нөлөөлөн эдийн засгийн өсөлтийг хангахад
чухал нөлөө үзүүлнэ. Эдийн засгийн хөгжлийн тулгуур нөхцөл нь өөрөө эдийн засгийн
өсөлт болохийн хувьд энэхүү өсөлтийн нөлөө орлогын дахин хувиарлалт, нийгмийн
барааг илүүтэй нийлүүлэх зэргээр, нөгөө талаар нэмэлт хөрөнгө оруулалтаар бий
болсон үйлдвэрлэл, үйлчилгээний салбарт ажлын байр бий болж ажилгүйдэл буурах,
хувийн орлого өсөх, ядуурал буурах, дэд бүтэц сайжирснаар иргэдийн нийгэм соѐлын
түвшин дээшлэх зэрэг хөгжлийн томоохон үзүүлэлтүүд дээшилж эдийн засгийн
ерөнхий хөгжилд эерэг нөлөө үзүүлэх ач холбогдолтой.
Иймд манай улсад банкны салбар санхүүгийн гол зуучлагч болохын хувьд үйл
ажиллагааны идэвхжил, хөгжил, тогтвортой байдал нь нийт эдийн засгийн өсөлт,
хөгжлийг дэмжинэ. Гэвч банкны зах зээл нь эдийн засгийн аль ч бүсэд олигополь
өрсөлдөөнтэй байдаг. Энэ нь банкны тухайн зах зээл дээр үнээ тогтоох чадварыг
олгоно. Түүнчлэн манай орны газарзйү хүн амын бүтэц, нийгмийн онцлогоос
шалтгаалан банкны зах зээл дээр моноль хүч байх боломжтой юм. Өндөр төвлөрөл
эдийн монополь хүчийг нэмэгдүүлээд зогсохгүй үүнээс хэрэглэгчид хохирч, тэгш
бус байдлыг нэмэгдүүлэх сөрөг талтай учир бодлогын арга хэмжээ авах нь зүйтэй. нь
Иймд банкны салбарын зээлийн зах зээл ямар өрсөлдөөнтэй байгааг судлах нь тухайн
салбарт бодлогын ямар арга хэмжээ авч явуулах нь эдийн засагт нааштай үр дүн өгч
болохыг тодорхойлох чухал ач холбогдолтой.
Судалгааны зорилго
Энэ утгаараа манай орны банкны салбарын зээлийн зах зээл ямар өрсөлдөөнтэй
байгааг нарийвчлан судалж тухайн зах зээлүүдэд онолын түвшинд микро түвшний
шинжилгээ хийж мөнгөний бодлого, мөнгөний үзүүлэлтүүдийн нөлөөг макро түвшинд

2. загварчлан, банкуудын төвлөрөл, өрсөлдөөний хүчийг тодорхойлон дүгнэлт, зөвлөмж
өгөхийг зорилоо.
1.3 Тухайн сэдвийн судлагдсан байдал, судалгааны аргазүй
Судалгааны зорилгодоо хүрэхийн тулд бид эхлээд манай орны банкны салбарын
бүтцийг тодорхойлох шаардлагатай. Учир нь банкны салбарын зах зээлүүдийн бүтцийг
тодорхойлсноор ямар онол, загвар ашиглах тохиромжтойг сонгож чадна. Зээлийн зах
зээлийн хэлбэрийг тодорхойлохдоо Австралийн төв банкны эдийн засагчид болох
Jerome Father болон Thimas Rohling нарын “Австралийн зээлийн зах зээлийн
өрсөлдөөнийг хэмжих нь” , банкны зах зээлийн ноѐрхол, төвлөрөл, монопольчлолийг
Лернерийн индекс, Хэрфиндалийн энгийн болон зохицуулалт хийсэн индекс,
төвлөрлийн харьцаа (CR) зэргийг Juan Fermandez de Guevara, Joaquin Maodos, Francisco
Perez нарын “Европийн банкны салбарын зах зээлийн хүч” болон Финляндийн төв
банкны эдийн засагчид болох Laura Solanko , Laurent Weill нарын “Оросын банкны
салбарын зах зээлийн хүч” ажилд ашигласан аргазүйг ашиглан манай орны банкны
салбарт загварчлан хөрвүүлсэн болно.
Зээлийн зах зээлийн хэлбэр, бүтцийг тодорхойлох, банкны зээлийн хүү тогтох
загвар, зээлийн эрэлтийн функцыг тодорхойлох
Хэрфиндал индекс зах зээлийн хэлбэрийг тодорхойлох нь
Эмпирик судалгаанд зах зээлийн бүтцийг төлөөлөх 2 боломжит хувьсагчийг ашигладаг.
Эхнийх нь, банкны өрсөлдөөний зах зээлийн төвлөрлийн зэргийг илэрхийлсэн
төвлөрлийн харьцаа (CR(m)), Хэрфиндал (Herfindahl) индексийг ашигладаг. Энэ индекс
нь тухайн банкны зах зээлийн олигополь өрсөлдөөний хэлбэртэй гэж үзсэн тохиолдолд
зах зээлд эзлэх хувийн жингийн квадратуудын нийлбэрээр тодорхойлогддог. Банкны
үйл ажиллагааны нийт зах зээлд эзлэх цар хүрээг нийт активийн хэмжээгээр
төлөөлүүлэн ашигладаг.
Хоѐрдахь нь, банкны зах зээлийн өрсөлдөөний зэргийг илэрхийлэх Лернерийн индекс
юм. Тус индекс нь банкны нэгж активын орлого болон ахиу зардлын ялгаврыг нэгж
активийн орлогод харьцуулж тодорхойлох шаардлагатай болдог /хэрхэн
тодорхойлдгийг дараагийн хэсгүүдэд авч үзнэ/. Ихэнх эмпирик судалгаанд
тооцоололтын хувьд хялбар, зах зээлийн бүтцийг илэрхийлэх чадвар сайтай байдгийг нь
үндэслэн төвлөрлийн харьцаа (CR(m)), Хэрфиндалийн индексийг ашигласан байдаг.
Энгийн Хэрфиндалийн индекс
(1) H=
S-нь тухайн компани нийт зах зээлд эзлэх хувийн жин. H-нь тухайн зах зээлд маш олон
тооны пүүс тухайн зах зээл дээр үйл ажиллагаагаа явуулдаг бол тэг рүү дөхнө. Харин
монополь бол нэгтэй тэнцүү гарна. Жишээлбэл, тухайн зах зээлд ижил хэмжээтэй 5
компани үйл ажиллагаагаа явуулдаг гэвэл Хэрфиндалийн энгийн индекс 0.25 гарна.
Ерөнхийдөө Хэрфиндалийн индекс 0.01-ээс бага бол төгс өрсөлдөөнт, 0.1-ээс бага бол
тухайн зах зээлд төвлөрөл байхгүй, 0.10-0.18 бол хэвийн төвлөрөлтэй, 0.18 их бол
төвлөрөл тухайн зах зээлд хүчтэй ажиглагдаж байгааг илтгэдэг. 2004 онд хийсэн
Монгол банкны эдийн засагч Ган-Очирийн судалгаагаар зээлийн зах зээлийн төвлөрөл

