Sel5.2020

1. ҮНЭТ ЦААСНЫ КОМПАНИ
1.Үнэт цаасны мэргэжлийн оролцогч байгууллагуудын
үйл ажиллагаа
2. Үнэт цаасны компаниудын үйл ажиллагаа
3. Үнэт цаасны компанийн орлого ба зарлага

2. 1.Үнэт цаасны мэргэжлийн оролцогч
байгууллагуудын үйл ажиллагаа
Үнэт цаасны зах зээл гэж үнэт цаас болон үүсмэл
санхүүгийн хэрэгслийг бүртгүүлэх, гаргах, арилжих,
түүгээр гэрчлэгдсэн эрхийг шилжүүлэх, төлбөр,
тооцоо гүйцэтгэх, хадгалах үйлчилгээ үзүүлэхтэй
холбогдсон зохицуулалттай зах зээлийн болон
биржийн бус зах зээлийн харилцааг хэлнэ

3. Үнэт цаасны зах зээлд оролцогчдын үйл ажиллагааг
зохицуулах, хяналт тавих, хөрөнгө оруулагчийн эрх
ашгийг хамгаалахтай холбогдсон харилцааны
зохицуулалтын үндэс нь үнэт цаасны зах зээлийн
тогтолцооны эрсдэлийг бууруулах, шударга, ил тод,
үр ашигтай байдлыг хангах зарчмыг баримталсан
2013 оны 05 сарын 24- ний өдөр батлагдан гарсан
“Үнэт цаасны зах зээлийн туухай хууль” байдаг.

4. Манай орны хувьд хөрөнгийн зах зээл дэх мэргэжлийн
оролцогчид нь дараах оролцогчид байна. Үүнд:
1. Монголын хөрөнгийн бирж
2. Дилерийн арилжааны төв
3.Үнэт цаасны төлбөр тооцоо, төвлөрсөн хадгаламжийн
төв ХХК
4.Мэргэжлийн үйл ажиллагаа эрхэлж буй бусад
байгууллага:
a.Брокерийн компани
b.Дилерийн компани
c. Андеррайтерын компани

5. d.Хөрөнгө оруулалтын сан
е. Хөрөнгө оруулалтын зөвлөхийн үйл ажиллагаа
эрхэлдэг байгууллагууд
1.Хөрөнгийн бирж гэж үнэт цаасны арилжаа эрхлэх
үйл ажиллагаа эрхлэх тусгай зөвшөөрөл бүхий
хуулийн этгээдийг хэлнэ.

6. МХБ - ийн эрхэм зорилго нь санхүүгийн зах зээл
дэх хөрөнгийн хуримтлалыг хямд өртөгтэйгээр урт
хугацаанд зуучлан хургэх үүрэг бүхий үнэт цаасны
сонгодог зах зээлийг бий болгон төлөвшүүлэх замаар
улс орны эдийн засгийн хөгжилд бодит хувь нэмэр
оруулахад оршино.

7. Монголын хөрөнгийн биржийн үйл ажиллагааны
үндсэн чиг үүрэг нь:
 Хувьцаат компаниудын үнэт цаасыг тодорхой
шалгуурын дагуу бүртгэн авч ангилал тогтоох
 Техник программ хангамжийн найдвартай
байдлыг хангасны үндсэн дээр үнэт цаасны
арилжааг ил тод, нээлттэй шударга явуулах
 Олон нийтийг үнэт цаасны арилжааны мэдээ,
мэдээллээр хангах
 Хөрөнгө оруулагчдын эрх ашгийг хамгаалах гэх
мэт.

