МУ-д зээлийн хүү дэлхийн ихэнхи улс орнуудтай харьцуулахад өндөр түвшинд байсаар сүүлийн 20 гаруй жил өнгөрчээ. Зээлийн хүү өндөр түвшинд байгаа нь үйлдвэрлэлийн зардлыг нэмэгдүүлж, улмаар бодит эдийн засгийн өсөлтөд сөргөөр нөлөөлж байдаг билээ. Иймд энэхүү судалгаагаар зээлийн хүүг бууруулах түлхүүр хувьсагчийг тодорхойлох, тухайн хувьсагчдад нөлөөлөхүйц бодлогыг хэрэгжүүлснээр зээлийн хүүг бууруулах боломжтой эсэхийг судаллаа. Судалгаанд МУ-тай ижил төстэй шинж чанар бүхий бага болон дунд орлоготой орнуудын институцийн чанар, санхүүгийн системийн хөгжил, банкны системийн өрсөлдөөн, өрхийн зан төлөв нь зээлийн хүүд хэрхэн нөлөөлж буйг харьцуулж, аль үзүүлэлт нь зээлийн хүү буурахад голлон нөлөөлж буйг тодорхойлсон. Ийнхүү түлхүүр хувьсагчийг тодорхойлсноор бид цаашид тухайн хувьсагчийг сайжруулахын тулд юуг? хэрхэн? зөв хийх ёстойг хэлэлцэх боломжтой болох юм.

1. 1
ЗЭЭЛИЙН ХҮҮГ БУУРУУЛАХ ТҮЛХҮҮР
ИНДИКАТОРЫГ ТОДОРХОЙЛОХ НЬ:
Мөнхдалай Лхагвадорж
/lhagii_m@yahoo.com/
2017 оны 5-р сар
ХУРААНГУЙ
МУ-д зээлийн хүү дэлхийн ихэнхи улс орнуудтай харьцуулахад өндөр түвшинд байсаар сүүлийн 20 гаруй
жил өнгөрчээ. Зээлийн хүү өндөр түвшинд байгаа нь үйлдвэрлэлийн зардлыг нэмэгдүүлж, улмаар бодит эдийн
засгийн өсөлтөд сөргөөр нөлөөлж байдаг билээ. Иймд энэхүү судалгаагаар зээлийн хүүг бууруулах түлхүүр
хувьсагчийг тодорхойлох, тухайн хувьсагчдад нөлөөлөхүйц бодлогыг хэрэгжүүлснээр зээлийн хүүг
бууруулах боломжтой эсэхийг судаллаа. Судалгаанд МУ-тай ижил төстэй шинж чанар бүхий бага болон дунд
орлоготой орнуудын институцийн чанар, санхүүгийн системийн хөгжил, банкны системийн өрсөлдөөн,
өрхийн зан төлөв нь зээлийн хүүд хэрхэн нөлөөлж буйг харьцуулж, аль үзүүлэлт нь зээлийн хүү буурахад
голлон нөлөөлж буйг тодорхойлсон. Ийнхүү түлхүүр хувьсагчийг тодорхойлсноор бид цаашид тухайн
хувьсагчийг сайжруулахын тулд юуг? хэрхэн? зөв хийх ёстойг хэлэлцэх боломжтой болох юм.
JEL ангилал: E21, E41, F63, G21, H31.
Түлхүүр үгс: зээлийн хүү, банк санхүү, институцийн чанар

2. 2
1. УДИРТГАЛ
Энэхүү судалгааг хийх явцад бага болон дунд орлоготой орнуудын зээлийн хүү бүрдэлтийн талаарх цөөнгүй
судалгаатай танилцсан бөгөөд тухайн судалгаа бүрт тодорхойлсон хувьсагчдыг нэг бүрчлэн авч үзэх нь уг
судалгааны ач холбогдлыг бууруулах, судалгааны зорилгын утга учрыг алдагдуулах тул цөөн тооны өндөр
түвшний сэтгүүлд хэвлэгдсэн судалгааг чухалчлан авч үзэж, түүнд гарсан үр дүнг харьцуулан авч ашигласан.
Монгол улс нь Дэлхийн банкны ангиллаар “бага, дунд орлого”-той (low&middle income) орнуудын ангилалд
харьяалагддаг. Тус бүлэгт хамаарах улс орнууд орлогын түвшин ойролцоо байхаас гадна институцийн чанар,
эдийн засаг, санхүүгийн зах зээлийн хөгжил, хүн амын хөгжлийн түвшин гэх мэт олон үзүүлэлтээр ижил
төстэй байдаг.