3. 0.118 байсан нь хэвийн төвлөрөлтэй байгааг илтгэж байна. Харин өнөө үед Монгол
улсын банкны салбарын зээлийн зах зээлийн төвлөрөл нэлээдгүй нэмэгдсэн бөгөөд энэ
талаар 3 хэсэгт дэлгэрэнгүй тайлбарлана.
Засварлагдсан Хэрфиндалийн индекс
(2) H=
Энэ нь төвлөрлийн харьцаа болон тухайн зах зээлийн өрсөлдөөний хариу үйлдлийг
давхар харуулдаг.
нь зээлийн зах зээл дээрх к банкны зээлийн хэмжээний
өөрчөлтөнд бусад зах зээлд оролцогч банкууд ямар хариу үйлдэл өгөхийг харуулна.
Төгс өрсөлдөөнт зах зээл бол
болж Хэрфиндалийн индекс 0 тэнцүү болно.
Харин олигополь Курногийн зах зээлийн хувьд бүх банкны хувьд
болж
засварлагдсан индекс, энгийн индекстэйгээ тэнцүү болно. Үүнийг зээлийн хэмжээний
хариу үйлдлийг эконометрикийн аргаар олж зах зээлээ тестээр шалгаж болно.
Судалгааны 3 хэсэг болох эмпирик хэсэгт энэ аргыг ашиглаж засварлагдсан H
индексийг олсон.
Зээлийн хүүгийн энгийн Курногийн загвар
Энэхүү судалгааны ажилдаа зээлийн энгий Курногийн загварыг суурь болгон ашигласан
бөгөөд банкны энгийн үйл хөдлөлийг илэрхийлэх загварын эмпирик шинжилгээний
суурийг Jappelli [1993] тавьсан. Сүүлд Европын төв банкны эдийн засагч Corvoiser,
Reint Gropp нар өргөжүүлэн судалсан байдаг.
Загварт тавигдах урьдчилсан нөхцөлүүд
Зах зээл дээр n банк үйл ажиллагаа явуулдаг
Банкууд зээлийн зах зээл дээр зээлийн хүүг тогтоодог
Хадгаламжийн хүүг хүлээн авдаг
Банкууд нь Курногийн өрсөлдөөнтэй бөгөөд зээлийн зах зээл дээрх өрсөлдөөнд
К банкны зээлийн хүүгийн түвшин нөлөөлөхгүй
Загварыг энгийн хялбар болгох үүднээс банк нь зөвхөн хадгаламж татан, зээл
олгодог гэж үзье:
К-р банкны зээлийн эрэлтийг бичвэл:
(1)
энд - к банкны зээлийн хэмжээ, - к банкны зээлийн
хүү, -j банкны зээлийн хүү, r – зээлийн жигнэсэн дундаж хүүгийн түвшин, b- к банкны
зээлийн хүүгийн өөрчлөлтийн зээлд үзүүлэх нөлөөний параметр
(2) L =
– rB
энд
L=
Банкууд хүлээгдэх ашгаа хамгийн их байлгах зээлийн хүүгийн түвшин
- г сонгоно.
Хүлээгдэж буй орлого нь (1 - )
харин зардал нь
байна.
Энд:

4. - зээлсэн мөнгө төлөгдөхгүй байх боломж
– хадгаламжийн хүүгийн түвшин
– банкны хадгаламжийн хэмжээ
– банкны тогтмол зардал
Банк тус бүрийн хувьд дараах зорилгын функцыг максимумчлахыг зорино.
(3)
St.
Энд
– шаардагдах (заавал байлгах) нөөцийн хэмжээ (represent required reserves). Энэ
нь хадгаламжаасаа пропорциональ гэж таамаглая.
(4)
энэ тэгшитгэлийг зорилгын функц (14) – т орлуулбал:
энэхүү зорилгын функцаас нэгдүгээр
(5)
эрэмбийн нөхцөл нь:
(6)
(7) болон тэнцвэрийн нөхцөл (11)-г орлуулан n банкны тэнцвэрт зээлийн хүүгийг
түвшинг тодорхойлбол:
(8)
(9) тэгшитгэл нь банкны зээлийн хүү болон хадгаламжийн хүүний хоорондын
хамаарлыг илэрхийлж байна. Тухайн зах зээл дээрх банкуудын тоо цөөн, банк
хоорондын зээлийн орлуулалтын мэдрэмж нь ∞ - ээс бага ѐстойг тухайн загварын үг
дүн харуулж байна.
Нөгөө талаар зээлийн хүү тогтоход зах зээл дээрх банкуудын тоо(n), зах зээлд эзлэх
хувь( ), жигнэсэн дундаж хүүгийн өөрчлөлтийн нийт зээлд үзүүлэх нөлөө (B), татан
төвлөрүүлсэн хөрөнгөөс заавал байлгах нөөцөд байлгах хувь(
), тухайн банкны
зээлийн хүүгийн өөрчлөлтийн нийт зээлд үзүүлэх нөлөө (b) зэрэг нөлөөтэй байдгийг
тухайн загвар харуулж байна. Үүнийг эмперик, эконометрик загвар болгон нийт эдийн
засгийн хувьд зээлийн хүүгийн ялгаатай байдалд нөлөөлөх хүчин зүйлийг
тодорхойлохын тулд логарифм шугаман функцыг ашиглаж болох юм. Эндээс тухайн
загварыг бичвэл:
(17)
+
+
+
+
+
+
+
?

5. Банкууд нь хадгаламжийн зах зээлд үнийг хүлээн авагч байхаас гадна тухайн
эконометрик загварын хувьд банкууд нь мөнгөний зах зээл дээрх үнийг хүлээн авагч
байна. Эндээс тухайн нөлөөлөгч хүчин зүйлсийн сонголт болон тайлбарлагч
хувьсагчийн сонголтыг авч үзэх хэрэгтэй болно.
Margin – Банкны хүү (бүрдэж тогтсон хүү)- ны хувьсагч ба тухайн банкны хувьд
бүрдэх хүүг илэрхийлнэ.
Hf – Тухайн зах зээлийн Herfindahl-ын индекс, тухайн хувьсагч нь хүүгийн үндсэн
хувьсагч бөгөөд энэ индекс нь зах зээл дээр үйл ажиллагаа явуулж байгаа банкуудын
тоо болох загварын хувьд n-г өөртөө агуулсан хувьсагч юм. (+)
Risk – Энэ үзүүлэлт зээлийн эрсдлийн магадлал
–д нөлөөлөх бөгөөд тухайн
хувьсагчийн хувьд чанаргүй зээлийг нийт зээлд эзлэх хувиар сонгон авч болох юм. (+)
NoRisk – Тухайн хувьсагч нь эрсдэлгүй болон эрсдэлтэй зээлийн дамми хувьсагч бөгөөд
эрсдэлгүй зээлийн хувьд 0, эрсдэлтэй зээлийн хувьд 1 гэсэн утга авна. (+)
Dr – Банкуудын хадгаламжийн хүү бөгөөд гарц буюу зээлийг олгоход түүнийг
санхүүжүүлэх орц болох хадгаламжинд төлөх хүү нь тухайн үйл ажиллагааны хувьд
зардал болох бөгөөд эцсийн гарцын үнэд орцуудын өртөг шингэх ѐстой гэдэг үүднээс
зээлийн хүүд хадгаламжийн хүү нөлөөтэй .(+)
Cost – энэ үзүүлэлт нь дундаж зардал болон орлого хоѐрын харьцаа бөгөөд
илэрхийлнэ. (+)
– г
Dem – Хэрэглэгч болон үйлдвэрлэгчийн итгэх индекс бөгөөд нийт зээлийн эрэлт
төлөөлнө. (+)
-г
Subst – жигнэсэн дундаж хүүний өөрчлөлтийн нийт зээлийн өөрчлөлтөд үзүүлэх нөлөө
В- г илэрхийлэх бөгөөд банкуудын нийт хөрөнгө болон ДНБ-ны харьцаагаар
тодорхойлогдоно. (+)
Энд тодорхойлсон зээлийг хүүгийн эмперик загварт тодорхойлогдсог үзүүлэлтүүд нь
тогтворгүй тул эдгээр үзүүлэлтүүдийн хоорондын урт хугацааны хамаарлыг шалгахад
ашигладаг коинтэгрэшн шинжилгээг Engel – Granger-н нэг алхамт процетурын аргаар
үнэлэх буюу зээлийг хүүгийн урт хугацааны тэнцвэрээс зөрөх богино хугацааны алдааг
тодорхойлон, хэрэв алдаа нь тогтвортой буюу коигтэгрэшн урт хугацааны хамаарал
гарч ирвэл урт болог богино хугацааны хамаарлыг ялган харуулах загварыг Wilkey –
Breucsh –ны нэг алхамт процедураар үнэлэх нь илүү тохиромжой гэж үзлээ.
Бидний зээлийн хүүд нөлөөлөгч хүчин зүйлсийн урт болон богино хугацааны
мэдрэмжийг тодорхойлох алдааг засварлах загвар ECM Wilkey – Breucsh нэг алхамт
аргыг үнэлэх тэгшитгэлд хөрвүүлбэл:
(17)