8. 2. СЗХ - ны 2015 оны 7 дугаар сарын 03-ны өдрийн
312 дугаар тогтоолоор “Дилерийн арилжааны төв”
ХХК-д үнэт цаасны арилжаа эрхлэх, үнэт цаасны
тооцооны үйл ажиллагаа эрхлэх тусгай зөвшөөрөл
олгосон.
Монгол улсын хувьд 2 дахь бирж байгуулагдсан
энэхүү үйл явдал нь зах зээлийн өрсөлдөөнийг бий
болгож, үйлчилгээний зардлыг бууруулах, ингэснээр
зах зээлд оролцогчдод эерэгээр нөлөөлөх давуу
талтай.

9. 3.Үнэт цаасны төлбөр тооцоо, төвлөрсөн хадгаламжийн
төв ХХК нь анхандаа МХБ-ийн бүтэцэд хамаарахаар
байгуулагдаж байсан ба Засгийн газрын 2003 онд
гаргасан шийдвэрээр МХБ-ийн бүтцээс тусгаарлаж
бие даасан 100 хувь төрийн өмчит ХХК
хэлбэртэйгээр өөрчлөн зохион байгуулагдсан байна.
Тус компани нь дараах үндсэн хоёр үйл ажиллагааг
дагнан эрхэлдэг.
Үүнд:
1.Үнэт цаасны төлбөр тооцоо
2.Үнэт цаасны хадгаламж

10. 4.Мэргэжлийн үйл ажиллагаа эрхэлж буй бусад
байгууллага
Үнэт цаасны зах зээл дээр хөрөнгө шаардлагатай
талууд хөрөнгөө татан төвлөрүүлж, харин хөрөнгөө
өсгөх сонирхол бүхий талууд үнэт цаас худалдаж авдаг.
Үнэт цаасны зах зээлд оролцогч талуудыг хүснэгт 1-
ээр харуулъя

11. Хүснэгт1.Үнэт цаасны зах зээлд оролцогч талууд
№ Сонирхол Үнэт цаасны зах зээлд оролцогчид
1 Хөрөнгө шаардлагатай тал
буюу үнэт цаас гаргагчид
Засгийн газар
Аймаг, нийслэлийн Засаг дарга
Компаниуд , арилжааны банкууд
2
Хөрөнгө өсгөх сонирхолтой
тал буюу хөрөнгө оруулагчид
Иргэд хувь хүмүүс
Компани, байгууллагууд
3
Дундын зуучлагчид буюу
Мэргэжлийн оролцогч
байгууллагууд
Үнэт цаасны арилжаа эрхлэх байгууллагууд,
Хөрөнгийн биржүүд
Үнэт цаасны хадгаламж, төлбөр тооцооны
байгууллагууд
Мэргэжлийн зуучлагчид болох хөрөнгө
оруулалтын банк, брокер, дилер,
андеррайтерын компаниуд
Хөрөнгө оруулалтын сан, хөрөнгө оруулалтын
зөвлөгөө өгдөг байгууллагууд

12. Үнэт цаасны зах зээл дээр дээрхи нэр бүхий
мэргэжлийн оролцогч байгууллагууд нь хөрөнгө
хэрэгтэй, хөрөнгө өсгөх сонирхол бүхий хоёр талыг
хооронд нь уулзуулахын тулд санхүүгийн зуучлагч
болон ажилладаг.
Дээрхи байгууллагууд нь үнэт цаасны зах зээлд
оролцож буй 2 талыг шуурхай мэргэжлийн
үйлчилгээгээр хангаж авсан төлбөр, хураамжаасаа
өөрсдийн санхүүжилтээ авч байдаг.

13. Үнэт цаасны зах зээлд оролцогч мэргэжлийн
байгууллага нь компани, засгийн газраас гаргасан үнэт
цаасуудыг зуучлан борлуулах үйл ажиллагаа эрхэлнэ.
Брокерын компани :
Үнэт цаасны зах зээл дээр бусдын нэрийн өмнөөс үнэт
цаасыг зуучлан худалдах, худалдан авах үйл ажиллагааг
явуулдаг.
Брокерын компани нь харилцагчтай гэрээ байгуулсны
үндсэн дээр зуучлалын хөлс гэх авах ба энэ нь компани
бүрт өөр өөр байна.

