1. САНХҮҮ ЭДИЙН ЗАСГИЙН ДЭЭД СУРГУУЛЬ
ЭКОНОМИКС, ЭКОНОМЕТРИКСИЙН ТЭНХИМ
Балансын шинжилгээнд үндэслэсэн
үр ашгийн тооцоолол†
ШУТИС –с зохион байгуулж буй “Бизнесийн орчны шинэтгэл” сэдэвт “Эрдмийн
шувуу” эрдэм шинжилгээний бага хуралд зориулав.
Удирдсан:
Ц.Батсүх
СЭЗДС-н Экономик, Эконометриксийн
тэнхмийн эрхлэгч, доктор (Ph.D)
Ч.Анхбаяр
Тээвэр хөгжлийн банкны Эрсдлийг
Удирдах Газрын захирал
Боловсруулсан:
Ч.Баттөр
СЭЗДС, Бизнесийн Эдийн Засаг-3
cbattur@yahoo.com; 9903-1741
С.Дашдорж
СЭЗДС, Бизнесийн Эдийн Засаг-3
b.dashk@yahoo.com; 9902-9054
Улаанбаатар 2010
†Энэхүү судалгааны ажлаас гарсан үнэлэлт, дүгнэлт нь тус судалгааг хийж
гүйцэтгэсэн судлаачдын байр суурийг илэрхийлнэ. Тус судалгаатай холбоотой аливаа
санал, зөвлөмж, шүүмжийг хүлээн авахдаа бид таатай байх болно.

2. Талархал
Тус судалгааг хийхэд удирдан чиглүүлж, ажилласан Тээвэр хөгжлийн банкны Эрсдлийг
Удирдах Газар-н захирал Ч.Анхбаяр, мөн эконометриксийн арга, аргачлалыг зааж
сургасан эрхэм багш, СЭЗДС-н ЭЭТ-н эрхлэгч Ц.Батсүх (Ph.d) нарт гүнээ талархал
илэрхийлье.
Хураангуй
Тус судалгааны ажил нь дэлхийн банк болон олон улсын төв банкуудын хэрэглэдэг
CAMELS аргачлалд тулгуурласан болно. Ингэхдээ нийт 13 банкны (Чингис хаан, Эрэл
банкнаас бусад) 2006 оны 3-р улирлаас 2009 оны 3 улирал хүртэлх санхүүгийн тайланд
үндэслэн Панел үнэлгээний аргачлал ашиглаж үнэлгээ хийлээ. Банкны секторын үр
ашгийн хэмжилтийг хийхдээ Хэсэгчлэн засварлагдсан загварыг ашиглав. Хамруулж
үзсэн хугацааны хувьд дэлхийн санхүүгийн хямрал болсон үе болон хямралын өмнөх
үеийг хамтатган авч үзсэнээрээ банкны системд хямрал хэрхэн нөлөөлснийг харуулах
боломжтой юм. Банкыг илэрхийлдэг CAMELS аргачлалаарх үндсэн 6 үзүүлэлт хэр
чухал болохыг харуулахын тулд тус үзүүлэлтүүдийн банкны үр ашигт хэрхэн
нөлөөлдөг болохыг, мөн ЗООС банкны дампууралд хэрхэн нөлөөлснийг харуулсан
болно. Санхүүгийн мэдлэгтэй банкны харилцагчдын төсөөлөл дэх банкны санхүүгийн
байдал нь бодит үзүүлэлттэй хэр зөрүүтэй байгааг үзүүллээ. Ингэснээр банкуудын
харилцагчдынхаа өмнө хэр нээлттэй байгааг, нөгөө талаар банкны харилцагчид өөрийн
үйлчлүүлдэг банкны талаар хэр мэддэг болохыг шинжилж, мэдээллийн түгэлт ямар
түвшинд байгааг харуулсан юм. Мөн банкны үр ашигт хүчтэй нөлөөлж байгаа 2
хувьсагчийг сонгон авч, түүгээр банкуудын матрицыг зохион тогтвортой болон
тогтворгүй үйл ажиллагаатай банкуудыг GE матрицаар харууллаа. Бидний авч үзсэн
үнэлгээний загвар, судалгааны үр дүнд санхүүгийн үзүүлэлтүүд банкны үр ашигт
хүчтэй нөлөөлдөг болох нь батлагдсан юм. Мөн банкууд илүү их үр ашигтай ажиллах
боломжтой, банкны харилцагчид банкаа бүрэн дүүрэн мэддэггүй зэрэг дүгнэлтэд
хүрлээ.
Түлхүүр үгс: Үр ашгийн харьцаа, CAMELS, панел үнэлгээний аргачлал, санхүүгийн
хямрал, мэдээллийн түгэлт, потенциаль үр ашиг
2

3. Агуулга
I.
Оршил ...................................................................................................................... 4
II.
Судлагдсан байдал................................................................................................... 5
III.
Онолын хэсэг ........................................................................................................... 7
i. CAMELS аргачлал ба Үр ашгийн харьцаа
ii. Коэффициентийн анализын аргачлал
iii. Панел үнэлгээний загвар
iv. Хэсэгчлэн засварлагдсан загвар
v. Бинар сонголттой магадлалын шугаман загвар
IV.
Судалгааны арга зүй .............................................................................................. 12
V.
Судалгааны хэсэг ................................................................................................... 13
i.
Корреляцийн шинжилгээ
ii.
Z онооны Кernel Density тархалт
iii.
Үр ашгийн харьцааны динамик
iv.
Хэсэгчлэн засварлагдсан загварыг панел үнэлгээний нөлөөллөөр
үнэлэх нь
v.
Улирлын нөлөөлөл
vi.
Банкуудын зах зээлд эзлэх хэмжээ үр ашигт нөлөөлөх нь
vii.
Банкны дампууралд CAMELS нөлөөлөх нь
viii.
Арилжааны банкуудыг GE-матриц болон дундаж төвт график-аар
шинжлэх нь
ix.
Мэдээллийн түгэлтийн Радар зураглал
VI.
Дүгнэлт .................................................................................................................. 22
VII.
Санал, зөвлөмж ...................................................................................................... 23
VIII.
Ном зүй .................................................................................................................. 24
IX.
Хасвралт
i.
Хавсралт1 /Судалгааны хэсгийн 1-3-р хэсгийн үр дүн/
ii.
Хавсралт2 /Судалгааны хэсгийн 4-7-р хэсгийн үр дүн/
iii.
Хавсралт3 /Судалгааны хэсгийн 8-р хэсгийн үр дүн/
iv.
Хавсралт4 /Судалгааны хэсгийн 9-р хэсгийн үр дүн/
v.
Хавсралт5 /Банкуудын санхүүгийн үзүүлэлтүүдийн динамик/
3

4. I.
Оршил
Дэлхий нийтийг хамарсан санхүү, эдийн засгийн хямрал нь манай орны эдийн засагт
шууд бус замаар буюу гол экспортын бараа, бүтээгдэхүүний үнэ буурснаар нөлөөлсөн
гэж хэлж болно. Харин санхүүгийн зах зээлд сүүлийн жилүүдэд үүсээд байгаа
хүндрэлтэй нөхцөл байдал нь хэдийгээр гадаад худалдааны нөхцөл муудсанаар эхэлсэн
ч, төрөөс баримталж ирсэн бодлогууд болон, Төв банк, арилжааны банкуудын зарим
нэгэн хариуцлагагүй үйлдлээс шалтгаалж энэхүү хямралын нөлөөллийг улам
хурцатгасан юм.
Нийт банкны системд эргэлдэж буй хөрөнгийн дүн 2009 оны эцсийн байдлаар дөрвөн
их наяд төгрөг байна. Энэ нь 2008 оны эцэстэй харьцуулахад 22 хувиар өсчээ.
Санхүүгийн зуучлал, түүний хамрах хүрээ нь 2008 онтой харьцуулахад өргөжиж
байгаагийн шинж тэмдэг хэдий ч нийт активын бүтцийн задаргааг үзэх шаардлагатай.
Өөрөөр хэлбэл банкны хувьд CAMELS аргачлалаарх үндсэн санхүүгийн үзүүлэлтүүд
ихээхэн чухал. Төлбөрийн чадвар алдагдснаас шалтгаалсан Анод банкны дампуурал,
өөрийн хөрөнгийн бууралтаас шалтгаалсан ЗООС банкны дампуурал үүнийг батална.
Арилжааны банк байгуулагдсан 1990-д оны эхэн үеэс өдгөөг хүртэл 3 удаагийн хямрал
манай банкны системд нүүрлээд байна. Тэр бүрт төрөөс банкны системийг тогтвортой
байлгахын тулд хадгаламж эзэмшигчдийн төлбөрийг барагдуулж байсан. Өнгөрсөн онд
төрөөс 4 жилийн хугацаатай ―Банкин дахь мөнгөн хадгаламжийн баталгаа гаргах
тухай‖ хууль батлагдсан нь богино хугацаанд байж болох хувилбар хэмээн томоохон
экспертүүд үзэж байгаа юм. Төрөөс үргэлж оролцоод байх нь хариуцлагын тогтолцоог
алдагдуулан, улмаар банкны секторын эрүүл өсөлтөд сөргөөр нөлөөлөх талтай.
Гадны орны байдлаас харахад харилцагчид банкаа эргүүлэн хянадаг, нөгөө талаас
банкууд харилцагчдаа алдахгүйн тулд санхүүгийн тогтвортой үйл ажиллагаагаа
хангахыг эрмэлздэг байна. Энэ нь зах зээлийн хуулийн дагуу банк оршин байх нь
харилцагчаас шууд хамаарсан байгааг харуулж байна.
Банкууд санхүүгийн зарим үйл ажиллагаагаараа нэгдэх, тэр ч бүү хэл бүтцээрээ нэгдэх
асуудал сүүлийн үед ажиглагдаж болсон. Энэ нь мөн л банкууд үр ашгаа тогтвортой
барихын тулд харилцагчаа алдахгүй байх оролдлого юм. Банкны хувьд найдвартай,
тогтвортой харилцагч гэдэг ихээхэн чухал байдаг. Харилцагчид өөрийн банкийг
эргүүлэн хянах эргэх холбоо манайд дутагдалтай байна. Хэдийгээр банкууд санхүүгийн
тайлангаа нээлттэй гаргадаг ч, банкны харилцагчид санхүүгийн мэдлэггүй байдлаас
шалтгаалан өөрт хэрэгтэй мэдээллээ авч чаддаггүй, зарим талаар сонирхдог ч үгүй.
4