6. Параметрүүд болон error terms бүгд white noise процесс байна. Тухайн
тэгшитгэлийн үнэлсний дараагаар зээлийн хүүд нөлөөлөгч хүчин зүйлсийн урт
хугацааны мэдрэмжийн параметрүүд дараах хэлбэрээр тодорхойлогдоно.
Урт хугацааны мэдрэмжүүдийг дараах байдлаар тоодорхойлж олж авна.
Дээрх тэгшитгэл нь зээлийн хүүгийн урт хугацааны хамаарлыг илэрхийлэх бөгөөд урт
хугацааны мэдрэмж олж авна.
Монгол орны банкны зах зээлийн өрсөлдөөн, хадгаламж зээлийн хандлага,
индексүүдийн тооцоо, загварчлал, хамаарлын эконометрик үнэлгээ.
Судалгаанд ашиглагдсан тоон үзүүлэлтүүд
Энэхүү судалгаандаа Монгол банкнаас гаргадаг сар бүрийн статистик мэдээлэлд гарсан
тоон өгөгдлүүдийг ашигласан болно. Frecaut, Sidwick (1998) ажилдаа Монголд
банкуудын төлбөрийн чадвар хүндэрснээс зарим банкуудын пассив хөрөнгө болох
мөнгөний нийлүүлэлтийн хэсэг нь мөнгө шинжээ алдаж, санхүүгийн зуучлалд сөрөг
нөлөөлж байсныг шинжилгээгээр харуулсан тул 1998 оноос хойшхи үзүүлэлтүүдийг авч
судалдаг. Тухайн үндэслэлээр банкны зах зээлийн төлөв байдлыг тодорхойлдог
индексүүдийг тооцохдоо 2003.12 хойшхи мэдээллийг ашиглалаа.
Тэгшитгэлүүд болон эдийн засгийн хамаарлыг үнэлэхдээ дээрх хугацаануудын тоон
мэдээллийг ашиглан эконометрикийн “Eviews 6.0” программ ашиглан үнэлгээ хийлээ.
Тоон мэдээллүүдийг Монголбанкны Website-аас авсан.
Банкны зээлийн зах зээлийн хандлага
Монгол улсад зээлийн зах зээл дээр үйл ажиллагаа явуулдаг 14 банк байгаа бөгөөд 2000
оноос хойш банкнуудын үйл ажиллагаа сэргэж системийн нийт зах зээлийн хэмжээ
тасралтгүй өсч байна. Банкуудын үйл ажиллагаа идэвхжиж өргөжсөнөөр зээл авахад
хялбар болж байна. Манай улсын хувьд Хаан банк бүх сумдуудад салбартай бөгөөд энэ
нь орон нутгийн иргэдийн банкны үйл ажиллагааны мэдлэгийг дээшлүүлж
хэрэглэгчдийн тоог нэмэгдүүлсээр байна. Банкнуудын зээлийн хүү буурч байгаа ч
эдийн засгийн тогтворгүй байдал /жишээлбэл инфляци/ , зах зээлийн онцлогоос
/олигополь өрсөлдөөнт/ нөгөө талаас хангалттай бага зардалтай хөрөнгө татан
төвлөрүүлж чадахгүй байгаагаас шалтгаалж хангалттай бага зээлийн хүүг бүрдүүлж
чадахгүй байна. Сүүлийн жилүүдэд хадгаламжийн түвшин ДНБ-эзлэх хувь нь өсч
байгаа нь банкны зээлийн зах зээлд нааштай хандлага юм. 2007 оноос дунд үеээс
үүдэлтэй санхүүгийн их хямрал манай орны банкны салбарыг тойрч гараагүй ч
банкуудын үүнийг даван гарч байна. 2007 онд банкууд нийт зээлийнхээ гуравны нэг
хувийг барилгын салбарт оруулсан нь 2008 онд буцаад банкуудын тогтвортой үйл
ажиллагааг ганхуулсан билээ. Үүнээс улбаалан зарим банкууд нэгдэж, Зоос банк төрийн
банк болсон.

7. Зээлийн зах зээлийн төвлөрлийн индекс
Сүүлийн жилүүдэд банкны үйл ажиллагаа тогтворжиж ирсэн ч санхүүгийн хямрал
банкны секторийг тойроогүй. Одоо манай улсад үйл ажиллагаа явуулж буй банкуудаас
Кредит (1997/12), Улаанбаатар банк (1998/04), Зоос (1998/07), Анод (1999/07), Капитрон
(2001/11), Хасбанк (2001/12), Чингис хаан (2003/11) байгуулагдсан. Энэ үүднээс зах
зээлийн төвлөрөл, хэлбэр, ноѐрхлыг тооцохдоо одоо үйл ажиллагаа явуулж буй
банкуудыг судлах үүднээс 2003/12-2010/12 тоон өгөгдлийг ашиглалаа.
Зээлийн зах зээлийн Хэрфиндалийн (Herfindahl) индекс
Тухайн индексийг тооцохдоо манай улсад одоо үйл ажиллагаа явуулж буй 14 банк
бүрийн хувьд нийт зээлийн зах зээлд эзлэх хувийг тооцно. Манай улсын хувьд
банкуудын олгосон зээлийн мэдээ сараар хангалттай түүвэр олдоогүй бэрхшээлийн
улмаас зээлийн өрийн үлдэгдлийн сарын мэдээгээр төлөөлүүлэн авлаа. Банк бүрийн
хувьд зээлийн зах зээлд эзлэх хувийг хугацааны хувьд илэрхийлсэн диаграммыг
хавсралт А-д харуулсан.
Тухайн графикуудаас харахад Анод банкны зээлийн зах зээлийн хувь буурсаар 2004/02
үед 19.5%-ийг эзэлж байсан бол 2010/12 дөнгөж 5.2% болсон байна. Хаан банкны хувьд
харьцангуй тогтвортой өсөх хандлага ажиглагдаж байгаа бөгөөд менежментийн
хувьчлалаас хойш амжилттай үйл ажиллагаа явуулснаар 2010/12 байдлаар нийт зээлийн
зах зээлийн 25.9% эзэлж чадсан. Худалдаа Хөгжлийн Банк зээлийн зах зээл эзлэх
хэмжээ нь харьцангуй тогтмол бөгөөд (13-18%) хэлбэлзэж байна. Голомт банкны хувьд
сүүлийн саруудад нийт банкны зээлийн зах зээлд эзлэх хувь өсөлттэй байгаа төдийгүй
Монголын гурван том банкны нэг гэж хэлж болохоор байна. 2010/12 байдлаар 21.9%ийг эзэлсэн нь Хаан банкны дараа орохоор үзүүлэлт ба ХХБ 2010/12 байдлаар 15.4%
байна. үүнээс гадна Хасбанкнаас бусад банкуудын хувьд харьцангуй бага 3-5% боловч
Хасбанкны хувьд зээлийн зах зээлд эзлэх хэмжээгээ тасралтгүй өсгөж чадсан нь 2010/12
байдлаар 10% эзэлж байгаа нь Монголд дөрөвт орох үзүүлэлт.
Банк бүрийн хувьд хоѐрдугаар хэсэгт танилцуулсан аргачлалын дагуу тооцсоноор
2003/12-2010/10 хоорондох Хэрфиндалийн (Herfindahl) индексийг динамик хандлагыг
зураг 2а-д үзүүллээ. 2005/08 хүртэл төвлөрлийн харьцаа буурч байсан бол энэ
хугацаанаас хойш өсөх динамик ажиглагдаж. H=0.1 – 1.4 буюу H=1000 – 1400 (10000аар үржүүлсэн) байгаа нь зээлийн зах зээлд төвлөрөл байгааг харуулж байна.
Зураг 2а.
Зээлийн зах зээлийн Хэрфиндалийн индекс
1,700
1,600
1,500
1,400
1,300
1,200
1,100
1,000
2004
2005
2006
2007
2008
2009
loan market herfindahl index of mongolia
2010