14. Дилерийн компани
Үнэт цаасны зах зээл дээр ашиг олох зорилгоор үнэт
цаасыг өөрийн хөрөнгөөр худалдан авах, худалдан
арилжаалах үйл ажиллагааг явуулдаг.
Дилер нь дор дурдсан нөхцөлийг санал болгож болно:
1.Худалдах, худалдан авах үнэт цаасны дээд, доод
хэмжээ
2.Худалдах, худалдан авахаар санал болгож байгаа
үнийн хүчинтэй байх хугацаа
3.Хуулиар хориглоогүй бусад.

15. Андеррайтерийн компани
Үнэт цаас гаргагчтай байгуулсан гэрээний дагуу
гаргаж буй үнэт цаасны тухай танилцуулга бэлтгэх,
шинээр болон нэмж гаргаж байгаа үнэт цаасыг бүгдийг
буюу түүний тодорхой хэсгийг худалдан авах,
худалдах, эсвэл үнэт цаас гаргагчийн нэрийн өмнөөс
үнэт цаасыг нийтэд санал болгон арилжих үйл
ажиллагааг явуулдаг.

16. Андеррайтерийн үйл ажиллагаа эрхлэх тусгай
зөвшөөрлийг брокерийн үйл ажиллагаа, эсхүл
дилерийн үйл ажиллагаа эрхлэх тусгай зөвшөөрөл
бүхий хуулийн этгээдэд олгож болно.
Андеррайтерийн үйл ажиллагаа эрхлэх журам болон
андеррайтерийн үйлчилгээ үзүүлэх гэрээний стандарт
нөхцөлийг СЗХ тогтооно.

17. Хөрөнгө оруулалтын сан
Хөрөнгө оруулалтын сан нь үнэт цаасны зах зээлийн
тухай хуульд заасан мэргэжлийн хөрөнгө оруулалтын
үйл ажиллагаа эрхлэх этгээд байна.
Хөрөнгө оруулалтын сан доор дурдсан хэлбэртэй
байна:
 Хамтын хөрөнгө оруулалтын сан
/Нээлттэй, эсхүл хаалттай/
 Хувийн хөрөнгө оруулалтын сан

18. Үнэт цаасны хөрөнгө оруулалтын зөвлөх үйл
ажиллагааг явуулахаар эрхээ авсан компани
Үнэт цаасны зах зээлийн хууль тогтоомжийн дагуу
үнэт цаас гаргагч болон үнэт цаасны зах зээлд
оролцогч мэргэжлийн байгууллагаас нийтийн
хүртээл болгохоор заасан мэдээллийг цуглуулж,
судалгаа дүгнэлт хийж хөрөнгө оруулагчдад зөвлөгөө
өгөх ажиллагаа хамаардаг.

19. 2.Үнэт цаасны компаниудын үйл ажиллагаа
Үнэт цаасны компанийн үндсэн үйл ажиллагаа нь
захиалагчийн болон өөрийн хөрөнгөөр үнэт цаасыг
худалдах ,худалдан авах үйл ажиллагаа явуулдаг.
Үнэт цаасны арилжаанд оролцохын тулд хөрөнгийн
биржийн гишүүн байх ба тодорхой хэмжээгээр суудлын
шимтгэл төлдөг.

20. Үнэт цаасны компаниудын харилцагчид нь нэг талаас
үнэт цаас гаргагч нөгөө талаас хөрөнгө оруулагч
байна.
Үнэт цаас гаргагч эх үүсвэрээ нэмэгдүүлэх
зорилгоор үнэт цаас гаргадаг.
Гаргаж буй үнэт цаас нь энгийн болон давуу эрхтэй
хувьцаа, бонд, өрийн бичиг байна.

