Econl16 1.2020- 2021on

1. Валютын ханш ба төлбөрийн тэнцэл
/Exchange rate and balance of payments /
1. Олон улсын валютын систeм
2. Валютын ханш ба валютын зах зээл
3. Төлбөрийн тэнцэл

2. 1. Олон улсын валютын систeм
Валютын тогтмол ханшны болон хөвөгч ханшны гэсэн
хоёр ханшны тогтолцоо байдаг.
Үүнд:
1. Тогтмол ханшны тогтолцоо
2. Хөвөгч ханшны тогтолцоо болно.
Тогтмол ханшны тогтолцоо
Валютын тогтмол ханшны тогтолцоо гэдэг нь Төв
банк эсвэл Засгийн газар гадаад валютын тодорхой,
тогтмол ханшийг тогтоон тэрхүү түвшиндээ барих
зохицуулалт хийж байдаг тогтолцоог хэлнэ.

3. Валютын тогтмол ханшны тогтолцоо нь дараах хоёр
үе шатыг дамжсан.
а. Алтан стандартын үе
б. Бреттон-Вудсын систем
Алтан стандартын валютын систем/1870-1914 он/
XIX зууныг бараг бүхэлд нь XX зууны хагасаас илүүг
хамарч алт олон улсын валютын системд гол байр
суурийг эзэлж ирсэн.

4. Алтан стандартын валютын систем албан ёсоор
эхэлсэн хугацааг түүхэнд Напелоны дайны төгсгөлөөр
Британий эзэнт улс фунтстерлингийг алтаар хөрвөхөөр
зарласан 1821 оныг гэж үздэг.
Үүний дараагаар АНУ валютын хувьд энэ төрлийн
алхам хийсэн.

5. Алтан стандартын валютын системийн хамгийн оргил
үеийг 1880 - 1914 он гэж үздэг.
Алтан стандартын валютын систем нь тухайн улс
орны мөнгөн тэмдэгт алттай харьцаж үнэ цэнээ
тодорхойлдог хэлбэр юм.

6. Аливаа улс орон дараах 3 нөхцөлийг хангасан
байвал алтан стандартыг мөрддөг байв.
1.Өөрийн мөнгөн тэмдэгтийн нэгжийг алтан
баталгаагаар тодорхойлсон байх
2. Дотоодын мөнгөний нийлүүлэлт ба өөрийн алтны
нөөцийн хооронд хатуу тогтоосон харьцааг барьж
байх
3.Алтны экспорт ба импортыг чөлөөтэй байлгах

7. Хэрвээ улс орон бүр өөр өөрийн мөнгөний нэгжийн
алтан баталгааг тогтоовол янз бүрийн улс орны
үндэсний валютууд хоорондын тогтоосон харьцаатай
болно.
Жишээ нь, АНУ долларын үнийг 25 гран алттай, Их
Британи фунтстерлингийн үнийг 50 гран алттай
тэнцүүлсэн гэвэл 50/25 доллар буюу 1 фунтстерлинг =
2$ болно.

8. Алтан стандартын валютын систем нь дараах давуу
талтай:
1. Валютын тогтвортой ханш нь эрсдэл ба
тодорхойгүй байдлыг бууруулснаар олон улсын
худалдаа өсөх боломж олгодог.
2 .Алтан жишиг нь төлбөрийн балансын алдагдал ба
ашгийг тэнцүүлдэг.

9. Харин алтан стандартын дутагдалтай тал нь:
1. Алтан стандартыг мөрддөг улс орнууд инфляци,
орлого буурах, ажилгүйдэл үүсэх зэрэг дотоодын
эдийн засгийн тааламжгүй байдалтай тулгардаг.
2. Алт нь албан ёсны нөөцөд тооцогддог бөгөөд улс
орнууд тэр хэмжээний алтыг хуримтлуулснаар
валютын тогтоосон ханшийн шаардлагыг
биелүүлнэ.

10. Бреттон-Вудсын валютын систем/1944-1971 он/
Бреттон-Будсын валютын систем нь дэлхийн 2-р
дайны дараа бий болсон.
1944 онд Америк болон Их Британи улсууд хамтран
Нью-Хэмпширт Бреттон-Вудсын системийг гаргаж
ирсэн.