8. 2009/05-2010/10 хооронд индекс хурдтай өссөн нь бөгөөд сүүлийн нэг жилийн
хугацаанд T=1290 – 1607 болж 9 функтээр өссөн нь төвлөрөл хүчтэй явагдаж байгаа нь
ажиглагдаж байна. 2010/12 байдлаар Хэрфиндалийн индекс 1607 хүртэл өссөн нь урьд
өмнө нь ажиглагдаж байгаагүй өндөр үзүүлэлт төдийгүй зээлийн зах зээлд төвлөрөл
байгааг харуулж байна.
Зээлийн зах зээлийн төвлөрлийн харьцаа
Зээлийн зах зээлийн төвлөрлийн харьцааг тооцохдоо өндөр хувь эзэлдэг Хаан (12-23%),
Голомт (11.5-20%), ХХБ (13-18%), Хасбанк (2.5-7.7%), Анод (5.2-19.5%) банкуудыг
оруулах тохиромжтой гэж үзлээ. CR(2) Голомт, Хаан банкуудыг оруулж тооцсон бол
CR(3)-т ХХБ оруулан тооцож, CR(4)-т Хасбанк оруулан тооцож, CR(5) Анод банкыг
оруулан тооцсон болно. Монгол улсын 2003/12-2010/12 хоорондох тоон өгөгдөл дээр
төвлөрлийн харьцаа тооцсон динамик хандлагыг зураг 2б-д үзүүлэв.
Зураг 2б.
Банкны зээлийн зах зээлийн төвлөрлийн харьцаа
50
80
45
70
40
60
35
50
30
40
25
20
30
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2004
CR2
2005
2006
CR3
2007
CR4
2008
2009
2010
CR5
Банкны зээлийн зах зээлийн төвлөрлийн харьцааны динамик хандлагаас харахад CR(2)
ерөнхийдөө өсөх хандлагатай буюу Голомт, Хаан банкны зах зээлд эзлэх хувь нь
сүүлийн жилүүдэд хурдацтай нэмэгдсэн байна. CR(3) буюу ХХБ-ийг нэмж тооцоход
төвлөрлийн харьцаа өсөх динамик хандлагатай байгаа бөгөөд 2010/12 байдлаар Монгол
улсад гурван банк нийт банкны зээлийн зах зээлийн 63% эзэлж байгаа нь төвлөрөл
байгааг харуулж байна. Нөгөө талаас банкны зээлийн зах зээл Курно олигополь
хэлбэрийнх байж болох юм таамаглалыг дэвшүүлэх түлхүүр нь болж байна. CR(4)
хувьд Хасбанк оруулж тооцоход 73%, CR(5) Анод банкыг оруулж тооцоход Монгол
улсад сүүлийн 6 жилийн хугацаанд төвлөрөл ажиглаглагдаж байгаа бөгөөд өсөх
хандлагатай байна. CR(5) 2010/12 байдлаар нийт зээлийн зах зээлийн 77%-ийг эдгээр
банкууд эзэлж байгаа нь банкны зээлийн зах зээл дээр төвлөрөл байгаагийн тод жишээ
юм. Өөрөөр хэлбэл нийт банкны зээлийн зах зээлийн 3/2 нь гурван том банкнаас бүрдэж
байна. Ялангуяа банкуудын дампуурал, нэгдэх процесс нь хүмүүсийн үйл хөдлөлд
хүчтэй нөлөөлж 2009-2010 хугацаанд том банкуудаас зээл авах сонирхолтой болсон
байж болох юм.
3.4 Загвар, хамаарлын эконометрик шинжилгээ
Алхам 1: Нэгж язгуурын тест /unit root/