21. Гаргахаар төлөвлөж буй үнэт цаасаа үнэт цаасны
компаниудаар дамжуулан хөрөнгө оруулагчидад санал
болгодог. Үүнийг андеррайтерийн үйл ажиллагаа
гэнэ.
Нөгөө талаас хөрөнгө оруулагч өөрт байгаа
илүүдэл хөрөнгөө өсгөх зорилгоор үнэт цаас худалдан
авах бол үнэт цаасны компаниудад ханддаг.
Үүнийг брокерийн үйл ажиллагаа гэнэ

22. Өөрийн нэрийн өмнөөс өөрийн хөрөнгөөр үнэт
цаасыг худалдах, худалдан авах ажиллагааг үнэт
цаасны дилерийн үйл ажиллагаа гэнэ.
Мөн үнэт цаасны компаниуд нь хөрөнгө оруулалтаа
хэрхэн оновчтой хийх, эх үүсвэрээ яаж нэмэгдүүлэх
талаар харилцагчиддаа зөвөлгөө өгдөг.

23. Үнэт цаасны компани нь санхүүгийн зах зээл дээр
үнэт цаасны арилжаа эрхлэх тусгай зөвшөөрөл бүхий
мэргэжлийн байгууллагууд байх бөгөөд санхүүгийн
зохицуулах хорооноос зохицуулалттай үйл ажиллагаа
эрхлэх хуулийн этгээд байна.
Зохицуулалттай үйл ажиллагааны төрлөөс хамаарч:
• Үнэт цаасны брокерын
• Үнэт цаасны дилерийн
• Хөрөнгө оруулалтын сангийн

24. • Үнэт цаасны хөрөнгө оруулалтын зөвлөхийн
• Үнэт цаасны итгэмжлэн удирдах
• Андеррайтерын
• Үнэт цаасны өмчлөх эрхийн бүртгэлийн
• Үнэт цаасны арилжааны тооцооны
• Үнэт цаасны арилжааны төлбөрийн
• Үнэт цаасны төвлөрсөн хадгаламжийн
• Кастодианы
• Үнэт цаасны арилжаа эрхлэх зэрэг үйл ажиллагааг
явуулна.

25. Үнэт цаасны компани нь эдгээр үйл ажиллагааг
хуульд зааснаар хавсран хийж болно.
Үнэт цаасны компанийн эрхлэх болон хориглох үйл
ажиллагааг үнэт цаасны зах зээлийн тухай хуулиар
тогтоох бөгөөд түүнд хяналт тавих үүргийг СЗХ
хүлээнэ
Үнэт цаасны компаниудын хавсран хийх үйл
ажиллагааг дараах зурагаар харуулъя

26. Зураг1. Үнэт цаасны компаниудын хавсран хийх үйл
ажиллагаа

27. Үнэт цаасны компаниудын тайлан тэнцэл
Үнэт цаасны компаниуд нь өөрийн хөрөнгөөрөө
үйл ажиллагаа явуулдаг ба өр төлбөрийн хэсэг нь
пассив талын бага хэсгийг эзэлж байдаг.
Харин актив талд богино хугацаанд хөрөнгө
оруулалт нь дийлэнх хэсгийг эзэлдэг байна.
Үнэт цаасны компаниудын тайлан тэнцлийн бүтэц
/Хүснэгт 1/

28. Хүснэгт 1. Үнэт цаасны компаниудын тайлан тэнцлийн бүтэц
Актив(хөрөнгө) Пассив (өр төлбөр)
Мөнгөн хөрөнгө
 Касс дахь бэлэн мөнгө
 Харилцахад байгаа мөнгө
Богино хугацаат хөрөнгө оруулалт
 Богино хугацаат хөрөнгө оруулалт
 Үнэт цаасны болзошгүй эрсдэлээс
хамгаалах сан
Авлага
Урьдчилж төлсөн тооцоо
 Урьдчилж төлсөн зардал
 Санхүүгийн үүсмэл хэрэгслүүдийн
авлага
Үндсэн хөрөнгө
Биет бус хөрөнгө
Богино хугацаат өр төлбөр
 Дансны өглөгүүд
 Татварын өглөгүүд
 Богино хугацаат зээл
 Урьдчилж олсон орлого
Урт хугацаат өр төлбөр
 Урт хугацаат өр төлбөрүүд
Өөрийн хөрөнгө
 Эзэмшигчийн өмч
 Нэмэгдэж төлөгдсөн капитал
 ҮЦ хэрэгжээгүй олз (гарз)
 Дахин үнэлгээний нэмэгдэл
 Ашгаас хуваарилсан сангууд
 Хуримтлагдсан ашиг алдагдал