11. Бреттон-Будсын хэлэлцээрт оролцогч орнуудын
валютын ханш нь доллар, фунтстерлингийг алтан
ханшаар дамжуулах замаар алтаар илэрхийлэгдсэн
хатуу ханштай байхаар тохиролцсон.
Тэдгээр улсууд валютынхаа ханшийг +1%, -1%-ийн
дотор хэлбэлзүүлэх эрхтэй бөгөөд гэрээнд оролцогчдод
нөөцөнд байгаа долларыг АНУ-ын албан ханш буюу 1
унц алтыг 35 долларын үнээр тооцож солиулж авахыг
зөвшөөрсөн.

12. Ингэснээр олон улсын валютын нөөц нь нэг талаас
алт, нөгөө талаас нөөц валют болох доллар,
фунтстерлинг.
Олон улсын валютын сан болон Дэлхийн банк
байгуулагдсан.

13. Хөвөгч ханшны тогтолцоо
Валютын ханш эрэлт, нийлүүлэлтийн тэнцвэрээр
тодорхойлогддог тогтолцоог хөвөгч ханшны
тогтолцоо гэнэ.
Хөвөгч ханшны тогтолцоо нь дараах хоёр хэлбэрээр
хэрэгжиж байна.
- Зохицуулалттай хөвөгч ханшны тогтолцоо
- Цэвэр хөвөгч ханшны тогтолцоо

14. 1971 оны 9 дүгээр сард анх Мексик улс хөвөгч
ханшны тогтолцоог зарласан бөгөөд улмаар Европын
улс орнууд хөвөгч ханшны тогтолцоонд шилжиж
эхэлсэн.
Зохицуулалттай хөвөгч ханшны тогтолцоо гэдэг нь
валютын ханш хэдийгээр эрэлт, нийлүүлэлтийн
тэнцвэрээр тогтох хэдий ч Төв Банкнаас ханшны хэт
их хэлбэлзлийг интервенц хийх замаар зохицуулж
байдаг тогтолцоо юм.

15. Төв банкнаас гадаад валютыг худалдан авах болон
худалдах үйл ажиллагааг валютын интервенц гэж
нэрлэдэг
Цэвэр хөвөгч ханшны тогтолцооны үед валютын ханш
зөвхөн зах зээл дэх эрэлт, нийлүүлэлтийн тэнцвэрээр
чөлөөтэй тодорхойлогдоно.

16. Ямайкийн валютын систем/1978 оноос хойш/
1978 оны 4 сарын 1-нд ОУВС-ийн гишүүн орнуудын
2/3 нь оролцож 4/5-ын саналаар батлагдсан ОУВС-ийн
дүрэмд оруулсан 2 дахь өөрчлөлтийн дараа валютын
шинэ системд шилжсэн.
Валютын шинэ системийг Бреттон-Будсын валютын
системийн адилаар Ямайк улсын Кингстон хотын
валютын хэлэлцээрээр үндсэн зарчмуудыг
тодорхойлсон учраас Ямайкийн валютын систем гэж
нэрлэсэн.

17. Ер нь валютын ханшны өөрчлөлтийн талаар ярихдаа
эдийн засагчид девальвац (devaluation), ревальвац
(revaluation), депрекац (depreciation), ба априкац
(appreciation) гэсэн нэр томъёог хэрэглэдэг.
Эдгээр нь зөвхөн валютын ханшны системтэй
холбоотой хэллэгүүд юм.
Тухайлбал валютын тогтмол ханшны системийн үед
үндэсний ханшийг бууруулахыг девельвац гэж хэлдэг.

18. Жишээ нь: 1ам.доллор=800 төгрөг байснаа,
1ам.доллар=1200 төгрөг болохыг девальвац гэнэ.
Ревальвац гэдэг нь валютын тогтмол ханшны
системтэй үед үндэсний валютын ханшийг өсгөхийг
хэлдэг.
Энэ үед гадаадынхан тухайн үндэсний нэг нэгж
валютын төлөө их үнэ төлөх болж байна гэсэн үг
юм.