9. Регрессийг үнэлэхээс өмнө тоон өгөгдлүүд эконометрикийн нөхцлүүдийг
хангасан байх ѐстой. Хэрэв стационар байвал шокийн үйлчлэл хэсэг хугацааны дараа
арилдаг бол стационар бус үзүүлэлтэнд шокийн нөлөө байнгын шинж байдаг. Үр дүнг
хавсралт В-д харуулсан болно.
Зээлийн зах зээлийн хэлбэрийг тодорхойлох эконометрик үнэлгээ
Зах зээлийн хэлбэрийг тодорхойлохын тулд зээлийн зах зээл дээрх банкуудын
үйл хөдлөлийн хариу үйлдлийг тодорхойлох шаардлагатай. Өөрөөр хэлбэл тухайн банк
бусад банкуудын нэг сарын өмнөх үйлдэл дээр суурилан хариу үйлдэл (шийдвэр)
гаргана гэж таамагласан. Үүнийг системийн үнэлгээ болох алдаа нь хамааралтай
тэгшитгэлүүдийг үнэлэх (Seemingly Unrelated Regression) аргыг ашигласан. Учир нь
шокууд эдгээр банкуудад зэрэг нөлөөлөх боломжтой учир үүнийг засварлах
шаардлагатай.
Үнэлгээнээс харахад загварт тодорхойлсон хувьсагчид ерөнхийдөө статистикийн
хувьд найдвартай ач холбогдолтой гарсан. Үнэлгээнд ГОЛОМТ, ХХБ, ХААН, Хасбанк
болон бусад гэсэн банкуудын үйл хөдлөлийг оруулсан.
HASBANK=-4.43+0.42*GOLOMT(-1)+0.19*HAAN(-1)-0.028*TRADED(-1)+0.0008*OTHER(-1)-0.02*BODITHUU(-1)
TRADED=53.54-0.64*GOLOMT1(-1)-0.24*HAAN1(-1)-0.11*HASBANK(-1)-0.353734716316*OTHER(-1)0.44*BODITHUU(-1)
GOLOMT=52.3-0.55*TRADED(-1)-0.38*HAAN(-1)+0.56*HASBANK(-1)-0.48*OTHER(-1)-0.29*BODITHUU(-1)
HAAN=87.35-0.396*TRADED(-1)-1.32*GOLOMT(-1)+0.79*HASBANK(-1)-0.85*OTHER(-1)-0.71*BODITHUU(-1)
OTHER=90.69-0.36*TRADED(-1)-0.86*GOLOMT(-1)-0.65*HASBANK(-1)-0.83*HAAN(-1)-0.83*BODITHUU(-1)
Үнэлгээний үр дүнгээс харахад коэфциентүүдийн утганд 95% интервалд итгэж
болохоор үр дүн гарсан(хавсралт хэсэгт харууллаа). Үнэлгээнээс гарсан параметрүүдийг
ашиглан зээлийн зах зээлийн хэлбэрийг тодорхойлъѐ. Системийн үнэлгээний
параметрүүдэд олигополь курногийн хэлбэрээр хязгаарлалт тавин “Wald” тестээр
шалгасан. Тестийн үр дүнг хавсралт В-д харууллаа.
Тестийн үр дүнгээс харахад Курно олигополь зах зээлийг 99%-ийн итгэх интервалд
няцаагаагүй буюу зээлийн зах зээл Курно олигополь зах зээл гэдгийг харуулж байна.
Мөн хариу үйлдлийн коэфциентийн утгыг ихээс нь бага руу ангилвал Хаан, Голомт,
ХХБ, Хасбанк гэж гарсан бөгөөд энэ нь эдгээр банкуудын зээлийн зах зээлийн эзлэх
хувьтай эрэмбээрээ давхцсан нь засгийн онолтойгоо таарч байна.
Манай орны банкны салбарын зээлийн зах зээл олигополь Курно байх энгийн
жишээ.
Зээлийн зах зээлд оролцдог банкнуудын тоо манай улсын хувьд харьцангуй олон
боловч нийт зах зээлийн 60 орчим хувийг гуравхан компани эзэлдэг. Хэрэв Голомт банк
зээлийн хэмжээгээ ихээр өсгөхөд өсгөхөд Хаан, ХХБ, Хасбанк зэрэг банкуудын зээлийн
хэмжээнд шууд хүчтэй нөлөөлнө. Учир нь манай орны хувьд зээлийн зах зээл
хангалттай том биш, том зээлдэгчдийн тоо бага бөгөөд Голомт банк нь эдгээр
зээлдэгчдэд сайн нөхцөл олгож эхэлснээр бусад банкуудын зээлдэгч нар тийшээ
шилжих зах зээлд оролцогчдын тоо цөөн гэж үзнэ. Банкны зээлийн зах зээл дээрх
хүүгийн түвшинд банкуудын хэмжээ нөлөөтэй буюу жигнэсэн дундаж хүүг тооцохдоо
банкуудын зах зээлд эзлэх хувиар нь жигнэн нийтэд мэдээлдэг. Энэ нь олигополь зах
зээлд пүүсүүд үнэд нөлөөлөх чадвартай гэсэн гэсэн таамаглалыг хангаж байна.

10. банкуудын зээлийн үйлчилгээний төрөл, нэр хүнд, шинэ үйлчилгээ, зар сурталчилгаа,
урамшуулал зэргээр өрсөлдөж байгаа нь олигополь зах зээлийн шинж чанарыг агуулж
байна. Банкны салбарт орж ирэхэд их хэмжээний хөрөнгө шаардлагатай бөгөөд
дүрмийн сан нь 8 тэрбум төгрөг байх ѐстой төдийгүй их хэмжээний капитал шаарддаг
нь зах зээлд орох, гарахад хүндрэлтэй байдаг нь гэх зэрэг жишээнүүд нь үнэлгээгээр
харуулсан үр дүн зөв гэдгийг батлах нотолгоо юм. Үүнээс дүгнэхэд манай банкны
салбарын зээлийн зах зээл олигополь
Курно байж болохоор байна.
Зээлийн хүү тогтох энгийн Курногийн загварын эмпирик хэсэг
Монгол улсын зээл зах зээл олигополь курно гэсэн үр дүн өгсөн. Энд
тодорхойлсон хувьсагчид I(0) эрэмбээр тогворгүй ба I(1) процесс байсан тул эдгээр
үзүүлэлтүүдийн хоорондын урт хугацааны хамаарлыг шалгахад ашигладаг коинтэгрэшн
шинжилгээг Johansen-ий вэктор алдаа залруулах загварыг (Vector Error Corection
Model) ашиглалаа. Урт хугацааны хамаарал байна гэсэн үр дүн гарсан тул үнэлгээ хийх
боломжийг олголоо. Урт богино хугацааны хамаарлыг харуулалбал: (тестээр шалгахад 1
лагтай гэсэн үр дүнг өгсөн)
D(BODITHUU) = - 0.086*( BODITHUU(-1) - 0.17*DEPRATE(-1) + 1.79*HERFINDAHL(-1) - 0.17*RISK(-1) - 41.46 )
–
t.stat
-4.69
0.39*D(BODITHUU(-1)) - 0.011*D(DEPRATE(-1)) - 0.035*D(HERFINDAHL3(-1)) - 0.15*D(RISK1(-1)) - 0.169
-3.6
-0.61
-0.21
-2.5
Хүү тогтох урт хугацааны хамаарлыг бичвэл:
BODITHUU = 0.17*DEPRATE - 1.79*HERFINDAHL + 0.17*RISK + 41.46
t.stat
1.56
5.12
1.82
Сүүлийн жилүүдэд хүүгийн түвшин буурч байгаа ч төвлөрөл нэмэгдэж байгаа.
Төвлөрөл нэмэгдэх нь банкуудын хувьд дундаж зардал буурч, зээлийн чадамжийг
нэмэгдүүлж, тогтвортой байдлыг бий болгож байгаа нь хүүгийн түвшинг бууруулах
чадамжийг нэмэгдүүлсэн байж болох юм. Эрсдэлтэй зээлийн нийт зээлд эзлэх хувийг
бууруулж чадсанаар хүүгийн түвшин буурахаар байна. Хадгаламжийн хүү өндөр байгаа
нь зээлийн хүүгийн түвшинд шууд нөлөө үзүүлж байна. Хэдий зээлийн зах зээл дээр
ноёрхлын хүч нэмэгдэж байгаа нь бодит зээлийн хүүгийн түвшинг бууруулж
байгаа ч хадгаламжийн бодит хүү илүү хурдацтай бууснаар банкны ашгийн
түвшин нэмэгдэж тэгш бус хувиарлалт нэмэгдэж болох талтай. Энэ үүднээс дараах
судалгааг хийсэн болно.
Хүүгийн түвшин, хадгаламжийн түвшингийн зөрүүнээс олох ашиг банкны
үндсэн үйл ажиллагаа бөгөөд зөрүү их байвал их хэмжээний татан төвлөрөл,
зээлийг бий болгосон зах зээл дээрх том банкуудын ашиг улам нэмэгдэнэ.
Санхүүгийн зах зээл өндөр хөгжсөн орнуудын зээлийн хүү, хадгаламжийн хүүгийн
зөрүү (margin) бага төдийгүй эдгээрийн түвшин манай оронтой харьцуулахад бага
байдаг нь хөрөнгө оруулалт хийх таатай орчны бүрдүүлдэг. Дээрх тэгшитгэлийн
ашиглан вэктор алдаа залруулах загвараар үнэлгээг хийвэл: (урт хугацаанд зээлийн хүү,
хадгаламжийн хүүний зөрүүнд эрсдэлтэй зээлийн хэмжээ нөлөөгүй гэсэн үр дүн өгсөн.
Мөн тестээр шалгахад 1 лагтай утга дээр оновчтой гэсэн үр дүнг өгсөн)