5. Үүнээс шалтгаалж банкуудыг харилцагчдын өмнө хариуцлагатай байх үндэс суурь
алдагдсаар байна.
Эдийн засаг нь тогтворжоогүй, хөгжиж буй орнуудын хувьд нэг банкны дампуурал
нийт системд хүчтэй нөлөөтэй байдаг. Анод банкны дампуурал манай банкны системд
хүчтэй нөлөөлсөн нь үүнийг батлах юм. Банкыг ямар байдалтай байгааг мэдэж болох
зүйл нь санхүүгийн үзүүлэлтүүдийн динамик юм. Ийм учраас банкуудын санхүүгийн
үзүүлэлтүүдийн динамикийг анхаарах нь зүйтэй.
Бид уг судалгаагаараа санхүүгийн ямар ямар үзүүлэлтүүд банкны үр ашигт чухал
нөлөөтэй байгааг, мөн санхүүгийн үзүүлэлтүүдээ алдагдуулснаас дампуурах аюулд
хүрдэг болохыг ЗООС банкны жишээн дээр харуулах болно. Мөн том, дунд, жижиг
банкуудын үр ашиг ялгаатай байгааг харуулахыг зорьлоо. Банкны харилцагчдаас
санхүүгийн мэдлэг сайтай, өөрөөр хэлбэл рациональ хандлагатай1 байж болохоор
харилцагчид тухайн банкаа хэр бодитой төсөөлж байгааг, өөрөөр хэлбэл харилцагчдын
авсан мэдээллийг бодит үр дүнтэй харьцуулалт хийж харууллаа. Ингэснээр аль банк
харилцагчдынхаа төсөөлөлтэй илүү дөхөж байна, аль банк хол байна гэдэг нь харагдах
юм. Мөн урт хугацаанд банкуудын үр ашиг санхүүгийн ямар үзүүлэлтүүдээс илүү
хамаарахыг харуулах ба үр ашигт чухал нөлөөтэй 2 үзүүлэлтийг сонгон авч матриц
хэлбэрээр аль банк зах зээлд тэргүүлэгч, аль банк хүнд байдалтай байгааг харуулна.
Судалгааны тооцоолол, үр дүнг E-views 6.0, Microsoft Excel 2010 программуудыг
ашиглан харууллаа. Тус судалгаа нь банкуудын тайлан тэнцэл, орлого үр дүнгийн
тайланд суурилсан бөгөөд Эрэл, Чингис Хаан банкуудын өгөгдөл ихээхэн дутагдалтай
байсан учир үнэлгээнд оруулаагүй болно.
II.
Судлагдсан байдал
Арилжааны банкны үр ашигт байдлыг авч үзсэн судалгааны ажлууд нь ихэнхдээ
банкны гүйцэтгэлийг хэмжих оновчтой харьцаа, үйл ажиллагаагаа явуулах стратеги
зэргийг хамааруулсан байдаг. Иймэрхүү төрлийн судалгаанууд нь дэлхийд анх буюу
Америкт 1970 оны сүүлээр банкууд хувьчлагдсан үеэс хийгдэж эхэлсэн юм. Түүнчлэн
дундаа Америкийн судлаачид уг төрлийн судалгааг хийж эхэлжээ.
Үр ашгийн тооцооллыг хийсэн олон төрлийн судалгаа байдаг ч, шугаман
программчлалын техник аргачлалыг ашигласан Data Envelopment Analysis арга нь
хамгийн анхны нарийвчилсан тооцоолол байсан юм. Уг аргыг анх Charnes, Cooper,
Rhode (1978) нар санаачлан (CCR загвар) ашгийн бус байгууллагуудын хувьд үнэлгээ
1
Мэдээллийг чухалчилдаг, авсан мэдээлэл дээрээ тулгуурлаж шийдвэр гаргадаг
5

6. хийсэн байдаг. Харин Sherman болон Gold (1985) нар тус аргыг банкин дээр ашиглажээ.
DEA нь тухайн түүвэр дэх олон төрлийн шийдвэр гаргагч нэгжүүдийн (Банкны салбар,
нэгжүүд) харьцангуй үр ашгийг тооцоолдог аргачлал юм. Wall (1985) жижиг болон
дундийн банкуудын үр өгөөжийг 1970 оны эхэн үеэс 1980 оны эхэн үед хувьчлал
тохиолдох хүртэл судалсан байдаг. Тэрээр ашиг өндөртэй банкууд нь ашиг муутай
банкаа бодвол бага хүүгийн болон хүүгийн бус зардалтай байгааг анх тогтоосон байна.
Gup болон Walter (1989) нь тогтмол ашигтай ажиллаж байгаа жижиг банкууд нь өртөг
багатай эх үүсвэр болон өндөр чанартай хөрөнгө оруулалтыг чухалчлан үздэг болохыг
судалгааны үр дүнгээрээ гаргасан байдаг. Zimmerman (1996) Америкт зах зээл нь
хумигдаад байсан банкны байгууллагуудын удаан өсөлтийн талаар 1990-д оны эхэн
үеэрх California-н арилжааны банкуудын гүйцэтгэлийг судалсан байна. Үл хөдлөх
хөрөнгийн зээлд дэндүү их найдсанаас активын чанар муудаж, ингэснээрээ нийт ашигт
ажиллагааг бууруулсан гэсэн дүгнэлтэд хүрчээ.
Дээрх судалгаанууд нь ерөнхийдөө үр ашигт ажиллагааг янз бүрийн харьцаагаар авч
үзсэн судалгаанууд юм. Харин энэ төрлийн цогц судалгааг Hays, De Lurgio, Gilbert нар
2009 онд хийсэн байна. Тус судалгаа нь ерөнхийдөө Холбооны нөөцийн сан (Fed)
болон Дэлхийн банкнаас гаргасан Төв банкуудын арилжааны банкны гүйцэтгэлийг
хянах чухал хэрэгсэл болох CAMELS аргачлал дээр тулгуурласан ажил юм. Тус
судалгааны гол зорилго нь томоохон банкууд болон жижиг банкууд хямралын үеэр
буюу 2006-2008 оны хооронд ямар үр ашигтай ажилласныг харуулах байсан юм.
Манай улсын хувьд банкны секторт банкуудын ашигт ажиллагаа, эрсдлийн талаас
голчлон судалгаа хийгдсэн байдаг. Энэ төрлийн судалгаанаас дурьдвал ашигт
ажиллагааны анхны судалгаа нь 2000 онд хийгдсэн Монголбанкны ажилтан
Л.Даваажаргалын ―Банкны ашигт ажиллагаа‖ гэсэн судалгаа байдаг. Тус судалгааны үр
дүнгээр ашигт ажиллагаанд засгийн газрын үнэт цаас хүчтэй эерэг нөлөөтэй бол,
банкны үйл ажиллагааны зардал хамгийн хүчтэй сөрөг нөлөөтэй гэсэн дүгнэлтэд
хүрчээ. Мөн банкнаас гадуур хүчин зүйлсээс инфляци ашигт ажиллагаанд эерэг
нөлөөтэй байдгийг харуулсан байна.
Харин 2004 онд Монголбанкны судлаач Г.Ариунхишиг-н ―Банкны ашигт ажиллагааны
үзүүлэлтийн динамик‖, мөн ―Банк ба банк бус санхүүгийн байгууллагын үндсэн
үзүүлэлтүүдийн талаар хийсэн судалгаа‖ гэсэн судалгааг хийсэн байдаг. ―Банкны ашигт
ажиллагааны үзүүлэлтийн динамик‖
судалгааны үр дүнгээр томоохон банкуудын
ашигт ажиллагаа буурч байгаа, дунд банкуудынх аажим өсөх хандлагатай, харин
жижиг банкуудын ашигт ажиллагаа тогтвортой байна гэсэн дүгнэлтэд хүрсэн байна.
6

7. III.
i.
Онолын хэсэг
CAMELS aргачлал ба Үр ашгийн харьцаа
CAMELS зэрэглэл тогтоох аргачлал нь Холбооны нөөцийн сан (Fed), Дэлхийн банкны
хянан шалгагч нарын хөгжүүлэн бий болгосон арилжааны банкны гүйцэтгэлийн
хэмжүүр юм. Үүнийг хүснэгтээр харуулбал:
Хүснэгт1. Cанхүүгийн үзүүлэлтүүдийн тооцоолол
Үзүүлэлтүүд
Харьцаа
Capital
Adequacy
Asset Quality
өрийн хөрөнгө
ийт актив
анаргүй зээл
ийт зээл
Management
Боловсон хүчний зардал
ийт актив
Татварын өмнөх ашиг
ийт актив
Түргэн борлогдох актив
Татан төвлөрүүлсэн хөрөнгө
өрвөх чадвартай актив
Татан төвлөрүүлсэн хөрөнгө
үүгийн бус зардал
үү орлого
үү бус орлого
Earnings
Liquidity
Sensitivity
to
Market changes
Effiecency
Утга
Өөрийн нөөцөөр
эрсдлийг даах чадвар
Банкны орлогын
байдлыг харуулдаг
үзүүлэлт.
Менежментийн зардлын
түвшинг харуулна.
Нөөцийн хүрээнд олж
буй ашгийн түвшин
Төлбөр түргэн гүйцэтгэх
чадвар
Зах зээлийн эрсдлээ
бууруулах чадвар
Банкны үр ашгийг
илэрхийлэгч
Тэмд
эг
CR
AQ
Man
ROA
LR
GAP
ER
Дээрх үзүүлэлтүүдийг Монголбанк 2001 оны 9 сарын 27-ны өдрийн 444 тоот тушаал
буюу ―Банкны үйл ажиллагаа, санхүүгийн байдалд газар дээр нь иж бүрэн шалгалт
хийж үнэлгээ, дүгнэлт өгөж журам‖ –р арижлааны банкуудад шалгалт хийж тооцдог.
Монголбанкны үзүүлэлтийг тооцоход сонгож авсан харьцааны байдал нь бидний авч
үзэж буй харьцаанаас бага зэрэг өөр юм. Тус судалгаанд авч үзсэн харьцаанууд нь
хураангуй тайлангаас цуглуулсан мэдээлэлд үндэслэсэн ч, санхүүгийн чиг хандлагыг
ижилхэн гаргаж ирэх чадвартай юм. Мөн Монголбанкны тооцох зарчмаас зарим нэг нь
илүү бодитой байж чадах юм. Өөрөөр хэлбэл Менежментийн үзүүлэлтийг авч үзэхдээ
Монголбанк бусад үзүүлэлтүүдийн дунджаар авдаг журамтай. Энэ нь бодит
менежментийг илэрхийлж чадахгүй байх тал бий.
CAMELS аргачлалын тэгшитгэлийг илэрхийлбэл:
(1)
(1) Тэгшитгэлийн хувьд Төвбанкууд дээрх үзүүлэлтүүдийн гарсан утгыг хооронд нь
нэмж 1-5 хүртэлх оноог өгдөг. 1 оноо руу тэмүүлж байвал тухайн банк сайн байна,
харин 4, 5 байгаа бол ―асуудалтай банк‖ байгааг харуулна. Харин бидний хувьд
―Коффициентийн анализын аргачлал‖ ашиглан нийт банкуудын үнэлгээг Z oноогоор
харуулах юм.
7