19. Тэгвэл валютын хөвөгч ханшны үед(чөлөөтэй цэвэр
ба бохир ханшны үед)үндэсний валютын ханш нь
буурч ирвэл депрекац (depreciation), өсч байвал
априкац (appreciation) явагдлаа гэж ярьдаг.
Хэдийгээр эдгээр хэллэгүүд өөр хоорондоо
ялгаатай боловч эдийн засгийн утгын ялгаа байхгүй,
валютын ханш өсч, буурч байгааг л хэлж байгаа
хэрэг юм.

21. 2. Валютын ханш ба валютын зах зээл
Валют гэдэг үг нь Итали хэлнээс гаралтай үнэ өртөг
гэсэн утгыг илэрхийлнэ.
Валют бол нэгээс нөгөөд хөрвөх хэлбэрээр улс
хоорондын эдийн харилцаанд үйлчлэгч мөнгөний нэгж
юм.

22. Гадаад валют гэдэг нь эргэлтэнд байгаа төлбөрийн
чадвар бүхий нэг буюу хэд хэдэн улсын мөнгөн
тэмдэгтээр илэрхийлэгдсэн олон улсын төлбөр
тооцоонд түгээмэл хэрэглэгддэг төлбөрийн хэрэгслийг
хэлнэ.
Харин үндэсний валют гэдэг нь тухайн улсын хуулиар
хүлээн зөвшөөрөгдсөн мөнгөний нэгж юм.

23. Олон улсын эдийн засгийн хөгжилд янз бүрийн улс
орнуудын валютын харьцаа нь өртгийн хэмжүүрийг
шаарддаг учраас валютын системийн нэг чухал
элемент нь валютын ханш юм.
Валютын ханш гэдэг нь гадаадын буюу олон
улсын мөнгөний нэгжээр илэрхийлэгдсэн нэг орны
мөнгөний нэгжийн үнийг хэлнэ.

24. Өөрөөр хэлбэл, валютын зах зээл дээрх эрэлт,
нийлүүлэлтийн харьцаагаар тодорхойлогдож байгаа
нэг валютыг нөгөөгөөр солиход тооцдог
коэффициентийг хэлнэ.
Валютын ханшийг нэрлэсэн ба бодит гэж 2 ангилдаг.

25. Нэрлэсэн валютын ханш нь нэг улсын нэг нэгж
валют бусад улсын хэдэн нэгж валютаар үнэлэгдэж
байгааг харуулна. Жишээ нь, 1 доллар = 2010
төгрөгтэй тэнцэж байгаа нь төгрөгөөр илэрхийлэгдсэн
нэрлэсэн ханш болно.
Харин бодит валютын ханш гэдэг нь тухайн
улсад үйлдвэрлэгдсэн тодорхой барааны нэг нэгж
бусад улсад үйлдвэрлэгдсэн ижил барааны хэдэн
нэгжтэй тэнцэж байгааг харуулдаг.

26. Жишээ нь, Монголд үйлдвэрлэгдсэн 1 ширхэг цамц
Хятадад үйлдвэрлэгдсэн хэдэн ширхэг цамцтай
тэнцэх вэ? гэдэг нь төгрөгийн юанаар илэрхийлэгдэх
бодит ханш юм.
Тухайн улсын валютын бодит ханшийг дараах
томъёогоор тооцно.
n d
r
f
E P
E
P

=

27. - тухайн улсын валютын бодит ханш
- тухайн улсын валютын нэрлэсэн ханш
- тухайн барааны дотоодын үнэ
-тухайн барааны гадаад дахь үнэ
Валютын эрэлт
Өгөгдсөн ханшны түвшинд валютын зах зээлд хэдий
хэмжээний гадаад валют эрэлттэй байгааг валютын
эрэлт харуулна.
Er
En
Pd
Pf

28. Өөрөөр хэлбэл хүмүүсийн худалдан авахыг хүссэн
гадаадын бүтээгдэхүүн, үйлчилгээнд зарцуулагдах
гадаад валютын хэмжээг валютын эрэлт гэнэ
Валютын эрэлт дараах хүчин зүйлсээс хамаарна.
• Валютын ханш
• Тухайн улсын болон бусад улсын бодит хүүгийн
түвшин
• Хүлээгдэж буй валютын ханш