11. Урт богино хугацааны хамаарлыг хамтад нь харуулвал:
D(MARGIN) = 0.0085*( R1(-1) + 3.73*HERFINDAHL3(-1) - 58.49 ) - 0.05*D(R1(-1)) + 0.90*D(HERFINDAHL3(-1))+
0.06
t.stat
-3.07
0.5
0.9
1.06
Урт хугацааны хамаарлыг ялган харуулвал:
MARGIN = - 3.73*HERFINDAHL3 - 58.49
t.stat
-4.22
Хэдийгээр зээлийн төвлөрөл нэмэгдэж байгаа ч өрсөлдөөний хүчээр манай орны
банкууд нэгжийн ашгийн түвшнээ бууруулж байна. өөрөөр хэлбэл Курно олигополь зах
зээлийн нэг хэлбэр илэрч байгаа бөгөөд хуйвалдааны хэлбэр ажиглагдахгүй байна.
Загвараа шалгах нь
Бодит тоон дээр симуляци хийж загвараа шалгая:
2009м12-2010м10 хүртэлх хугацааг авлаа.
30
25
20
15
10
5
0
2004
2005
2006
margin
2007
2008
2009
2010
margin (Bas eline)
Загвар алдаа багатай сайн тайлбарлаж чадаж байна гэж үзлээ. Иймээс дүгнэлт зөвлөмж
өгөх бүрэн боломжтой.
Зээлийн зах зээлийн урт хугацааны хамаарал
Коинтегрэшн шинжилгээ хийхэд урт хугацаанд хамаарал байна гэсэн үр дүн өгсөн
бөгөөд богино хугацааны урт хугацаанаас зөрөх зөрүүг арилгаснаар урт хугацааны
зээлийн эрэлтийн байгууллаа /хавсралт В-д үнэлгээний гарцыг харууллаа/.
Урт богино хугацааны хамаарлыг харуулбал:(богино хугацаанд инфляци нөлөөтэй гэж
үзлээ)
D(LOAN) = 0.014*( LOAN(-1)+0.37*BODITHUU(-1)-22.3 )+0.25*D(LOAN(-1))+0.001*D(BODITHUU(-1))+0.016+0.002*INFLATION
t.stat
3.30
2.52
0.19
1.74
Урт хугацааны хамаарлыг ялган бичвэл:
LOAN =- 0.37*BODITHUU - 22.3
t.stat
-13.49

12. Урт хугацаанд зээлийн хэмжээнд хүүгийн түвшин найдвартай нөлөөтэй байгаа нь
зээлийн хүүгийн түвшин буурах нь эдийн засагт хөрөнгө оруулалтыг урт хугацаанд
нэмэгдүүлнэ.
Нийт зах зээлийн хувьд Лернерийн индексийг тооцоолох нь
L=
=
=0.43 гарч байгаа нь манай орны хувьд банкны салбар өндөр ашигтай
ажиллаж байгааг харуулж байна. Энэ нь Европийн орнуудын дундаж үзүүлэлтээс 3
дахин ОХУ-аас 2 дахин илүү гарсан нь манай орны хувьд зээлийн хүүгийн түвшинг
бууруулах боломжтойг харуулж байна.
Монголын банкны салбарын зээлийн зах зээл дээрх том банкуудын өрсөлдөөн
Хэдий нийт банкны зах зээлийн зээлийн зах зээлийн хувьд нааштай хариуг өгч
байгаа ч төвлөрөл өндөр байгаа нь монополь хүчийг нэмэгдүүлж байгаагийн тод жишээ
юм. Хамгийн том зээлдэгч болох Хаанбанкны салбар тооцооны нэгжүүдийн тоо 500-д
хүрээд байгаа бол том хоѐрдогч Голомт банкны салбар нэгжийн тоо 34 байгаа нь
харьцангуй үзүүлэлт төдийгүй сумдуудад Хаанбанк монополь эрхтэй үйл ажиллагаа
явуулж байгаа нь түүнд хадгаламжийн бага хүү, зээлийн өндөр хүү тогтоож өндөр
ашиг олох боломжийг олгож байна. Энэ нь эдийн засгийн хувьд тэгш бус байдлыг
нэмэгдүүлж, эдийн засагт хөрөнгө оруулалтын өгөөжийг бууруулах нэг шалтгаан юм.
зурагт голомт банкны салбар нэгжүүдийг газар зүйн байршлаар
харууллаа.
Хасбанк (92 салбар нэгжтэй), Голомт банкууд нь аймгийн төвүүдээр салбар нэгжтэй
боловч сумдуудыг хамарч чадаагүй байна. Хаанбанкинд энэ давуу талыг олгож буй
бөгөөд хөдөө орон нутагт тусгай мөгдөгдөх өндөр үнэ тогтоосон байна.
Монголын банкууд зээлийн зах зээл дээр өрсөлддөг, хуйвалддаг аль нь болохыг
тодорхойлох нь сонирхолтой асуудал юм. Манай орны зээлийн зах зээл Курно
олигополь гэсэн үр дүнд хүрсэн нь банкууд өрсөлддөг гэдгийг харуулж байна. Курно
өрсөлдөөнтэй учир банкууд зээлийн хүүгээ өөрсдөө тогтоох бөгөөд зээлийн
хэмжээгээрээ өрсөлдөж ашгаа хамгийн их байлгахыг зорино. Жижиг банкууд зээлийн
зах зээлийн маш бага хувийг эзэлдэг учраас өрсөлдөх чадвар муу. Зээлийн зах зээл нь
олигополь зах зээл учраас банкуудын үйл хөдлөл бусад банкууддаа хүчтэй байна.
Жижиг банкуудын хувьд том банкуудаас 10-20 дахин бага учраас том банкуудыг даган