8. Харин Үр ашгийн харьцааны хувьд 1-с хасаагүй утга нь тус банк 1 төгрөг олохын тулд
капиталын өртгөөс гадна буюу хүүгийн бус хичнээн хэмжээний зардал гаргаж байгааг
илэрхийлэх юм. Банкуудын үр ашгийг ашигт ажиллагаагаар тооцоолох нь төдийлөн
оновчгүй байдаг. Харин тус харьцааны гол санаа нь хэдий жижиг банк ч, нийт активын
хэмжээнээс хамааралгүйгээр боловсон хүчнээ зөв шийдсэн, мөн хүүгийн бус орлого
сайтай байх зэргээр үр ашгаа нэмэгдүүлж болох юм. 1-с хасаагүй утгаар үр ашгийн
харьцаа аль болох бага байх тусмаа сайн байна. Учир нь хүүгийн бус зардлыг хүүгийн
орлого, хүүгийн бус орлогын нийлбэрт харьцуулдаг юм. 1-с хасаагүй утгаар үр ашгийн
харьцаа богино хугацаанд өсөх хандлага их ажиглагддаг. Энэ нь банк шинэ салбар
нээхтэй холбоотойгоор илэрдэг. Учир нь шинэ салбар нь үр өгөөжөө өгөх болоогүй,
зээл гаргаагүй байгаа хэрнээ цалингийн зардал, хөлс хүчний зардал гэх мэт зардлыг бий
болгодог юм. Томоохон банкуудын хувьд хэт их тэлэлт явуулж, дотоод хөрөнгө
оруулалт хийснээрээ үр ашгаа буулгах хандлага жижиг банкуудыг бодвол илүүтэй
байдаг. Харин 1-с хассан утга нь тухайн банк нэг төгрөгийн орлого олсноос хүүгийн
өртгийг тооцоогүйгээр ямар түвшний ашиг олж байна вэ? гэдгийг харуулна. Бидний
гол хандуулах асуудал бол дээрх санхүүгийн үзүүлэлтүүдийг хангаж ажилласнаараа
банкны үр ашигт нөлөөлж чадаж байгаа эсэхийг тодруулах юм. Тус шинжилгээг бид
арилжааны банкуудыг системээр нь авч үзэж байгаагийн хувьд хөлгөн үнэлгээний
(cross-section) аргачлал болох Панел үнэлгээний аргачлал хийж шалгах юм.
Үнэлгээний загварын хувьд:
(2)
Мөн эдгээр харьцаанууд нь банкыг дампуурахад хүргэдэг эсэхийг шинжлэхдээ
Магадлалын шугаман загвар ашиглах юм. Үнэлгээний загварын хувьд:
(3)
байх юм. Ингэснээр Зоос банкны хувьд дампууралд нь аль хүчин зүйл илүү нөлөөтэй
байсныг мэдэж болох юм.
ii.
Коэффициентийн анализын аргачлал (KAA)
Коэффициентийн анализын аргачлал нь матрицын мөр баганын дагуух өөр хоорондоо
ялгаатай, элементүүдэд коэффициент оноох замаар, коэфициентуудыг интервалд
байршуулах аргыг хэлнэ. Тус аргыг анх Ч.Анхбаяр, Г.Ганчимэг нар санааг нь гаргаж
―Компаниудын зээлжих чадварыг үнэлэх түүнийг ашиглан банкны найдвартай
харилцагч нарыг тодорхойлох нь‖ ажил дээр ашигласан байдаг. Энгийн үгээр бол
цувааны хамгийн бага утгад 0 оноо өгч, хамгийн өндөр утгад 1 оноо, медианд 0,5 оноо
өгч, уг зүй тогтлоор цувааг эрэмблэх юм. Бид тус аргачлалаар гаргасан Z оноогоор
8

9. дамжуулан Kernel Density-н Epanechnikov-н арачлалыг ашиглан банкуудын үр ашигт
үйл ажиллагааны тогтворжилтыг хэмжсэн болно.
iii.
Панел үнэлгээний загвар
Өнөөдөр панел өгөгдөлийн загварыг санхүү, эконометриксийн судалгаа шинжилгээнд
хэрэглэх явдал ихсэх болсон нь Хугацааны цувааны шинжилгээ /Time Series Analysis/
болон Хөлгөн өгөгдлийн шинжилгээ /Cross-Secsional Analysis/-нүүд нь тус тусдаа буй
судлагдахуунуудын
хоорондох
хамаарлын
харьцангуй
тогтвортой
динамик
өөрчлөлтийг тооцоолох, түүнд тайлбар өгөхөд нэлээд өрөөсгөл байдагтай холбоотой
юм. Энэхүү Panel үнэлгээ авч үзэж буй өгөгдлүүдийг нэгтгэн бүхэл системээр нь
үнэлж, системийн шинжилгээг хийдэг бөгөөд тэдгээрийн хооронд гарах алдааг хамгийн
бага байлгадаг зэрэг нь уг аргачлалыг сонгох үндэслэл болсон билээ.
Энэхүү PDRM (Panel Data Regression Model) - загварыг дотор нь сул гишүүнээс нь
хамааруулан Тогтвортой нөлөөллийн загвар /Fixed Effect Model/, Санамсаргүй
нөлөөллийн загвар /Random Effect Model/ гэж хуваах ба эдгээрийн тэгшитгэлийг тус
бүрт нь бичвэл:
PDRM-ийн загварын ерөнхий тэгшитгэлийг бичвэл:
(
{
)
Тэгшитгэлийн тайлбарлагч хувьсагчдын
тоо
Загварын хөлгөн өгөгдлийн урт (Жишээ нь
рилжааны банкны тоо хэмжээ
угацааны цувааны урт (сар улирал жил
)
Юуны түрүүнд бид тайлбарлагч хувьсагчуудыг стохастик биш /Nonstochastic/, үлдэгдэл
хэмжигдэхүүнийг сонгодог таамаглал болох нормаль тархалттай байна гэж таамаглал
тавьдаг. (
)
(
)
1. Тогтвортой нөлөөллийн загвар /The Fixed Effect Model/
Дээрх PDRM загварын тэгшигтэлийг үнэлэхдээ FEM сул гишүүн болон налалтын
коэффицент, үлдэгдэл санамсаргүй хэмжигдэхүүнүүдийн талаар дараах боломжит
таамаглалыг дэвшүүлнэ:
a) Сул гишүүн болон налалтын коэффицент нь хугацаанаас болон хөлгөн
өгөгдлүүдээс хамааралгүй байх. (Босоо болон Хэвтээ хамаарал байхгүй.)
(4)
9

10. b) Налалтын коэффицентүүд нь тогтмол, сул гишүүд нь хөлгөн өгөгдлөөс (хэвтээ)
хамааралтай байх.
c) Налалтын коэффицентүүд тогтмол, сул гишүүн нь хугацаанаас хамаарч
хувьсдаг байх (Босоо хамааралтай)
d) Бүх коэффицентүүд (сул гишүүн, өнцгийн налалт.....) хөлгөн хамааралтай байх
(
)
(
(
)
)
(
(
(
)
(
)
)
(
)(
) (
(
)
)
)
Дээрх FEM загварын хувилбаруудыг бүгдийг шалгаж, гарсан үр дүнгээс
, Durbin-
Watson Stat, F-stat, Prob зэрэг үзүүлэлтүүдийг харгалзан үзсэний үндсэн дээр
хувилбарын сонголтыг хийдэг.
2. Санамсаргүй нөлөөллийн загвар /The Random Effect Model/
Алдааны бүрэлдэхүүн хэсгийн загвар (Error component model-ECM) буюу санамсаргүй
нөлөөллийн загвар (Random effects model-REM) –ийн ерөнхий тэгшитгэл нь PDRM-ийн
үндсэн тэгшитгэлээс гарна:
Ерөнхий тэгшитгэл
*
Энд байгаа
-ийг түүврийн бус санамсаргүй хэмжигдэхүүн бөгөөд
-ийн дундаж
хэмжигдэхүүн гэсэн таамаглалыг тавьдаг:
(
)
;
( )
(
)
Эндээс ерөнхий тэгшитгэл нь:
энд
болно.
ECM загварын ерөнхий таамаглалуудыг бичвэл:
10

11. (
) ;
(
(
)
) ;
(
(
)
)
(
(
(
)
)
(
)
)
Энэ нь хөлгөн өгөгдлийн алдаанууд хоорондоо корреляцигүй, хөлгөн болон хугацааны
цуваанууд аль аль нь хоорондоо автокорреляци байхыг илэрхийлж байна. Мөн үүнээс
дараах ойлголтуудыг томъѐолж болдог:
(
)
(
)
(
)
Дээрх онолын ойлголтуудыг ашиглан манай орны арилжааны банкны секторын
системийн үнэлгээг хийх болно.
iv.
Хэсэгчлэн засварлагдсан загвар (Partial adjustment model)
Тус загвар нь Sims болон Bergstrom –н хугацааны цувааны эконометриксээс үүсэлтэй
юм. Хугацааны хожимдолтой Коѐкийн загвартай загвартай ижил бүтэцтэй байдаг. Уг
загвараар бүтээгдэхүүний эрэлт, зах зээлийн потенциаль хэмжээ, далд эдийн засгийг
тооцох нь олон. Бидний хувьд санхүүгийн үзүүлэлтүүдээс хамаарсан үр ашгийн
харьцаа нь потенциаль хэмжээнээсээ хэр зөрүүтэй байгааг шинжлэхэд тус загварыг
ашиглах юм.
Үр ашгийн харьцааны үйл ажиллагаанаас хамаарч гарсан утга
хэмжээ нь
, харин потенциаль
гэж үзье. Өөрөөр хэлбэл үр ашгийн харьцааг санхүүгийн
үзүүлэлтүүдийг сайжруулснаар улам нэмэгдүүлж болох талтай гэж таамаглаж байгаа
юм.
(
Тэгшитгэл нь потенициаль үр ашгийн
)
нь л хангагддаг гэсэн утгатай юм.
нь хэсэгчилсэн (засварлагч гэж орчуулсан байдаг) параметр ба 0-с 1 хүртэл утгаа авах
юм. Тус судалгаанд авч үзэх тэгшитгэлийн гаргалгааг хийвэл:
(
)
(
(5) тэгшитгэлийн
)
(5)
-тай параметр нь богино хугацааны мэдрэмжийг харуулах бол -д
хуваасан параметр нь урт хугацааны мэдрэмжийг харуулна. (
) утга нь санхүүгийн
үзүүлэлтүүдийг илүү сайжруулж чадсанаар хангагдах хэсэг нь юм.
11

12. Бинар сонголттой магадлалын шугаман загвар
v.
Тус загвар нь тайлбарлагдагч хувьсагч нь 0 эсвэл 1 гэсэн утгаа авах 2 боломжтой.
∑
(6)
Тайлбарлагдагч хувьсагч нь 1 утгаа авах магадлал нь жигд тархалтын хуульд
захирагдана гэсэн ерөнхий таамаглалд тулгуурладаг. BLUE нөхцлийн сонгодог
таамаглал болох:
(
)=0
(
)
(
)
(
)
Нөхцлүүд магадлалын шугаман загварт зөрчигдөх үү? гэсэн асуудал гарна.
Тайлбарлагч хувьсагчийн бинар сонголтоос шалтгаалан хомоскадастик нөхцөл
зөрчигдөнө. Үүнийг шийдэхийн тулд үлдэгдэл санамсаргүй хэмжигдэхүүний стандарт
алдаанд хувааж өгдөг. Томъѐолбол:
( )
( )
(
)
((
) (
(
( ))
)
)=0
(
)
(
)
болдог. Тэгвэл BLUE нөхцлийг хангахын тулд (3) тэгшитгэлийг вариацын стандарт
алдаанд хувааж (s=√
( )) үнэлнэ.
IV.
Судалгааны арга зүй
Тус судалгаанд 2006 оны 3-р улирлаас 2009 оны 3-р улирал хүртэлх банкуудын тайлан
тэнцэл, орлого үр дүнгийн тайлан, мөн банк бүрийн хувьд 20 харилцагчийн анкетын
судалгаа гэсэн өгөгдөл авч ашиглав. Харилцагчийн анкетыг тухайн банкаар
үйлчлүүлдэг харилцагчдаас санхүүгийн мэдлэгтэйг нь хамруулахын тулд зорилтот
түүврийн арга ашигласан болно.
СAMELS аргачлалын 6-н үзүүлэлтүүдийн нийлбэр буюу Z оноог банкуудын хувьд
гаргаж, түүнийгээ КАА ашиглан 0-1 гэсэн утгад байршуулж тархалтын Kernel Density –
гээр дүрслэн, дундаж утган дээрх төвлөрлийг зургаар Хавсралт1-д оруулсан. Ингэж
оруулснаар үйл ажиллагаа нь хэр тогтворжсон байгааг мэдэж болох юм.
Мөн мултиколинеарын асуудлыг шийдэхийн тулд корреляцийн шинжилгээг хийж,
хоорондоо хүчтэй хамааралтай хувьсагчдыг тогтоолоо. Үзүүлэлтүүд тайлбарлагдагч
хувьсагчтай хамааралтай нь тодорхой тул Гранжерын учир шалтгааны тест шалгаагүй
12