29. Валютын эрэлтийн хууль.
Бусад хүчин зүйлс тогтмол байхад ханшны түвшин
өндөр байх тусам тухайн валютын эрэлт бага байдаг
Валютын ханш болон эрэлт нь урвуу хамааралтай
байдаг гэдгийг харуулсан хуулийг валютын эрэлтийн
хууль гэнэ. / Зураг 1/

30. Зураг 1. Валютын эрэлт

31. Валютын эрэлтийн өөрчлөлт
Гадаад валютын ханш өөрчлөгдөхөд валютын эрэлт
өөрчлөгдөх ба энэ нь эрэлтийн муруйн дагуу шилжилт
хийгдэнэ гэсэн үг.
Харин дараах хүчин зүйлсийн нөлөөллөөр валютын
эрэлтийн муруй шилжилт хийдэг.

32. Эдгээр хүчин зүйлсийн өөрчлөлтийг авч үзэхийн
тулд бид валютын ханш тогтмол байгаа үед гэсэн
нөхцлийг тавина. / Зураг 2/
• Тухайн улсын болон бусад улсын бодит хүүгийн
түвшин
• Хүлээгдэж буй валютын ханш

33. Зураг 2. Валютын эрэлтийн муруйн өөрчлөлт

34. Валютын нийлүүлэлт
Дотоодын бүтээгдэхүүн, үйлчилгээ, санхүүгийн
хөрөнгүүдийг худалдан авахад шаардлагатай дотоод
валютыг худалдан авахад зарцуулах валют гадаад
валютын зах зээлд нийлүүлэгддэг.
Валютын зах зээлд эргэлдэж буй валютын хэмжээ
нь валютын нийлүүлэлт болдог.

35. Өөрөөр хэлбэл, өгөгдсөн ханшийн түвшинд гадаад
валютын зах зээлд нийлүүлэгдэх валютын хэмжээг
валютын нийлүүлэлт гэнэ.
Энэ нь дараах гурван хүчин зүйлээс хамаарна.
• Валютын ханш
• Дотоодын болон гадаадын бодит хүү
• Хүлээгдэж буй валютын ханш

36. Валютын нийлүүлэлтийн хуулъ.
Нийлүүлэлтийн хууль нь хүмүүсийн зах зээлд
худалдах валютын хэмжээ хэрхэн тодорхойлогдохыг
харуулдаг.
Бусад хүчин зүйлс тогтмол байхад ханш өсөх тусам
валютын зах зээлд нийлүүлэгдэх валютын хэмжээ
өсдөг.
Энэ хамаарлыг харуулсан хуулийг валютын
нийлүүлэлтийн хууль гэнэ. / Зураг3/

37. Зураг 3 . Валютын нийлүүлэлт

38. Валютын нийлүүлэлтийн өөрчлөлт
Валютын ханш өөрчлөгдөөгүй хэвээрээ байх үед
хүмүүсийн худалдах валютын хэмжээ өсч, буурснаар
валютын нийлүүлэлтийн муруй баруун, зүүн тийш
шилждэг.
Энэ өөрчлөлт нь дараах хүчин зүйлсийн нөлөөгөөр
бий болдог. / Зураг 4/
• Тухайн улсын болон гадаадын бусад улсын хүүгийн
түвшин
• Хүлээгдэж буй валютын ханш

39. Зураг 4. Валютын нийлүүлэлтийн муруйн өөрчлөлт

40. Валютын зах зээлийн тэнцвэр
Зураг 5-д валютын зах зээлийн эрэлт ба
нийлүүлэлтийг харууллаа.
Валютын эрэлт нь валютын нийлүүлэлттэй тэнцүү
бол зах зээлд тэнцвэрт валютын ханш тогтоно.
Ханш тэнцвэрт түвшнээс их бол зах зээлд валютын
илүүдэл, ханш тэнцвэрт ханшаас бага бол валютын
хомсдол үүснэ.