29. Үнэт цаасны компаниудын зохицуулалт
1994 оноос хойш үнэт цаасны хороо зохицуулдаг
байсан бөгөөд 2006 оноос хойш санхүүгийн
зохицуулах хороо зөвшөөрөл олгох, үйл ажиллагааг
нь хянах, татан буулгах бүхий үйл ажиллагааг явуулж
байна.
Зохицуулах үндсэн хууль нь “Үнэт цаасны зах
зээлийн тухай хууль” бусад журмууд байна.

30. Үнэт цаасны хороо нь: хөрөнгийн зах зээлийн
зохицуулалтыг гүйцэтгэж байсан төрийн анхны
байгууллага. Уг хороо нь дараах чиг үүрэгтэй ажиллаж
байсан.
Үүнд:
• Үнэт цаасны зах зээлийн харилцаанд оролцогчийн
үйл ажиллагааг зохицуулах
• Хяналт тавих
• Үнэт цаасны зах зээлийн талаар хууль тогтоомжийн
биелэлтийг хангах
• Хөрөнгө оруулагчийн эрх ашгийг хамгаалж,
тэдгээрийг мэдээллээр хангах

31. Монгол Улсын Их Хурлаас 2005.11.17-ны өдөр
Санхүүгийн зохицуулах хорооны эрх зүйн байдлын
тухай хуулийг баталснаар Үнэт цаасны хорооны чиг
үүрэг шинээр байгуулагдсан Санхүүгийн зохицуулах
хороонд шилжсэн.
Санхүүгийн зохицуулах хороо нь дараах чиг үүрэг
бүхий төрийн байгууллага юм. Үүнд:

32. • Санхүүгийн зах зээлийн тогтвортой байдлыг хангах
• Санхүүгийн үйлчилгээг зохицуулах
• Холбогдох хууль тогтоомжийн биелэлтэнд хяналт
тавих
• Хөрөнгө оруулагч, үйлчлүүлэгчдийн эрх ашгийг
хамгаалах гэх мэт.

33. СЗХ-ноос үнэт цаасны зах зээлд мэргэжлийн үйл
ажиллагаа явуулах тусгай зөвшөөрөл авсан хуулийн
этгээд Монголын Хөрөнгийн биржийн гишүүнээр
элсэж, үнэт цаасны арилжаанд оролцох эрхтэй болно.
Гишүүн нь МХБ-д дараах жураамж төлбөрийг төлнө.
Үүнд:
• Элсэлтийн хураамж /нэг удаа/
• Суудлын төлбөр /нэг удаа/
• Гишүүний хураамж /жил бүр/

34. Үнэт цаасны зах зээлд оролцогч мэргэжлийн
байгууллагуудын үүрэг нь:
• Үнэт цаасны гүйлгээний талаархи мэдээ, тайланг
холбогдох аргачлал маягтын дагуу гаргаж
тогтоосон хугацаанд хороонд ирүүлэх
• Хууль тогтоомжийн хүрээнд хорооны
зөвшөөрснөөр өөрийн үйл ажиллагаанд баримтлах
журам заавар гаргаж мөрдөх