13. болно. Үр ашгийн харьцааг санхүүгийн үзүүлэлтүүдээс гадна активын хэмжээгээр
Монголбанкнаас ангилсан том, дунд, жижиг банкуудын ялгааг гаргахын тулд чанарын
хувьсагч оруулж өгөв. Мөн өгөгдөл маань улирлаар байгаа тул улирлын нөлөөг тооцох
боломжтой юм. Эхний үнэлгээний бүтэц нь улирлын нөлөөг оруулан үнэлэх юм. Үр
ашгийн харьцааг санхүүгийн үзүүлэлтүүдээс хамааруулж үнэлсэн үнэлгээнээс 2
хувьсагчийг сонгон авч, түүнийгээ матриц хэлбэрээр харуулав. Ингэхдээ хувьсагчийн
утга эерэг гардаг тул утгуудаас дунджийг нь хасч, кординатын 4 талт зургаар
харуулсан. Тайлбарлавал 2006 оны 3-р улирлын тухайн банкны үзүүлэлтээс 2006 оны
3-р улирлын нийт банкуудын дунджийг хасч тооцсон юм.
Харилцагчын судалгааны үр дүнгээр тодруулсан санхүүгийн 6 үзүүлэлтүүдийн оноог 01 гэсэн утгад эрэмбэлж, бодит утгаа мөн КАА ашиглаж индекслэн 6-н талтай РАДАРТ
дүрслэн банк бүрийн зураглалыг Хавсралт 4-д харуулав.
Банкны тухай хуулийн дагуу арилжааны банкуудын тайлан, мэдээ олон нийтэд
хэвлэгдэн хүрдэг боловч, олдцын хувьд бэрхшээлтэй байсан болно.
V.
Судалгааны хэсэг
i. Корреляцын шинжилгээ
Эконометриксийн загварт мултиколинеарын асуудал үүсэхээс сэргийлж, корреляцын
шинжилгээ хийж, хувьсагчид хоорондоо нягт хамааралтай (0.9<corr<1) байгаа эсэхийг
тодрууллаа. Үр дүнд өөрийн хөрөнгийн хүрэлцээ болон GAP харьцаа нь хоорондоо 93
хувийн шууд хамааралтай гарсан болно. Мөн өөрийн хөрөнгийн хүрэлцээ нь хөрвөх
чадварын харьцаатай хүчтэй хамааралтай буюу 84 хувийн шууд хамааралтай байгаа нь
эцсийн үнэлгээндээ өөрийн хөрөнгийг хасч тооцох нь үр дүнтэй болохыг харуулж
байна. (Үр дүнг Хавсралт1-с үзнэ үү.)
ii. Z онооны Kernel Density тархалт
Хавсралтад KААргачлал ашиглан тооцсон Z оноог Kernell Density -гээр шинжлэн,
тогтворжилтыг харууллаа. Ингэхдээ нийт банкны хувьд Z-ээр тэмдэглэн харуулсан. Тус
зургаас ерөнхийдөө монголын банкны секторт тогтворжих хандлага ажиглагдаж байна.
Мөн банкуудын тус бүрийн зургаас харахад Голомт, Хаан банкуудын тогтворжилт сайн
байгаа бол, ХХБ нь сүүлийн жилүүдэд активын бууралттай байгаагаас шалтгаалж,
тогтворжилт нь тааруу гарчээ. Хас, Капитрон, Улаанбаатар, Зоос зэрэг банкуудын
үнэлгээ стандарт хазайлт ихтэй байгаа нь ихээхэн тогтворгүй байгааг илтгэнэ.
(Зураглалыг Хасвралт1-с үзнэ үү. )
13

14. iii. Үр ашгийн харьцааны динамик
Хавсралтад үр ашгийн харьцааны динамик зургийг банк тус бүрээр үзүүллээ. Эндээс
харахад Кредит, Транс зэрэг зарим нэгэн банкууд үр ашиг тааруу ажиллаж байгаа дүр
зураг ажиглагдаж байна. Мөн том банкууд, дунд болон, жижиг банкуудыг бодвол үр
ашигтай ажилладаг гэсэн бидний бодол зарим талаараа оновчгүй байна. Учир нь
Голомт банкны хувьд үр ашиг муутай ажиллаж байгаа банкуудын 2догч групп-д
хамрагдаж байна. Шинээр байгуулагдсан Үндэсний Хөрөнгө Оруулалт банкны хувьд
эхэндээ үр ашиггүй ажиллах хандлага байсан ч, зах зээлд байр сууриа бага багаар
нэмэгдүүлснээр уг байдлыг сайжруулж чадсан байна. Энэ нь тус банк чанаргүй зээл
багатай, салбарын тоо цөөн зэргээс шалтгаалж байгаа юм. (Үр дүнг Хавсралт1-с үзнэ
үү.)
iv. Хэсэгчлэн засварлагдсан загварыг панел үнэлгээний нөлөөллөөр үнэлэх нь
Тус загварыг панел үнэлгээний нөлөөлөл оруулж үнэлэх тул чанарын хувьсагчдыг
оруулах боломжгүй юм. Хугацааны болон хөлгөн нөлөөллийн хослолоорх 4-н
боломжоос хамгийн өндөр ач холбогдолтой байсан нь Cross fixed effect-Period Fixed
effect нөлөөлөл юм. Тус нөлөөллийг сонгоход статистикийн ач холбогдол өндөр байгаа
нь манай банкны систем хүчтэй шокын нөлөөлөл багатай, харьцангуй тогтворжсон
байгааг харуулж байна. Өөрөөр хэлбэл тайлбарлагч хувьсагчдын үнэлгээнд нөлөөлөх
нөлөөлөл нь тогтвортой, мөн хугацааны хувьд тогтвортой байгаа юм. Хугацааны болон
хөлгөн нөлөөллөөр үнэлснээр хетероскадастик, автокорреляцын асуудал арилдаг юм.
Үр дүнг харуулбал: (Үр дүнг Хавсралт2-с үзнэ үү.)
(
)
Уг үнэлгээнд GAP харьцаанаас бусад нь статистикийн ач холбогдолтой байсан тул хасч
үнэлэв. Ингэснээр мултиколинеарын асуудал арилж байгаа юм. Учир нь GAP харьцаа
нь өөрийн хөрөнгийн хүрэлцээтэй нягт хамааралтай байгаа билээ. Товч тайлбарлавал:

Бусад хүчин зүйл тогтмол байхад өөрийн хөрөнгө нэг пунктээр нэмэгдснээр
үр ашиг 0.43 нэгжээр буурах хандлагатай байна. Энэ нь өргөжилтийн явцад
хүүгийн бус зардлыг нэмэгдүүлснээс шалтгаалах талтай. Өгөгдөл маань 13
улирлын өгөгдөл тул богино хугацаанд өөрийн хөрөнгийн өсөлт үр ашигт
сөрөг хамаардаг гэсэн дүгнэлт хийж болох юм.

AQ нь бага байх тусмаа сайн буюу хүлээгдсэн тэмдэг нь хасах юм. Тэмдэг нь
эерэг гарсан нь мөн адил богино хугацаанд чанаргүй зээл үр ашигт орлого
болж очин нэмэгдүүлэх хандлагатай байгааг харуулж байна. Энэ нь манай
арилжааны банкууд сүүлийн 3, 4 жил чанаргүй зээл их гаргаж байгаа ч,
түүнийхээ зарим хэсгийг эргэн төлүүлж орлого болгон авч байгаатай
14

15. холбоотой юм. Чанаргүй зээлийн нийт зээлд эзлэх хувь 1 пунктээр
нэмэгдснээр үр ашиг 0.53 нэгжээр өсч байгаа нь эерэг хамаарал төдийлөн
хүчтэй биш байгааг харуулж байна. Урт хугацаанд тэмдэг нь сөрөг гарах нь
ER, AQ-н корреляц нь урвуу хамааралтай байгаагаас харагдаж байгаа юм.

Бусад хүчин зүйл тогтмол байхад менежментийн зардал нэг пунктээр
нэмэгдснээр үр ашиг -6.53 нэгжээр буурч байна. Цалингаа нэмэгдүүслнээр,
боловсон хүчний орон тоогоо нэмснээр үр ашиг буурч байна.

Бусад хүчин зүйл тогтмол байхад ашигт ажиллагаа нэг пунктээр нэмэгдснээр
үр ашиг 5.79 нэгжээр нэмэгдэж байна.

Хөрвөх чадвар буюу төлбөр түргэн гүйцэтгэх чадвар 1 пунктээр нэмэгдснээр
үр ашиг 0.14 нэгжээр буурч байна. Бэлэн мөнгө касст үр ашиггүй
байлгаснаар үр ашгийг муудуулдаг байна. Гэхдээ банк хадгаламж
эзэмшигчийнхээ хүссэн үед нь мөнгийг нь өгч байхын тулд тус харьцааг
зохистой барьж байх шаардлагатай.

Хэсэгчлэн засварлагдсан загварын үнэлгээгээр (
санхүүгийн
үзүүлэлтүүдээ
урт
хугацаанд
) утга нь 0.26 байгаа нь
сайжруулснаар
үр
ашгаа
нэмэгдүүлэх боломж байгааг харуулж байна. Өөрөөр хэлбэл потенциаль үр
ашгийн 74 хувийг хангаж ажиллаж байгаа юм.
Дээрх үнэлгээний загварын хувьд статистикийн шалгуурууд бүгд хангагдаж байгаа ба
гарсан. Мөн дээрх хувьсагчдын өмнөх параметрүүд нь богино
хугацааны параметр юм. Богино хугацааны параметрүүдийг =0.74-т хувааж өгснөөр
урт хугацааны мэдрэмж гарах юм. Ингээд үр дүнг сонирхвол:
гарсан байна. Урт хугацаанд менежментийн зардлыг нэг пунктээр нэмэгдүүлбэл үр
ашиг 8.83 нэгжээр буурах хандлагатай байна. Харин ашигт ажиллагаагаа нэг пунктээр
нэмэгдүүлбэл үр ашиг 7.83 нэгжээр өсөх хандлагатай байна.
v. Улирлын нөлөөлөл
Улирлын нөлөө нь чанарын хувьсагч тул панел үнэлгээний нөлөөллүүдийг ашиглах
боломжгүй юм. Арилжааны банкуудын үр ашигт улирлын нөлөө бий эсэхийг шалгахын
тулд чанарын хувьсагч оруулан хугацааны болон хөлгөн нөлөөлөлгүйгээр үнэлгээ
хийхэд 1, 4 –р улирлуудад нөгөө 2 улиралтай харьцуулахад үр ашигт арай илүү
нөлөөлдөг нь харагдаж байна. Энэ нь улирлын нөлөөтэй эдийн засагтай манай орны
хувьд 2-р улиралд бизнес эрхлэгчид бизнес хийх зорилгоор өвөл байршуулсан мөнгөө
татдаг хандлагаас шалтгаалдаг байж болох юм. Үнэлгээний үр дүнг харуулбал:
15