Хэрэв манай улс нэг бүлэгт буй ижил төстэй шинж чанар бүхий улс орнуудтай харьцуулахад зээлийн хүү
харьцангуй өндөр байвал чухам ямар үзүүлэлтээс шалтгаалан зээлийн хүү өндөр байгааг харьцуулж
тодорхойлох боломжтой.
Бидний таамагласны дагуу 2014 оны1
Дэлхийн банкны тоон мэдээлэл дээр манай улсын зээлийн хүүгийн
түвшин бага болон дунд орлоготой орнуудын дундаж зээлийн хүүгийн түвшнээс 5.4%-иар өндөр буюу
хамгийн өндөр хүүгийн түвшин бүхий 13 орны тоонд багтаж байна. Өндөр орлоготой орнуудын хувьд дундаж
зээлийн хүү нь бага болон дундаж орлоготой орнуудынхтай харьцуулахад 7.8%-иар бага байгаа нь
институцийн чанар, эдийн засаг, санхүүгийн зах зээлийн хөгжил нь зээлийн хүүтэй ихээхэн хамааралтай
болохыг харуулж байна.
Тухайн улсын мөнгөний бодлого болон түүнийг дамжуулах суваг нь улс орнуудын санхүүгийн зах зээлийн
бүтцийг тодорхойлж байдаг. Бага, дунд орлоготой болон өндөр орлоготой орнуудын хувьд санхүүгийн зах
зээлийн бүтэц нь ихээхэн ялгаатай байгааг Monti, (1971); Modigliani & Papademos, (1982) эдийн засагч нар
судалгаагаар баталжээ. Бага болон дунд орлоготой орнуудын хувьд өндөр орлоготой орнуудтай харьцуулахад
санхүүгийн зах зээлийн бүтцэд олон үзүүлэлтүүд нөлөөлж байдаг байна. Үүнд: бага, дунд орлоготой
орнуудын олон улсын санхүүгийн зах зээлд оролцох оролцоо муу, тэдгээрийн төв банк нь дотоодынхоо
валютын зах зээлд үргэлж оролцож, интервенц хийж байдаг бөгөөд энэ нь ихээхэн төвөгтэй, дотоодын эдийн
засаг нь ихэнхдээ тогтворгүй байдаг ажээ Montiel & Spilimbergo, (2013). Эдгээр шинж чанар нь мөнгөний
бодлогын дамжуулах сувагт арилжааны банкны зээл давамгайлах хандлагатай болгодог байна.
Мөн дээрх судалгаанд бага, дунд орлоготой орнуудын санхүүгийн зах зээлийн бүтцийн зарим шинж чанар нь
банкны зээлийн үр ашигт байдлыг муутгах хандлагатай байдаг гэжээ. Жишээ нь: Манай улсын хувьд өмчийн
эрхийн хууль нь үндсэн хуультай зөрчилдсөнөөс түр хугацаагаар зээл олголт зогсож байсан тохиолдол бий.
Банкуудын хувьд дотоодын үнэт цаасны зах зээл дээр зөвхөн засгийн газар болон төв банкны үнэт цаасанд
хөрөнгө оруулах хэлбэрээр хязгаарлагддаг гэх мэт шалтгаан нь зээлийн үр ашигт байдлыг муутгадаг байна.
Бага, дунд орлоготой орнуудын хувьд банкны зээлийн хүүгийн бүтцэд бодлогын хүүгийн нөлөө өндөр
орлоготой орнуудтай харьцуулахад их байдаг байна. Үүнийг Mishra & Montiel, (2013) эконометрикийн VAR
үнэлгээний аргачлалаар шалгаж, арилжааны банкны зээлийн хүүгийн вариацад төв банкны бодлогын хүүгийн
нөлөө бага, дунд орлоготой орнуудын хувьд өндөр байгааг баталжээ. Иймд бага, дунд орлоготой орнуудын
төв банк нь мөнгөний тогтвортой бодлого явуулах нь зээлийн хүүгийн өөрчлөлтөд эерэгээр нөлөөлж болохыг
тус судалгаагаар зөвлөсөн байна. Гэвч манай улсын хувьд төв банкны бодлогын хүү сүүлийн 3 жилийн
хугацаанд 7 удаа, 2016 онд 3 удаа өөрчлөгдсөн нь зээлийн хүүгийн тогтвортой байдалд хэрхэн нөлөөлөх нь
ойлгомжтой юм.