35. • Өөрийн гишүүн болон үнэт цаас гаргагч, бусад
оролцогч этгээд хууль тогтоомжийг зөрчсөн тухай
мэдээллийг хороонд хүргэх, тухай бүр олон
нийтэд мэдээллэх
• Хагас жилийн болон аудитын байгууллагаар
баталгаажуулсан хагас жилийн тайлан тэнцлийг
НББ-ийн тухай хуулинд заасан хугацаанд гаргаж,
Хороонд хүргэх, жилийн эцсийн тайлангийн
хураангуйг хэвлэлд нийтэлж, хөрөнгө
оруулагчдад мэдээлэх

36. • Үнэт цаастай холбоотой үнэн зөв мэдээллийг
сонирхогч этгээдэд шуурхай хүргэх
• Үнэт цаасны арилжаа, үнэт цаасаар гэрчлэгдсэн
өмчлөх эрх шилжүүлэхтэй холбогдсон гүйлгээг
шудрага ил тод,шуурхай хийж гүйцэтгэх гэх мэт
болно.

37. 3.Үнэт цаасны мэргэжлийн байгууллагуудын
орлого ба зарлага.
Үнэт цаасны мэргэжлийн байгууллагуудын үндсэн
үйл ажиллагааны орлогод дараах орлогууд орно.
Үүнд:
1. Үндсэн үйл ажиллагааны орлого
• Брокер, дилерийн үйл ажиллагааны
• Андеррайтерийн үйл ажиллагааны

38. • Хөрөнгө оруулалт, менежмент хөрөнгө
оруулалтын зөвлөхийн үйлчилгээний
• Хөрөнгө оруулалт, санхүүгийн чиглэлээр
зөвлөгөө, мэдээлэл өгсөний
2. Хөрөнгө оруулалтын орлого
• Хүүгийн орлого
• Арилжааны үнэт цаасны орлого
• Ногдол ашгийн орлого

39. • Үнэт цаасны үнэлгээний тэгшитгэлийн
• Борлуулалтын орлогын дүн
• Борлуулалтын хөнгөлөлт
• Борлуулалтын хорогдол ба буцаалт
• Бусад
Үндсэн үйл ажиллагааны зардал. Үндсэн үйл
ажиллагаа, борлуулалт ерөнхий удирдлагын зардалд
дараах зардлууд орно.

40. Үүнд:
• Үндсэн болон нэмэгдэл цалин
• Нийгмийн даатгалын шимтгэл
• Засвар үйлчилгээний зардал
• Ашиглалтын зардал
• Түрээсийн зардал
• Албан томилолтын зардал
• Тээврийн зардал
• Түүхий эд материалын зардал
• Элэгдлийн зардал

41. • Зар сурталчилгааны зардал
• Шуудан холбооны зардал
• Шатахууны зардал
• Найдваргүй авлагын зардал
• Шагнал урамшууллын зардал
• Зээлийн хүүгийн зардал
• Бусад зардал
• Зохицуулах хорооны зохицуулалтын үйлчилгээний
хураамж
• Биржийн гишүүний хураамж

42. • ҮЦТТТХТ-ийн үйлчилгээний хураамж
• Шимтгэл
- Зохицуулалтын үйлчилгээний шимтгэл
- Хөрөнгийн биржийн шимтгэл
- ҮЦТТТХТ- ийн шимтгэл
• Бусад
3. Ашиг(алдагдал)
• Үндсэн үйл ажиллагааны ашиг (алдагдал)
• Үндсэн бус үйлдвэрлэл, үйлчилгээний ашиг
(алдагдал)

43. • Торгууль хөнгөлөлт, ашиг (алдагдал)
• Валютын ханшны өөрчлөлтийн ашиг (алдагдал)
• Хувьцаа, бондын зардлын хорогдуулга
• Хараат болон хамтарсан үйлдвэрээс олсон ашиг
• Бусад
Үнэт цаасны мэргэжлийн байгууллагууд нь ашигтай
ажилласан тохиолдолд орлогын татвар төлнө.

44. АНХААРАЛ ТАВЬСАНД БАЯРЛАЛАА