16. (
( )
t статистик
( )
(9.02)
( )
(8.13)
)
( )
(9.32)
(8.9)
2-р улиралд хамгийн бага үр ашигтай ажиллдаг байна. Улирлын нөлөөллийн мэдрэмж
нь ойролцоо байгаа нь банкны сектор улирлаас хүчтэй хамаардаггүй болохыг харуулж
байна. Тайлбарлагдагч хувьсагчийн хугацааны нэг хожимдолтой утгын нөлөө
статистикийн ач холбогдолтой байгааг хэсэгчлэн загвараас гадна өмнөх үеэсээ үр ашиг
хамааралтай буюу энерцийн нөлөө байна гэж тайлбарлаж болно. (Коѐкын хожимдолтой
загвар) Тайлбарлагч хувьсагчууд статистикийн ач холбогдолтой, t статистик нь бүгд 2-с
их,
гарсан байна. ( Хавсралт2-с үзнэ үү)
Хэсэгчлэн засварлагдсан загварын оронд хугацааны цуваа, AR загварыг ажиллуулж,
улирлын нөлөөтэй SAR загвараар загварчлан үнэлбэл:
( )
( )
( )
( )
( )
гэсэн үр дүн гарч байна. Хувьсагчид статистикийн ач холбогдолтой, үнэлгээ нь мөн ач
холбогдолтой байгаа нь үр ашгийн харьцаа түвшнийхээ 1 хожимдолтой утгаас
хамаардаг гэж хэлж болохоор байна. (
vi.
) ( Хавсралт2-с үзнэ үү.)
Банкуудын зах зээлд эзлэх хэмжээ
Монголбанкнаас тогтоосноор 13 банкаа активын хэмжээгээр нь том гурван банк
(Худалдаа Хөгжлийн банк, ХААН банк, Голомт банк), дунд 5 банк (Хадгаламж банк,
Монгол шуудан банк, Зоос банк, Улаанбаатар банк, Хас банк), жижиг 5 банк (Капитрон
банк, Тээвэр Хөгжлийн банк, Кредит банк, Капитал банк, Үндэсний Хөрөнгө Оруулалт
банк ) хэмээн ангилж, чанарын хувьсагч оруулж үнэлгээ хийлээ.
(
t статистик
(9.02)
(8.13)
)
(9.32)
Дээрх үнэлгээг тайлбарлавал дунд банкууд жижиг, том банкуудаас илүү үр ашигтай
ажиллаж чадаж байна. Энэ нь том банкууд хүүгийн зардал өндөртэй, харин жижиг
банкууд хүүгийн орлого багатай байгаагаас шалтгаалж болох тал бий. Том банкуудын
хүүгийн зардал өндөр байгааг жижиг банкуудтай харьцуулахад үр ашиг муутай
байгаагаар тайлбарлаж болох юм.(Үр дүнг Хавсралт2-с үзнэ үү.)
vii. Банкны дампууралд CAMELS нөлөөлөх нь
Банкны дампууралд CAMELS аргачлалын 6 үзүүлэлт хэрхэн нөлөөлж болохыг Зоос
банкны жишээгээр үзүүллээ. Зоос банкны 2006.3 –р улирлаас 2009 оны 2-р улирал
16

17. хүртэлх үед нь 0 гэсэн тайлбарлагч хувьсагчийн утга оноож, 2009 оны 3-р улиралд нь 1
гэсэн утга оноон бинар сонголттой магадлалын шугаман загвараар үнэлгээ хийлээ.
Хетероскадастик нөхцлийг залруулахын тулд үлдэгдэл санамсаргүй хэмжигдэхүүний
стандарт алдаанд хувааж өгсөн болно. Үр дүнг харуулбал:
(
)
Үнэлгээнээс харахад Зоос банкны дампууралд өөрийн хөрөнгө, ашигт ажиллагаа
ихээхэн нөлөөлсөн байна. Өөрийн хөрөнгө нэмэгдснээр банк дампуурах магадлал
буурч байна. Тухайн банкны жилийн өмнөөс хуримтлагдсан чанаргүй зээл тус банкийг
дампууруулахад хүргэсэн байна. Менежментийн зардал өссөнөөр банк дампуурах
магадлалыг улам бүр нэмэгдүүлж байна. Ашигт ажиллагаа банк дампуурах магадлалд
хамгийн жинтэй нөлөөтэй байна. Хөрвөх чадварын харьцаа нэг пунктээр нэмэгдэхэд
банк дампуурах магадлал буурч байна. Энэ нь түргэн борлогдох активын дутагдлаас
шалтгаалж, банк дампуурч болохыг харуулж байгаа юм. (Анод банкны дампуурлын
шалтгаан) Зоос банкны хувьд өөрийн хөрөнгийн хүрэлцээ алдагдсан, хөрвөх чадвар
муудсан буюу касстаа бэлэн мөнгөгүй болсон, мөн ашиггүй ажилласан зэрэг нь
банкийг дампуурахад хүргэсэн байна. Статистикийн үзүүлэлтүүд ач холбогдолтой
гарсан ба мултиколинеар, хетероскадастикын асуудал арилсан үнэлгээ юм.
байгаа бол
байна. (Үр дүнг Хавсралт2-с үзнэ үү.) Мөн Анод банкийг
дампуурахад хүргэсэн үзүүлэлтүүдийн динамикыг Хасвралт5-с үзнэ үү.
viii. Арилжааны банкуудыг GE2-матриц болон дундаж төвт график3-аар
шинжлэх нь
AQ ба ROA
Монголын банкны секторын үр ашгийг нэлээд өндөр хувьтайгаар тайлбарлаж буй, мөн
өөр хоорондоо ялгаатай 3-н үзүүлэлтүүд болох ROA, AQ, LR-үүдийг сонгон авч ROAAQ болон ROA-LR гэсэн хослолоор банкуудыг дундаж төвт матрицын тусламжтайгаар
графикт байршуулсан.
Ингэхдээ банкуудыг хугацааны хувьд ашигт ажиллагаа – зээлийн чанар, ашигт
ажиллагаа – хөрвөх чадварын харьцаа гэсэн үзүүлэлтүүд тогтвортой байгаа эсэхийг
дараах тохиолдлуудад шинжилсэн болно:
1. Банкуудын хувьд дээрх үзүүлэлтүүд хугацааны хувьд хэр тогтвортой байгааг
2
General-Electric матрицын хэлбэр нь Бостоны зөвлөгч матрицын өргөтгөсөн хэлбэр юм
Нийт системийн дунджыг координатын эх болгон бусад үзүүлэлтүүдийг координатад
байршуулан харуулдаг график дүрслэлийн арга
3
17

18. 2. Тухайн банк нийт банкны секторын дундаж үзүүлэлттэй харьцуулахад хэр сайн
эсвэл муу байгаа гэсэн хоѐр тохиолдолд банкуудыг тодорхойлох болно.
1. ROA-AQ
2006.III – 2009.III хоорондох хугацаанд ашигт ажиллагаа – зээлийн чанар, ашигт
LR
AQ
ажиллагаа – хөрвөх чадварын харьцаа гэсэн үзүүлэлтүүдийг GE-матрицаар харуулбал:
ROA - AQ, LR (Тогтортой байдлын шинжилгээ)
Хүснэгт2. Банкуудын матрицан байршил
ROA
Ерөнхийдөө өсөлттэй
Тогтонги
Бууралттай
Савалгаа Тогтворжих Савалгаа Тогтворжих Савалгаа Тогтворжих
өндөртэй хандлагатай өндөртэй хандлагатай өндөртэй хандлагатай
Өсөлттэй
Савалгаа
өндөртэй
Тогтворжих
ХХБ
хандлагатай
Өсөлт маш Савалгаа
Капитрон Хадгаламж
МШБ
бага буюу
өндөртэй
тогтонги
Тогтворжих
ҮХО
Голомт,
Хас
ХААН
хандлагатай
УБХБ,
Зоос,
Капитал
Бууралттай Савалгаа
Кредит,
өндөртэй
ТХБ
Тогтворжих
хандлагатай
Ерөнхийдөө Савалгаа
өсөлттэй
өндөртэй
Тогтворжих
хандлагатай
Өсөх
Савалгаа
хандлагатай өндөртэй
буюу
Тогтворжих
тогтонги
хандлагатай
Бууралттай Савалгаа
өндөртэй
Тогтворжих
хандлагатай
ҮХО
Капитал
Капитрон
Голомт,
УБХБ
Хадгаламж
Зоос
ТХБ
ХХБ,
МШБ
Хас
Кредит
ЗураглалыгХавсралт3-с үзнэ үү.
2. Одоо дээр авч үзэж буй гурван үзүүлэлтүүдээс хамааруулан банк тус бүрийг
секторын дундаж үзүүлэлтүүттэй харьцуулах замаар дундаж төвт графикыг
байгуулбал:
18
ХААН

19. Зурагт1. (Банк тус бүрээрх зураглалыг Хавсралт3-с үзнэ үү.)
AQ
ROA
ХААН
ХХБ
Хас
Голомт
ҮХО
УБХБ МШБ
Хадгаламж
Капитал
Капитрон
Зоос
Банкны секторын дундаж ба
Арилжааны Банкууд
Кредит
ТХБ
Ашигт ажиллагаа: Дээрх графикаас харахад ХААН, ХХБ, Голомт, Хас, ҮХО гэсэн
банкууд харгалзах дарааллаар ашигт ажиллагааны дундаж үзүүлэлтээрээ банкны
секторын дунджаас давсан байгаа нь ашигт ажиллагааны түвшин (дундаж) өндөр
байгааг харуулж байна. Мөн УБХБ, Хадгаламж зэрэг банкууд ерөнхий дундажтай
ижил, Капитрон, Капитал, Зоос гурав ашигт ажиллагааны түвшин нийт банкны
секторын дундаж түвшинтэй харьцуулахад доогуур байна. Харин ТХБ, Кредит гэсэн
хоѐр банк нь бусад банкуудаас байршлын хувьд дэндүү хол үйл ажиллагаа явуулдаг
байна. Чанаргүй зээл өндөртэй, мөн ашигт ажиллагаа муутай. Бусад банкууд чанаргүй
зээлээ төлүүлээд байдаг бол эдгээр банкууд чанаргүй зээлээ төлөөлж чадахгүй
байгаатай холбоотой байж болох юм. Кординатын 1-р бүст ямар ч банк байршаагүй
байгаа нь чанаргүй зээл өндөртэй банк ашигтай ажилладаггүй гэдгийг харуулж байна.
Зээлийн чанар: Дээрх графикийн хүрээнд AQ буурах тусмаа илүү сайн үзүүлэлтийг
илэрхийлэх бөгөөд ҮХО банк зээлийн чанар хамгийн сайтай банк байна. Түүний
дараагаар Хас, УБХБ, ХААН, ХХБ, Капитал, Зоос, Голомт ба МШБ, Капитрон,
Хадгаламж зэрэг банкууд бүгд нийт банкны системийн дундажаас доогуур үзүүлэлттэй
байна. Зээлийн чанаргүйдлийн харьцаа бага, зах зээлийн дундажтай ойролцоо байгааг
илтгэнэ. Харин Кредит, ТХБ хоѐр нэлээд өндөр байгаа нь зээлийн чанаргүйдэл өндөр
хувьтай байгааг харуулж байна.
Зураг2. (Банк тус бүрээрх зураглалыг Хавсралт3-с үзнэ үү.)
ROA
ХААН
ХХБ
LR
Хас
УБХБ Хад
КапиКапитрон
МШБ
тал
ТБ
Банкуудын дундаж төвт зураглал
Голомт
ҮХО
ТХБ
Кредит
19