13. үйл хөдлөлөө хийдэг гэж үзвэл зах зээлд том банкуудын үйл хөдлөл хүчтэй. Зээлийн зах
зээлийн 5-аас дээш хувийг эзэлдэг том 4 банк нь нийт зах зээлийн 73% эзэлж байна. Энэ
үүднээс 4 том банкийг сонгон авлаа. Хариу үйлдлийн тэгшитгэлийг байгуулвал:
(VAR үнэлгээний загвар ашиглахад 1 лаг дээр оновчтой гэсэн үр дүнг өгсөн)
GOLOMT = 0.73*GOLOMT(-1) + 0.015*HAAN(-1) - 0.22*TRADED(-1) + 0.31*HASBANK(-1) + 6.25
t.stat
9.66
0.39
-2.75
2.23
3.69
n=82
HAAN = - 0.02*GOLOMT(-1) + 0.93*HAAN(-1) + 0.09*TRADED(-1) + 0.17*HASBANK(-1) - 0.547
t.stat
-0.46
36.14
1.71
1.88
-0.50
n=82
TRADED = 0.017*GOLOMT(-1) + 0.029*HAAN(-1) + 0.84*TRADED(-1) - 0.089*HASBANK(-1) + 2.11
t.stat
0.28
0.90
12.46
-0.76
1.51
n=82
HASBANK = 0.02*GOLOMT(-1) - 0.005*HAAN(-1) - 0.008*TRADED(-1) + 1.02*HASBANK(-1) - 0.10
t.stat
1.62
-0.82
-0.61
43.2
-0.37
n=82
-Бүх банкуудын өмнөх үеийн өсөлтийн түвшин дараа үедээ хүчтэй шууд нөлөөтэй
байна.
-Хаан банкны зээлийн зах зээлийн эзлэх хэмжээнд бусад банкууд нөлөөгүй байгаа нь
олон салбартай, засгийн газрын мөнгөн шилжүүлгийг олгодог, бусад банкны хүрээгүй
зах зээлд илүү үйл ажиллагаагаа идэвхтэй явуулдагтай холбоотой байж болох юм.
-Голомт банкинд Худалдаа хөгжлийн банкны зээлийн зах зээлд эзлэх хэмжээ нь сөрөг
нөлөөтэй байгаа нь хэрэглэгчдийнхээ төлөө өрсөлддөгийг илтгэж байна. өөрөөр хэлбэл
энэ 2 банк хүн ам олноор сууришсан хэсэгт голлон үйл ажиллагаагаа явуулдаг учраас
Худалдаа хөгжлийн банкны зээлийн хэмжээ нэмэгдэх нь Голомт банкинд шууд сөрөг
нөлөөг бий болгож байна.
-Хасбанкны зээлийн зах зээлийн бүтэц нь онцгой бөгөөд цөөхөн томоохон хэрэглэгчид
зээлийн голлох хэсгийг бүрдүүлдэг. Жишээлбэл 2009 онд нийт зээлийн 46%-ийг 28
хэрэглэгч бүрдүүлж байсан нь зах зээлийн цүнхээл хэсгийг овжин ашиглаж чадсантай
холбоотой байж болох юм. Нөгөө талаас Хасбанк бичил зээл ихээр олгодог бөгөөд
бусад банкуудаас ялгагдах гол давуу талуудын нэг. Энэ үүднээс бусад банкуудын үйл
хөдлөл нөлөөлөх боломжгүй байгаагийн шалтгаан гэж дүгнэлээ.
Алхам 2. Тухайн шинжилгээний дутагдалтай байж болох тал
Тухайн судалгааны загвар хамаарлыг илэрхийлсэн регресийн шинжилгээний
параметрүүдийн төлөөлөх чадвар зарим тэгшитгэлүүдийн хувьд сул, нөлөөлөл
ажиглагдахгүй байсан нь хугацааны цувааны өгөгдөл харьцангуй цөөн байсантай
холбоотой байж болох юм.
Нөгөө талаас мэдээлэл хомс байснаас нарийн микро түвшний үнэлгээ хийх боломж
хомс байсан. Хэрэв тус тусын банкуудын мэдээлэл хүртээмж сайжирвал Panel үнэлгээг
ахисан түвшний аргууд болох санамсаргүй нөлөөллийн арга, тогтмол нөлөөллийн өргыг
ашиглах нь илүү тохиромжтой гэж үзлээ.

14. Судалгаандаа зөвхөн зээлийн зах зээлийг авч үзсэн бөгөөд банкуудын хадгаламжийн
түвшин олон нийтэд зарлагддаггүйгээс хадгаламжийн зах зээлийн хандлага, төвлөрөл,
хэлбэрийг тодорхойлж түүнд тохирсон эдийн засгийн онолын загварыг шалгах
боломжгүй болгож байна.
Мөнгөний зах зээлийг бүтнээр нь загварчлан судлах боломжтой бөгөөд банкуудын
хувьд зардлын функцын хариу үйлдлийг тодорхойлсноор Нэшийн тэнцвэрийг шалгаж
өрсөлдөх, хуйвалдахын аль нь ашигтай вэ гэдгийг тодорхойлох боломжтой.
Тоон мэдээллийн интервал нэмэгдэж банкуудын мэдээлэл сайжирснаар банк тус бүрийн
зардлын загвар Лернерийн индексийг тооцож тухайн зах зээлийн хүч болон банкуудын
зах зээлд нөлөөлөх чадварыг тодорхойлох боломжтой.
Өрсөлдөөнийг тодорхойлохдоо тоглоомын онолыг ашиглан хүүгийн түвшин, зээлийн
хэмжээ гэсэн 2 бүтээгдэхүүнтэй зах зээлийн хувьд шалгах нь илүү найдвартай, илүү
нарийн тодорхойлох боломжтой.
Судалгааны үр дүн
Энэхүү судалгаагаар өөрийн орны банкны зээлийн зах зээлийн төлөв байдлыг
тодорхойлон онолын хувьд загварчилж, түүний эконометрик шинжилгээг хийсэн.
Өөрийн орны зээлийн зах зээлийн хэлбэрийг тодорхойлохдоо Хэрфиндалийн индексийг
тооцон, мөн банкууд нэг сарын дотор хариул үйлдэл хийдэг гэж таамаглан зээлийн зах
зээлийн хэлбэрийг эконометрикийн алдаа нь хамааралтай тэгшитгэлүүдийг үнэлэх
/SUR/ аргыг ашиглан олигополь Курно хэлбэрийн зах зээл гэдгийг Wald тэстээр
шалгаж баталсан.
Зээлийн зах зээлийн төвлөрлийн энгийн Хэрфиндалийн индекс 0.14 зохицуулалт хийсэн
Хэрфиндалийн индекс 0.25 гарсан бол төвлөрлийн харьцаа 2010/10 байдлаар
CR(2)=0.47, CR(3)=0.63 байгаа нь зах зээлд төвлөрөл их байгаа нь зээлийн зах зээлд
монополь хүч өндөр байна.
Зээлийн зах зээл нь олигополь Курно гэсэн үр дүн өгсөн бөгөөд энгийн Курногийн
зээлийн хүүгийн загварт суурилсан үнэлгээнээс харахад зээлийн хүүд Хэрфиндалийн
индекс хамгийн хүчттэй шууд хамаарал үзүүлж байсан.
Сүүлийн жилүүдэд Хаанбанк зээлийн зах зээлд эзлэх хувиа тасралтгүй нэмж байгаа
бөгөөд нийт зах зээлийнхээ дөрөвний нэгийг эзэлж байгаа ч бусад том банкны зээлийн
зах зээлд эзлэх хэмжээнд нөлөөлөхгүй байгаа нь Хаанбанкны хөдөө орон нутагт бичил
зээлийг ихээр өгдөг, бусад банкуудын хүрээгүй зах зээлд үйл ажиллагаа идэвхтэй
явуулдагтай холбоотой байж болох юм.
Том 4 банкны хувьд зээлийн зах зээлийн ихэнх хувийг бүрдүүлдэгч банкууд болохын
хувьд ялгаатай хэрэглэгчид руу чиглэсэн бодлого явуулдаг учраас нэгнээсээ төдийлөн
хүчтэй хамаарахгүйгээр зах зээлээ тэлж чадаж байна. Хаан банк засгийн газрын
шилжүүлгийг олгодог, хөдөө орон нутагт идэвхтэй үйл ажиллагаа явуулдаг бол Голомт,
Худалдаа хөгжлийн банкууд хүн ам ихээр суурьшсан газар бизнесийн зээлийг ихээр
гаргадаг бол Хасбанк бичил зээлийг ихээр олгодог байна.