41. Зураг 5. Валютын зах зээлийн тэнцвэр

45. 3.Төлбөрийн тэнцэл
Төлбөрийн тэнцэл нь бусад улс орнуудтай хийсэн бүх
төрлийн хэлцлийг нэгтгэн харуулдаг макро эдийн
засгийн үзүүлэлт юм.
Төлбөрийн тэнцэл дараах 3 хэсгээс бүрдэнэ.
• Урсгал тооцоо. (Current account)
• Капитал тооцоо. (Capital account)
• Албан ёсны нөөц (Reserve assets)

46. Урсгал тооцоо.
Энэ нь экспорт, импорт, гадаад улсуудад төлсөн
хүүгийн цэвэр орлого болон цэвэр шилжүүлгийг
багтаадаг.
Урсгал тооцооны тэнцэл нь цэвэр экспорт, хүүгийн
цэвэр орлого болон цэвэр шилжүүлгийн нийлбэр
байдаг.

47. Капитал тооцоо.
Энэ нь хөрөнгийн зах зээл дэх олон улсын
урсгалыг харуулдаг.
Өөрөөр хэлбэл тухайн улсад орж ирсэн гадаадын
хөрөнгө оруулалтаас бусад улс руу хийсэн тухайн
улсын хөрөнгө оруулалтыг хассан ялгавар байдаг.

48. Төлбөрийн тэнцэлд тухайн орны оршин суугчид
болон гадаад эдийн засгуудын хооронд явагдах бүх
төрлийн эдийн засгийн хэлцлүүдийн өртгийг
тэмдэглэдэг.
Аливаа хэлцэл нь хоёр талтай, үүнийг дебет,
кредит хэлбэрээр тэмдэглэдэг.
Монгол улс руу шилжин орсон худалдааны
болоод капиталын урсгалыг кредит гэж хэлдэг
бөгөөд энэ нь нэмэх тэмдэгтэй байна.

49. Монгол улсаас гарч буй худалдааны болоод
капиталын урсгалыг дебет гэх бөгөд энэ нь сөрөг
тэмдэгтэй байна.
Өөрөөр хэлбэл, тухайн оронд валют оруулж ирж буй
бүх хэлцлүүд кредит талд, валют гаргаж буй бүх
хэлцлүүд дебет талд бичигддэг.
Урсгал тэнцэл нь бүтээгдэхүүн үйлчилгээний салбар
дахь хэлцлийг, капитал тэнцэл нь бусад улсуудтай
хийсэн хөрөнгийн урсгалын үр дүнг харуулдаг.

50. Эдгээр хэсгүүдийн нийлбэр тэгтэй тэнцүү бол
төлбөрийн тэнцэл хангагдана.
Харин тэгээс бага бол төлбөрийн тэнцэл алдагдалтай
гарна.
Төлбөрийн тэнцэл эерэг бол илүүдэлтэй гарч байна
гэсэн үг.

51. Төлбөрийн тэнцлийн гурав дахь үндсэн хэсэг бол
албан ёсны нөөцийг тооцсон тооцоо юм.
Энэ хэсэгт улс орнуудын төв банкуудын албан ёсны
нөөцүүдийн шилжилтийг оруулдаг.
Тухайлбал: алт болон өндөр эрэлттэй гол гол
валютууд орно.

52. Төв банкууд шаардлагатай үедээ нөөцүүдээ нээлттэй
зах зээл дээр зарж борлуулах эсвэл худалдан авдаг
Гадаад албан нөөц нь төлбөрийн тэнцлийн алдагдлыг
санхүүжүүлэх, үндэсний валютын ханшийг тогтвортой
байлгахад чухал хүчин зүйл болдог.

53. Ихэнх эдийн засагчид албан ёсны нөөцийн тэнцлээс
илүүтэйгээр урсгал болон капитал тооцооны тэнцэлд
илүү анхаарал хандуулж байдаг.
Учир нь энэ хоёр тооцоо өөр хоорондоо нарийн
уялдаа холбоотой байдаг бөгөөд эдгээр тооцоо нь бүгд
алдагдалтай гарч ирвэл албан ёсны нөөц нь шууд
багасдаг юм.

58. АНХААРАЛ ТАВЬСАНД БАЯРЛАЛАА