20. Дээрх зурагт ашигт ажиллагаа ба хөрвөх чадварын харьцааг харуулсан байна. Хөрвөх
чадварын харьцаа банкны салбарын дунджаас холдох тусмаа эрсдэлтэй харин төв рүү
ойртох тусмаа эрсдэл багатай байж чадах бөгөөд уг харьцаагаар банкуудыг 3-н хэсэгт
хувааж үзсэн ба үүнийг дээрх графикт харууллаа.4 Энд нэгдүгээр хэсэгт ҮХО, Голомт,
Капитрон, МШБ, Хадгаламж, УБХБ зэрэг 5-н банк орсон байгаа нь хөрвөх чадварын
харьцаа банкны секторын дундаж түвшинд байгааг харуулж байна. Харин хоѐрдугаар
хэсэгт Капитал, Зоос, Хас гэсэн гурван банк орж үлдсэн хэсэгт ХХБ, Хаан, ТХБ болон
Кредит банкууд орж байна. Тээвэр хөгжлийн банк хөрвөх чадвар хэтэрхий сайтай нь
хүүгийн орлогыг нь боогдуулах хандлагатай юм. Харин ХААН болон ХХБ-ууд нь
хэдийгээр хөрвөх чадвар нь банкны салбарын дунжаас зайтай байгаа ч, илүү их
ашигтай ажиллаж байгаа нь тэдний томоохон давуу тал юм. Кредит банкны хувьд
дэндүү аюултай дүр зураг ажиглагдаж байгаа нь тус банк зээл гаргахгүй, мөн татан
төвлөрүүлсэн хөрөнгө багатай байгаа юм. Энэ нь банкны үйл ажиллагаа уналтад орсон
байгааг илэрхийлнэ.
ix. Мэдээллийн түгэлтийг Радар зураглалаар хэмжих нь
Хэрэглэгчийн судалгааг банкуудын одоо байгаа бодит байдалтай харьцуулснаар 1-рт
банкны салбарт мэдээлэл хэр үнэн бодитой тархсан байдаг, 2-рт банкууд
хэрэглэгчиддээ хэр нээлттэй ажилладгийг шинжилж, үнэлэлт дүгнэлт өгөх боломжтой
болох юм. Үүнийг банкуудын бодит үр дүнг (балансын) суурь болгон харилцагчдын
мэдээллэлтэй харьцуулах замаар хүснэгтэн мэдээллээр авч үзье
Хүснэгт 3. Банкны бодит байдлыг харилцагчийн төсөөлөлтэй харьцуулах нь
CR
AQ
Man
ROA
LR
GAP
ХХБ
-
=
+
=
+
=
ХААН
-
+
+
=
-
-
Голомт
+
-
-
=
-
=
УБХБ
-
-
-
=
-
+
МШБ
-
-
-
+
+
=
Зоос
+
=
+
+
=
=
ХАС
=
-
=
-
-
-
Хадгаламж
+
-
=
+
-
-
Капитрон
=
-
=
+
-
+
Капитал
+
-
-
+
-
+
4
Тод хөх өнгөнөөс бүдэг цэнхэр өнгөний хооронд нэгдүгээр хэсэг, цэнхэрээс улааны хооронд
хоѐрдугаар хэсэг, үлдсэн хэсгийг гуравдугаар хэсэгт хамруулан авч үзсэн болно.
20

21. Кредит
+
-
-
+
+
+
ТХБ
+
-
-
+
+
+
ҮХО
-
+
=
+
-
+
Дэлгэрэнгүй мэдээллийг Хавсралт 4-өөс харна уу
Дээрх хүснэгтээс харвал5 ХХБ-ны талаарх харилцагч нарынх нь мэдээлэл бодит
байдалтай ерөнхийдөө таардаг буюу зарим нэг үзүүлэлтүүдүүд нь хүмүүсийн бодож
байгаагаас илүү сайн байдаг байна. ХААН банкны хувьд харин эсрэгээр харилцагчид
нь илүү өндрөөр үнэлж байдаг боловч бодит байдал тэдний хүлээлтээс арай бага байх
байдал давамгайлж байна. Хас банкны хувьд мөн ХААН банктай адил тал ажиглагдаж
байгаа нь дээрх хоѐр банк PR, зар сурталчилгаа сайн хийдэг, олон нийтэд нэлээд нэр
хүнд өндөр байгааг харуулж байна. Радар зураглалаас харахад УБХБ, МШБ,
Хадгаламж гэсэн банкуудад мөн тэдний харилцагч нар нь сэтгэл хангалуун байдаг,
бодит байдлаас дээгүүр үнэлж байгаа ч,
Харин үлдсэн Зоос, Капитрон, Капитал, Кредит, ТХБ болон ҮХО гэсэн банкуудаар
үйлчлүүлдэг харилцагчид өөрсдийн банкуудыг дутуу үнэлэх, зарим нэгэн тал дээр
чамладаг гэсэн үр дүн гарсан байна. Харилцагч нарт тархсан мэдээлэл бодит байдлаас
доогуур байдаг тул эдгээр банкууд зар сурталчилгаа сайн хийх харилцагчиддаа илүү
нээлттэй үйл ажиллагаа явуулах хэрэгтэй юм.
Түүнээс гадна нийт системд мэдээлэл хэр тархсан байгааг банкны систем дахь
мэдээллийн тархацын зураглалаас харж болно.6 Эндээс харвал харилцагчид банкуудыг
өөрийн хөрөнгийн хүрэлцээ сайн, ашигт ажиллагаа өндөр, мөн зах зээлд эрсдэл хүлээх
чадвар өндөр хэмээн үздэг нь бодит байдлаас дээгүүр үнэлж байна. Харин үлдсэн
гурван үзүүлэлт болох банкуудын зээлийн чанар, менежментийн зардал, хөрвөх
чадварын харьцаа гэсэн үзүүлэлтүүдийн хувьд хүмүүсийн мэдээлэл бодит байдлаас
доогуур үнэлэмжтэй байдаг байна. Энэ нь банкууд эдгээр үзүүлэлтүүдийнхээ
мэдээллүүдийг олон нийтэд бодитойгоор хүргэх шаардлагатайг харуулж байна. Мөн
харилцагчийн судалгаагаар таны бодлоор монголын банкууд нөөц бололцооныхоо
хүрээнд хэр үр ашигтай ажиллаж байна вэ? гэсэн асуултад 70 гаруй хувь нь дунд зэрэг
гэж хариулсан бол, 20 орчим хувь нь сайн цаашид өсөх хандлагатай, харин үлдсэн
хэсэг нь сайн гэж хариулжээ. Ямартай ч харилцагчид банкуудын үр ашиг муутай
ажиллаж байгаа гэж боддог байна.
5
+ тэмдэг нь хүмүүсийн бодож байгаагаас банкны бодит үзүүлэлт сайн байгааг, - нь муу буюу
доогуур байгааг, = нь ижил байгааг тус тус илтгэнэ.
6
Хавсралт4-өөс харна
21

22. VI.
Дүгнэлт
Нийт банкны секторын үр ашигт байдал, болон банкуудын үр ашгийн талаар тус
судалгааны өмнө тавьсан зорилго, зорилтууддаа хүрч чадлаа гэж үзэж байна.
Судалгааны үр дүн, болон судалгааг хийх явцад олж мэдсэн зүйлүүдээсээ дараах хэд
хэдэн дүгнэлтүүдийг гаргаж байна.
 Банкны салбарт дэлхийн эдийн засгийн хямрал төдийлөн шууд нөлөөлөөгүй
боловч, Анодын дампуурал, макро орчны таагүй нөлөөнөөс шалтгаалж 2008
оны 4-р улирлаас банкны секторын дундаж үр ашиг муудсан байна.
 Панел үнэлгээний нөлөөллөөр үнэлэхэд банкны системд хугацааны нөлөөлөл
тогтвортой, мөн арилжааны банкуудын үзүүлэх нөлөөлөл тогтвортой байгаа нь
банкны систем харьцангуй тогтворжсон байгааг харуулж байна.
 CAMELS аргачлалын санхүүгийн үзүүлэлтүүд банкны үр ашигт нөлөөлж
байгаа нь статистикийн үнэлгээгээр батлагдсан нь чухал хэмжүүр болохыг
харуулж байна.
 Банкуудын үр ашигт улирлын нөлөө төдийлөн хүчтэй байдаггүй байна. Харин
банкуудын активын ангиллаар дунд банкууд нь том болон жижиг банкаасаа үр
ашиг муутай ажиллаж байгаа нь харагдаж байна.
 Арилжааны банкууд санхүүгийн нөхцөл байдлаа сайжруулснаар үр ашгаа
нэмэгдүүлэх боломж байгаа бөгөөд одоогоор нөөц бололцооныхоо 74 хувийг
хангаж ажиллаж байгаа нь тийм ч өндөр хувь биш юм.
 Банкны дампууралд өөрийн хөрөнгө, ашигт ажиллагаа, төлбөр түргэн
гүйцэтгэх чадвар шууд нөлөөтэй болох нь Зоос банкны жишээн дээр харагдаж
байна.
 Санхүүгийн үзүүлэлтүүдийн динамик нь алдагдснаар дампууралд хүрдэг нь
Анод банкны жишээн дээр харагдаж байна.
 Банкуудын үр ашиг төдийлөн сайн биш байгаа бөгөөд зарим банкуудын хувьд
санхүүгийн байдлын савалгаа өндөртэй, тогтворгүй байгаа нь банкны системд
аюул дагуулж байгаа юм.
 Банкуудын PR, сурталчилгааны онцлогоос шалтгаалж, харилцагчид нь өөрийн
банкны тухай өөр өөр түвшинд мэдэж байна. Харилцагчдын дунд хамгийн PR
сайтай байгаа банк нь ХААН, Хас байна. Харилцагчиддаа хамгийн нээлттэй
байгаа банк нь Голомт, Худалдаа Хөгжлийн Банк байна. Харин жижиг
банкуудын хувьд харилцагчид нь банкныхаа тухай тийм ч таатай мэдээлэлгүй
байдаг байна.
 Банкуудын GE матрицаар өгөөжийн түвшин өсөлттэй, чанаргүй зээл багатай
банк байхгүй байгаа нь банкны систем өөрөө тогтворгүй байгааг харуулж
22