15. Хэдий төвлөрөл нэмэгдэж байгаа ч өрсөлдөөний хүч сулрахгүй банкуудын хүүгийн
түвшин буурч, ахиу хүүгийн хэмжээ (margin) багасч байгаагаас харж болохоор байна.
Лернерийн индекс өндөр гарсан нь манай орны банкны зах зээл өндөр ноѐрхол, өндөр
ашигтай байна. Өөрөөр хэлбэл нэгж активын орлого болон ахиу зардлын ялгаврыг нэгж
активийн орлогод харьцуулж тодорхойлдог бөгөөд ашгийн түвшин, үнээ тогтоох
чадварыг илтгдэг индекс юм.
Дүгнэлт, зөвлөмж
Манай орны банкны салбар сүүлийн жилүүдэд хурдтай хөгжиж байна. Тоон мэдээллийн
чанар сайжирч, хугацааны интервал нэмэгдсэнээр зах зээлийн нөлөөллүүдийн
хоорондын хамаарлыг судлах бололцоог олгож байгаа нь онолын загвар, эмпирик
шинжилгээнүүдийн аргыг өөрийн орны хувьд шалгаж үзэж боломжийг олголоо. Энэхүү
загвар , хамаарлыг 2003 оноос хойшхи бодит тоон өгөгдлүүдийг ашиглан судлахад
шинжилгээний үр дүн манай орны хувьд онолын загвар, хамаарлыг эмпирик байдлаар
туршин бодлогын шийдвэр гаргах бүрэн боломжтойг харуулж байна.
Судалгааны зорилгын дагуу өөрийн орны зээлийн зах зээлийн өрсөлдөөнийг
шинжлэхэд банкуудын хувьд өндөр төвлөрөл болон зах зээлийн ноёрхол ажиглагдаж
байна. Мөн зээлийн зах зээлийн хэлбэрийг олигополь Курно гэсэн үр дүнд хүрсэн
бөгөөд энэ загвар дээр суурилсан энгийн зээлийн хүүгийн загвар дээр эмпирик үнэлгээ
хийхэд зах зээлийн төвлөрөл хамгийн хүчтэй нөлөөтэй гарсан нь олигополь шинж чанар
хүчтэй байгаагийн илрэл юм. Харин олигополь зээлийн зах зээл дээрх том банкуудын
хооронд хуйвалдаан ажиглагдахгүй байгаа нь саашаалтай үр дүн юм.
Энэ төрлийн судалгаа сүүлийн манай орны хувьд жилүүдэд хийгдэх болсон бөгөөд
судалгааны үр дүнгүүд таарч байна. Манай улсын хувьд хөгжиж буй орнуудтай банкны
зах зээлийн бүтэц ерөнхийдөө төстэй гэж гарсан бөгөөд Европийн улсуудад банкны зах
зээлийн ноѐрхлыг илэрхийлдэг Лернерийн индекс дунджаар 0.16-тай байдаг бол манай
хойд хөрш болох ОХУ-д дунджаар 0.21 байдаг нь төвлөрөл өндөртэй манай улстай
төстэй гэсэн үр дүнд хүрч болно.
Хаан банк нь Монгол орон даяар 500 салбар, нэгжтэй сумдуудад монополь хүчтэй үйл
ажиллагаа явуулдаг бөгөөд үүнийгээ ашиглан хөдөө орон нутагт ялгаатай үнийн
бодлого явуулж байна. Энэ нь тэгш бус байдлыг нэмэгдүүлж, хөрөнгө оруулалтын
өгөөжийг бууруулах сөрөг нөлөөтэй. Үүнтэй холбоотойгоор бодлогын аргах хэмжээ
авах нь зүйтэй.
Нийт зээлийн зах зээлийн тал хувийг том 2 банк, гуравны хоѐрийг том 3 банк эзэлж
байгаа нь өнөөгийн монголын зээлийн зах зээлд төвлөрөл бий болж байгаагийн тод
жишээ юм.
Том 4 банкны хувьд зээлийн зах зээлийн ихэнх хувийг бүрдүүлдэгч банкуудын хувьд
ялгаатай хэрэглэгчид руу чиглэсэн бодлого явуулдаг учраас нэгнээсээ хүчтэй
хамаарахгүйгээр зах зээлээ тэлж чадаж байна. Хаан банк засгийн газрын шилжүүлгийг
олгодог, хөдөө орон нутагт идэвхтэй үйл ажиллагаа явуулдаг бол Голомт, Худалдаа
хөгжлийн банкууд хүн ам ихээр суурьшсан газар бизнесийн зээлийг ихээр гаргадаг бол
Хасбанк бичил зээлийг ихээр олгодог байна.

16. Зах зээл дээрх ноѐрхлын хэмжээ(Лернерийн индекс) өндөр байгаа нь монополь хүчийг
зээлийн зах зээлд өндөр байна. Гэвч хуйвалдааны хэлбэр ажиглагдахгүй байгаа боловч
том банкиуд монополь хүчээ ашиглан үнээ өндөр тогтоож байна. Энэ нь зах зээлийн
хууль боловч зохих арга хэмжээг авах нь зүйтэй гэж дүгнэлээ. Жишээлбэл төрийн
банкны хөнгөлөлттэй зээлийг малчдад олгох нь зэрэг бодлогын чанартай үйл ажиллагаа
цаашид явуулах шаардлагатай байна.
Ашигласан судалгаа, дурьдагдсан эх бичгүүд
George G.Judge, R.Carter Hill, William E.Griffiths, Helmut Lutkepohl, Tsoung-ChaoLee
1988.
Introduction to the theory and practice of econometrics second edition
George G.Judge, R.Carter Hill 1993. Learning and practicing econometrics
Jeffry M.Wooldridge 2003. Introductory Econometrics. A Modern Approach
Walter Enders, lowa State University “Applied Econometric time series” John Wiley and
Song Inc.1999
William H.Greene, Econometric Analysis, 3rd edition, Prentice-Hall International, Inc. 1997
Marno Verbeek, John Wiley and Sons A guide to Modern Econometrics, 2002
STEPHEN MARTIN 1998. Advanced industrial economics
Yoonhee Tina Chang, University of Warwick Relationship Banking in Bilateral Oligopoly and
Asymmetric Infirmation 2003
Sandrine Corvoiser and Reint Gropp, BANK CONCENTRATION AND RETAIL INTEREST
RATES, 2000
Gerald R.Faulhaber, BANKING MARKETS:PRODUCTIVITY, RISK, AND CUSTOMER
SATISFACTION
Gabriel C,Oxenstierna Testing for Market Power in the Swedish Banking Oligopoly, 1999
Thierry Buchs, Johan Marthisen Competition and Effiency in Banking: Behavioral Evidence
from Ghana, IMF , January 2005
Jerome Fahrer and Tomas Rohling, Economic Research Department Reseve Bank of
Australia, SOME TESTS OF COMPETITION IN THE AUSTRALIAN HOUSING LOAN
MARKET, 1992
Juan Fermandez de Gyevara, Maudos and Francisco Perez, MARKET POWER IN
EUROPEAN BANKING SECTORS, 2002
Bikker,J.A., and J.M.Groeneveld, “Competition and Concentration in the EU Banking
Industry”.1998

17. Bikker,J.A., and K.Haaf , “Measures of Competition and Concentration in the Banking
Industry: a Review of the Literature”, 2002
Б.Энххуяг, Монголын санхүү банкны салбарын шилжилтийн өнгөрсөн арван жилийн
/1991-2001/ сургамж, ирээдүйн зорилтууд
Д.Болдбаатар, Н.Ургамалсувд, Н.Батсайхан, Мөнгөний үзүүлэлтүүдийн загвар
Монголбанкны вэб сайт- www.mongolbank.mn
Банкны зээл болон хадгаламжийн зах зээлийн загвартай холбоотой нэмэлт
мэдээллүүдийг www.nber.org вэб сайтаас авч ашигласан болно.