23. байна. Энэ нь зарим нэгэн банкны санхүүгийн үзүүлэлт хэт тааруу байгаагаас
шалтгаалж байна. Ингэснээр банкны салбарын дундаж үзүүлэлтүүдийг
унагааж байгаа юм.
VII.
Санал, зөвлөмж
Энэхүү судалгааны агуулга, тавьсан зорилгодоо хүрсэн байдлаас шалтгаалж дараах
зөвлөмжүүдийг санал болгож байна.
1. Монголбанкны хувьд систем дэх бүх банкийг сайтар хянаж, чиглүүлэх арга
замаа сайжруулах хэрэгтэй.
2. Том банкуудын хувьд үр ашгаа нэмэгдүүлэхийн тулд менежментийн зардлаа
бууруулах хэрэгтэй. Жижиг банкуудын хувьд харилцагчиддаа илүү нээлттэй
ажиллаж, өөрийн нэр хүнддээ анхаарах нь зүйтэй.
3. Арилжааны банкууд нийт банкны системийн үйл хөдлөлийг тооцож, оновчтой
стратеги боловсруулах хэрэгтэй.
4. Банкны системийн үзүүлэлтүүдийн дунджаас хэт холдсон банкууд үйл
ажиллагаагаа даруй тогтворжуулах хэрэгтэй.
5. Харилцагчид өөрийн банкаа хянаж, санхүүгийн байдлыг нь мэдэж байх
хэрэгтэй.
6. Банкны салбарын чиглэлээр судалгааны ажил хийхдээ нийт системээр нь авч
үзэх шаардлатай.
23

24. VIII.
Ном зүй
1. Efficiency Ratio and Community Bank Performance. Fred H.Hays, Stephen A. De
Lurgio, Arthur H. Gilbert, Jr. Kansas : s.n., 2009, Journal of Finance and Accountancy, p.
15.
2. Монголбанк. Банкны үйл ажиллагаа, санхүүгийн байдалд газар дээр нь иж бүрэн
шалгалт хийж үнэлгээ, дүгнэлт өгөж журам. Улаанбаатар, Монгол улс : s.n., 9 27, 2001.
3. Л.Даваажаргал. Банкны ашигт ажиллагаа. Улаанбаатар : s.n., 2000.
4. Б.Түвшинтөгс. Дэлхийн эдийн засгийн хямрал ба Монголын улсын санхүүгийн зах
зээл, 2009 оны 2-р хагас жилийн тайлан. Улаанбаатар : s.n., 2010.
5. Ч.Анхбаяр, Г.Ганчимэг Компаниудын зээлжих чадварыг үнэлэх түүнийг ашиглан
банкны найдвартай харилцагч нарыг тодорхойлох нь.. 2006, Голомт банкны ОЭШБХ-н
эмхтгэл.
6. Ц.Батсүх. Эконометрикс 1. Улаанбаатар : s.n., 2009.
7. —. Эконометрикс 2 . Улаанбаатар : s.n., 2009.
8. Г.Ариунхишиг. Банкны ашигт ажиллагааны үзүүлэлтийн динамик. Улаанбаатар :
Монголбанк, 2004.
9. Damodar, Gujarati. Panel Data Regression, Basic Econometrics. New York : Mc-Graw
Hill, 2004.
10. Зууны мэдээ. 2006-2009 он.
11. нөөдөр сонин . 2006-2009 он.
12. дрийн сонин. 2006-2009.
13. Монголын мэдээ. 2008-2009 он.
14. www.mongolbank.mn. [Online] 2010.
15. Ж.Үнэнбат: адгаламжинд гаргасан баталгаа богино хугацаанд хэрэгжих ёстой.
Г.Батзориг. 2009.12.1, Нийгмийн толь.
16. www.sonin.mn. [Online] 2010.
17. Банк тойрсон бэрхшээлүүд дундрахгүй нь. Г.Батзориг. 2009.11.12, Нийгмийн толь.
18. http://economics.gogo.mn/. www.gogo.mn. [Online] 2010.
24

25. IX.
Хавсралт
Хавсралт1.
Корреляцийн матриц
ER
CR
AQ
MAN
ROA
LR
CR
-0.59
AQ
-0.49
0.55
MAN
-0.39
0.09
0.23
ROA
0.69
-0.29
-0.51
-0.45
LR
-0.65
0.84
0.58
0.07
-0.38
GAP
-0.60
0.93
0.52
0.04
-0.26
0.83
Банкуудын үр ашгийн динамик
1.5
Банкуудын үр ашгийн харьцаа
1
0.5
TDB
Khan
Golomt
UB
0
Post
Zoos
Xac
-0.5
savings
CAPR
CRED
TRA
-1
NIB
-1.5
-2
25

26. Арилжааны банкууд тус бүрийн Z онооны Kernel Density тархалт
Z
KHAN
TDB
.9
1.0
7
.8
6
.7
0.8
Density
Density
0.4
.6
4
0.6
.5
Density
5
3
.4
.3
2
.2
0.2
1
.1
.0
0
0.0
0.8
1.2
1.6
2.0
2.4
2.8
3.2
3.6
4.0
4.4
4.8
2.2
5.2
2.4
2.6
2.8
GLMT
3.0
3.2
3.4
1.6
3.6
2.0
2.4
2.8
5
0.8
4
0.6
3.6
4.0
POST
UB
1.0
3.2
3
.9
.8
.7
0.4
Density
Density
Density
.6
2
.5
.4
.3
0.2
.2
1
.1
0.0
.0
0
1.6
2.0
2.4
2.8
3.2
3.6
4.0
2.0
2.2
2.4
2.6
ZOOS
2.8
3.0
3.2
3.4
1.8
3.6
2.0
2.2
2.4
2.6
3.2
3.4
3.6
3.8
1.2
5
2.0
3.0
SAVINGS
XAC
2.4
2.8
1.0
4
0.8
1.6
1.2
Density
Density
Density
3
2
0.6
0.4
0.8
1
0.4
0.0
0.2
0.0
0
1.2
1.6
2.0
2.4
2.8
3.2
3.6
2.2
2.4
2.6
2.8
3.0
3.2
1.8
3.4
2.0
2.2
2.6
2.8
3.0
3.2
3.4
3.6
CRED
CAPL
CAPR
2.4
16
3.5
.7
14
3.0
.6
2.5
.5
2.0
.4
12
8
Density
Density
Density
10
1.5
.3
6
1.0
.2
2
0.5
.1
0
0.0
4
2.2
2.3
2.4
2.5
2.6
2.7
2.8
2.9
3.0
3.1
3.2
.0
2.2
2.3
2.4
2.5
TRANS
2.6
2.7
2.8
2.5
3.0
3.5
4.0
4.5
5.0
5.5
NIB
.6
.7
.6
.5
.5
Density
Density
.4
.3
.4
.3
.2
.2
.1
.1
.0
.0
1.5
2.0
2.5
3.0
3.5
4.0
4.5
5.0
5.5
2.0
2.4
2.8
3.2
3.6
4.0
4.4
4.8
5.2
26

27. Хавсралт2.
1. Хэсэгчлэн засварлагдсан загварыг панел үнэлгээний нөлөөллөөр үнэлсэн
үнэлгээ
А. Статистик үр дүн
Dependent Variable: ER
Method: Panel Least Squares
Periods included: 12
Cross-sections included: 13
Total panel (balanced) observations: 156
Variable
Coefficient Std. Error
t-Statistic
Prob.
CR
AQ
MAN
ROA
LR
ER(-1)
C
-0.439
0.198
-2.223
0.575
0.153
3.755
-6.539
1.370
-4.774
5.796
0.812
7.135
-0.150
0.079
-1.891
0.264
0.063
4.221
0.618
0.064
9.625
Effects Specification
Cross-section fixed (dummy variables)
Period fixed (dummy variables)
R-squared
0.8484
Mean dependent var
Adjusted R-squared
0.8135
S.D. dependent var
S.E. of regression
0.1486
Akaike info criterion
Sum squared resid
2.7813
Schwarz criterion
Log likelihood
92.7471
Hannan-Quinn criter.
F-statistic
24.3117
Durbin-Watson stat
Prob(F-statistic)
0.0000
0.028
0.000
0.000
0.000
0.021
0.000
0.000
0.618
0.344
-0.804
-0.218
-0.566
2.129
Б. Үнэлгээний үлдэгдэл санамсаргүй хэмжигдэхүүнын зураглал
1.5
1.0
0.5
0.0
0.8
-0.5
0.4
-1.0
-1.5
0.0
-0.4
-0.8
-1.2
25
50
Res idual
75
100
Ac tual
125
150
Fitted
27

28. 2. Улирлын нөлөөлөлтэй эсэхийг шинжилсэн үнэлгээ
А. Статистикийн үр дүн
Dependent Variable: ER
Method: Panel Least Squares
Sample (adjusted): 2006Q4 2009Q3
Periods included: 12
Cross-sections included: 13
Total panel (balanced) observations: 156
Variable
Coefficient Std. Error
t-Statistic
Prob.
AQ
0.348
0.139
2.505
0.013
MAN
-4.950
1.122
-4.410
0.000
ROA
5.971
0.715
8.353
0.000
LR
-0.172
0.061
-2.797
0.006
GAP
-0.240
0.117
-2.046
0.043
ER(-1)
0.327
0.060
5.438
0.000
@SEAS(1)
0.546
0.061
9.022
0.000
@SEAS(2)
0.474
0.058
8.138
0.000
@SEAS(3)
0.523
0.056
9.330
0.000
@SEAS(4)
0.549
0.062
8.900
0.000
R-squared
0.791
Mean dependent var
0.6178
Adjusted R-squared
0.778
S.D. dependent var
0.3440
S.E. of regression
0.162
Akaike info criterion
-0.7386
Sum squared resid
3.839
Schwarz criterion
-0.5431
Log likelihood
67.612
Hannan-Quinn criter.
-0.6592
Durbin-Watson stat
1.810
Б. Үнэлгээний үлдэгдэл санамсаргүй хэмжигдэхүүнын зураглал
1.5
1.0
0.5
0.0
0.8
-0.5
0.4
-1.0
-1.5
0.0
-0.4
-0.8
-1.2
25
50
Residual
75
100
Actual
125
150
Fitted
28

29. 3. Улирлын нөлөөтэй AR загвар буюу SAR загварын үнэлгээ
А. Статистик үр дүн
Dependent Variable: ER
Method: Panel Least Squares
Sample (adjusted): 2006Q4 2009Q3
Periods included: 12
Cross-sections included: 13
Total panel (balanced) observations: 156
Convergence achieved after 7 iterations
Variable
Coefficient Std. Error
MAN
ROA
LR
GAP
@SEAS(1)
@SEAS(2)
@SEAS(3)
@SEAS(4)
AR(1)
R-squared
Adjusted R-squared
S.E. of regression
Sum squared resid
Log likelihood
Durbin-Watson stat
Inverted AR Roots
-5.5451
5.8461
-0.1882
-0.2878
0.8167
0.7310
0.7589
0.8161
0.4765
0.801175
0.790354
0.157516
3.647269
71.60401
2.060428
0.48
t-Statistic
Prob.
1.2622
-4.3933
0.7057
8.2840
0.0717
-2.6254
0.1477
-1.9485
0.0435
18.7612
0.0410
17.8510
0.0432
17.5808
0.0475
17.1789
0.0706
6.7508
Mean dependent var
S.D. dependent var
Akaike info criterion
Schwarz criterion
Hannan-Quinn criter.
0.0000
0.0000
0.0096
0.0533
0.0000
0.0000
0.0000
0.0000
0.0000
0.617847
0.344019
-0.802616
-0.626662
-0.731151
Б. Автокорреляци, хэсгийн автокорреляцийн функц, язгуур утгын график
Autocorrelation
.6
Inverse Roots of AR/MA Polynomial(s)
.4
1.5
.2
.0
1.0
-.2
2
4
6
8
10
12
16
18
20
22
24
0.5
Theoretical
AR roots
Partial autocorrelation
Actual
14
.6
.4
0.0
-0.5
.2
.0
-1.0
-.2
-.4
2
4
6
8
10
Actual
12
14
16
Theoretical
18
20
22
24
-1.5
-1.5
-1.0
-0.5
0.0
0.5
1.0
1.5
29

30. 4. Банкны зах зээлд эзлэх хэмжээ үр ашигт нөлөөлөх нь
А. Статистик үр дүн
Dependent Variable: ER
Method: Panel Least Squares
Sample (adjusted): 2006Q4 2009Q3
Periods included: 12
Cross-sections included: 13
Total panel (balanced) observations: 156
Variable
Coefficient
Std. Error
AQ
MAN
ROA
LR
D1
D2
D3
ER(-1)
R-squared
Adjusted R-squared
S.E. of regression
Sum squared resid
Log likelihood
Durbin-Watson stat
0.385
-4.603
6.350
-0.238
0.486
0.553
0.489
0.339
0.784094
0.773882
0.163587
3.960605
65.17541
1.891698
t-Statistic
0.140
2.744
1.113
-4.135
0.724
8.773
0.043
-5.518
0.064
7.633
0.059
9.310
0.055
8.862
0.060
5.638
Mean dependent var
S.D. dependent var
Akaike info criterion
Schwarz criterion
Hannan-Quinn criter.
Prob.
0.007
0.000
0.000
0.000
0.000
0.000
0.000
0.000
0.617847
0.344019
-0.733018
-0.576615
-0.669494
Б. Гистограммын зураглал
35
Series: Standardized Residuals
Sample 2006Q4 2009Q3
Observations 156
30
25
Mean
Median
Maximum
Minimum
Std. Dev.
Skewness
Kurtosis
Jarque-Bera
Probability
20
15
10
5
2.30e-17
0.017286
0.510807
-1.075717
0.159851
-1.917725
16.32369
1249.503
0.000000
0
-1.00
-0.75
-0.50
-0.25
0.00
0.25
0.50
30

31. 5. Банкны дампууралд CAMELS нөлөөлөх нь
А. Статистик үр дүн
Dependent Variable: PROB/S
Method: Least Squares
Sample (adjusted): 2007Q3 2009Q3
Included observations: 9 after adjustments
Variable
Coefficient Std. Error
CR/S
AQ(-4)/S
MAN/S
ROA/S
LR/S
R-squared
Adjusted R-squared
S.E. of regression
Sum squared resid
Log likelihood
-0.4434
2.309974
3.144504
-3.455008
-0.181568
0.999813
0.999627
0.147489
0.087012
8.104766
t-Statistic
0.141126
-3.141868
0.364026
6.345624
0.747361
4.207479
0.664332
-5.200729
0.074816
-2.426846
Mean dependent var
S.D. dependent var
Akaike info criterion
Schwarz criterion
Durbin-Watson stat
Prob.
0.0348
0.0032
0.0136
0.0065
0.0722
2.545145
7.635434
-0.689948
-0.580379
2.439744
Б. Үлдэгдэл санамсаргүй хэмжигдэхүүний зураглал
25
20
15
10
5
.2
0
.1
-5
.0
-.1
-.2
-.3
07Q3 07Q4 08Q1 08Q2 08Q3 08Q4 09Q1 09Q2 09Q3
Residual
Actual
Fitted
31

32. Хавсралт3.
1. Банкуудын ROA-AQ-хослолын улирал бүрийн харьцуулалт
ROA Банкуудын дундаж
өөрчлөлтүүдийн байршил
0.0200
ROA
0.0300
2006.III
ROA 2006.IV
0.050
ХААН
0.040
0.0100
Транс
0.030
AQ
ХАС
0.0000
-0.1000-0.05000.0000 0.0500 0.1000 0.1500 0.2000 0.2500 0.3000
0.020
0.010
AQ
-0.0200
Кредит
МШБ
Голомт
Капитал
AQ
-0.0100
ХХБ
Зоос
УБХБ
0.000
Капитрон
Хадгаламж
ҮХО
-0.0300
-0.010
2007.I
ХХБ
ХААН
ҮХО
Зоос
Капитал
УБХБ
МШБ
ГОЛОМ
Т
Хадгала
мж
Капитро
н
2007.III
ROA
Кредит
Транс
2007.IV
ROA
2007.II
AQ
AQ
ХАС
ROA
AQ
ROA
ROA
ROA
2008.I
2008.II
AQ
AQ
ХААН
Хадгаламж
ХХБ
ХАС
Голомт
AQ
ҮХО
Зоос Капитрон
УБХБ
МШБ
ТХБ
Кредит
Капитал
ROA 2008.III
ROA
2008.IV
ROA
2009.I
ХААН
AQ
ҮХО
УБХБ
Голомт
Зоос
Капитал
Хадгаламж
Капитрон
МШБ
AQ
ХХБ
AQ
ХАС
ТХБ
Кредит
32

33. 2009.II
2009.III
ROA
AQ
AQ
ROA
2. Банкууд тус бүрийн ROA-LR-ийн хугацааны динамик7
ROA
ХХБ
Системийн дундаж
ХААН
Голомт
2
1
1
6
ҮХО
УБХБ
LR
Хад
Капитро
н
Капитал
МШБ
Зоос
13
4
8
ROA
8
12
7
УБХБ
Голомт
7
11
11 8
9
6
13 12
7
5
4
13
12
1
7
2
4
LR
8
6 5
LR
10
3
МШБ
ROA
9
10
9
4 11
3
LR
LR
11
ТХБ
10
9
5
9
Кредит
ROA
2
10
6
5
ХХБ
ХАС
ХААН
ROA
2
7
10
ROA
6
1
8
12
13
5
12 4
3
11
2
3
1
13
LR
3
Зоос
8
6 1 4
13
6
11
1
5
8
10
7
12
7
7
2
3
ROA
12
9
LR
7
2
LR
LR
9 10 5
ас
ROA
8
10
9
11
4 5
адгаламж
13
3
1
2
4
13
12
ROA
3
11
6
1-13 хүртлэх дугаар нь харгалзан 2006.III – 2009.III улирлын байдлыг харуулна
33

34. 11
10
11
1213
6
3
12
9
3
1
2
1
4
7
3
2
4
7
9
5
12
10
8 13
11
1 2
5
8
4
6
Т Б
ROA
Ү О
ROA
13
1
2
10
LR
8
11
10
6
3
7 9 5
11
4
13
12
12
5 8
LR
LR
10
13
7
5
Кредит
ROA
6
8
LR
9
ROA
Капитал
LR
Капитрон ROA
нн
6
9
3
4
1
2
34

35. Хавсралт4.
1. Радар зураглал
ХХБ - Радар Зураглал
ХААН - Радар Зураглал
CR
0.60 0.44
GAP 0.40
0.52
0.20
0.00
CR
0.52
0.60
0.41
AQ
0.46Man
0.52
LR
0.40
GAP0.46
0.20
0.00
0.46AQ
LR0.47
0.47Man
Голомт - Радар Зураглал
0.60
0.64 0.40
GAP
0.20
0.00
CR
0.57
AQ
0.49
0.49
Man
0.51
LR
0.53
ROA
0.47
ROA
0.47
ROA
УБХБ - Радар Зураглал
МШБ - Радар Зураглал
Зоос - Радар Зураглал
CR
0.59
CR
0.47
CR
0.65
0.60
GAP
LR0.42
0.44AQ
0.39
0.41Man
GAP
AQ
0.45
0.40
0.46
Man
0.55
LR
GAP
0.54
AQ
0.52
0.32
0.46
LR
Man
ROA
0.62
ROA
ROA
0.68
ХАС - Радар Зураглал
Хадгаламж - Радар
Зураглал
Капитрон - Радар
Зураглал
CR
0.45
CR
0.42
CR
0.50
GAP
AQ
0.50
0.32
0.42Man
0.46
LR
GAP
0.52
AQ
0.51
LR0.42
0.45
Man
0.47
ROA
Кредит - Радар
Зураглал
CR
0.55
CR
GAP
0.47
LR
0.36
0.46
Man
0.61
ROA
GAP
0.56
0.43Man
0.57
ROA
0.57
AQ
0.51
AQ
0.50
0.44
LR
0.64
ROA
Капитал - Радар
Зураглал
GAP
0.51
AQ
ТХБ - Радар Зураглал
CR
0.49
GAP
0.50
AQ
0.45
0.41
0.45
LR
0.48
Man
0.64
ROA
0.39
LR0.44
0.56
ROA
35
Man

36. ҮХО - Радар Зураглал
CR
0.49
GAP
0.50
AQ
0.45
0.39Man
0.44
LR
0.56
ROA
2. Банкуудын мэдэллийн түгэлт
CR
AQ
ХХБ
ХХБ
ҮХО 0.60
ТХБ
Кредит
ҮХО 0.60
ХААН
Голомт
0.40
0.20
ТХБ
УБХБ
МШБ
0.00
Капитал
Капитрон
Хадгаламж
Кредит
0.20
ХАС
УБХБ
0.00
МШБ
Капитрон
Хадгаламж
Man
Кредит
Голомт
0.40
Капитал
Зоос
ХХБ
ҮХО 0.60
ТХБ
0.40
ХААН
Зоос
ХАС
ROA
ХААН
Голомт
0.20
УБХБ
0.00
Капитал
МШБ
Капитрон
Зоос
ХАС
ХХБ
ҮХО 0.60
ТХБ
0.40
Кредит
Кредит
Капитал
Капитрон
0.20
0.00
Голомт
0.20
УБХБ
0.00
Капитал
МШБ
Капитрон
Хадгаламж
GAP
ХХБ
ҮХО 0.60
ТХБ 0.40
ХААН
Зоос
ХАС
LR
ХААН
Голомт
ХХБ
ҮХО 0.60
ТХБ 0.40
УБХБ
Кредит
МШБ
0.20
0.00
Капитал
Зоос
ХАС
Капитрон
Хадгаламж
ХААН
Голомт
УБХБ
МШБ
Зоос
ХАС
36

37. Хавсралт5.
Банкуудын дундаж үр
ашиг
13 банкны нийт актив
5000
4000
0.6
3000
0.4
2000
0.2
1000
0
0
Анод банкны өөрийн
хөрөнгийн хүрэлцээ
0.1200
0.1000
0.0800
0.0600
0.0400
0.0200
0.0000
2006.3
2006.4
2007.1
2007.2
2007.3
2007.4
2008.1
2008.2
2008.3
2008.4
2009.1
2009.2
2009.3
2006.3
2006.4
2007.1
2007.2
2007.3
2007.4
2008.1
2008.2
2008.3
2008.4
2009.1
2009.2
2009.3
0.8
Анод банкны чанаргүй
зээл нийт зээлийн харьцаа
0.9800
0.9600
0.9400
0.9200
0.9000
0.8800
Анод банкны
менежментийн зардал
Анод банкны активын
өгөөж ROA
2008.3
2008.2
2008.1
2007.4
2007.3
2007.2
2007.1
2006.4
-0.1000
2006.3
0.0000
0.0100
0.0080
0.0060
0.0040
0.0020
0.0000
-0.2000
-0.3000
-0.4000
Анод банкны төлбөр түргэн
гүйцэтгэх чадвар
0.0500
2008.3
2008.2
2008.1
2007.3
2007.4
2007.2
2007.1
-0.0500
2006.4
0.0000
2006.3
0.5000
0.4000
0.3000
0.2000
0.1000
0.0000
Анод банкны GAP харьцаа
-0.1000
-0.1500
-0.2000
“Балансын шинжилгээнд үндэслэсэн үр ашгийн тооцоолол” 2010 он
37