Ийнхүү дээрх үндэслэлийн дагуу судалгааны бүтэц үндсэн 4 бүлгээс бүрдэх бөгөөд хоёрдугаар бүлэгт бид
судалгаанд ашигласан тоон мэдээллийг товч танилцуулж, гуравдугаар бүлэгт институцийн чанар, санхүүгийн
зах зээлийн бүтэц, өрхийн зан төлөв зэрэг нь зээлийн хүүтэй ямар хамааралтай болохыг авч үзсэн. Гуравдугаар
бүлгийн судалгааны үр дүнгээс бид зээлийн хүүг буруулахад чухал нөлөө үзүүлэхүйц түлхүүр хувьсагчдыг
тодорхойлох бөгөөд эдгээр хувьсагчид нь банкны үйл ажиллагаанаас төдийлөн хамааралгүй, засгийн газар,
төв банк болон өрхүүдийн оролцоотойгооор сайжруулах хувьсагчид байх юм.
Судалгааны дөрөвдүгээр бүлэгт манай улсын банкны зээлийн хүүгийн бүтцийн талаар авч үзсэн бөгөөд
банкуудын үйл ажиллагаа, эрсдэлийн түвшин, эх үүсвэрийн зардал зэргийг судалсан. Тус бүлэгт зээлийн
1
Улс орнуудын хувьд 2014 оны тоон мэдээлэл элбэг байсан тул тус тоон мэдээллийг голчлон ашигласан.

3. 3
хүүгийн бүтцэд чухам аль үзүүлэлт өндөр хувь эзэлж буйг тодорхойлж, тухайн үзүүлэлтийг бууруулах зарим
боломжуудыг дурьдсан болно. Энэ хэсэгт банк дотоодын үйл ажиллагааг оновчтой удирдах замаар зээлийн
хүүг бууруулах боломжийг эрж хайсан.
Судалгааны эцсийн бүлэгт судалгаанаас гарсан үр дүнг багцалж, цаашид юуг анхаарах шаардлагатай талаар
өөрсдийн санал, үзэл бодлыг илэрхийлсэн.
2. ТООН МЭДЭЭЛЭЛ
Энэ бүлэгт ашигласан тоон мэдээллийн эх үүсвэр болон зарим статистикийг товч танилцууллаа. Улсын
зээлжих зэрэглэл, хөрөнгийн зах зээлийн хөгжил, хотжилт, өрхийн эцсийн хэрэглээ, хууль эрх зүйн чанар,
авилгын индекс, жини индекс зэрэг 7 үзүүлэлтийг зээлийн хүүтэй ямар хамааралтай болохыг 3-р бүлэгт авч
үзсэн. Тус үзүүлэлтүүд нь өмнө дурьдсан судалгаануудад зээлийн хүүтэй чухал хамааралтай үзүүлэлтүүд юм.
Хүснэгт 1. МУ-ын хэддүгээр байранд байна вэ?
Зээлжих
зэрэглэл
СЗЗ хөгжил /
stock market
Хотжилт
Хуулийн
чанар
Авилга
Хэрэглэх
хандлага
Жини
индекс
Эрэмбэ 7 19 85 121 72 53 43
Нийт орны тоо 131 108 260 209 162 160 149
Дээрх үзүүлэлтүүдийг сайжруулах нь дан ганц банкны системийн хийх зүйл биш бөгөөд төрийн болон хувийн
хэвшлийн оролцоотойгоор институцийн зөв тогтолцоог бүрдүүлэх замаар тус үзүүлэлтүүдийг сайжруулах
боломжтой. Зээлийн хүүг бууруулах арга зам нь бүхэл цогц зүйл тул үүнтэй уялдан институцийн чанар, эдийн
засаг, санхүүгийн зах зээлийн хөгжил, өрхүүдийн зан төлөв хүртэл өөрчлөгдөх ёстой. Үүнийхээ үр дүнд улс
орноороо хүүгийн тааламжтай нөхцөлд зээл авах, эх үүсвэр татах боломж бий болох юм.
Хүснэгт 2-т тус үзүүлэлтүүдийн хоорондын корреляци хамаарлыг харуулсан. Дэлхийн банкны өгөгдлийн
баазаас зарим тоон мэдээллийг цуглуулж нэгтгэсэн. Үүнд: зээлийн хүү (lending rate), хотжилт (urban
population/total population), өрхийн хэрэглээ Final consumption expenditure (% of GDP), хөрөнгийн зах зээлийн
хэмжээ (stock market capitalization/GDP) зэрэг үзүүлэлтийг 2014 оны байдлаар, тэгш бус байдлын индекс (Gini
index)-г сүүлийн 10 жилийн дунджийг авч ашигласан.
Улс орнуудын зээлжих зэрэглэлийг ОУ-ын үнэлгээний Moody's агентлагийн рейтингийг авч, рейтинг
муудахад тоон утга өсөх байдлаар эрэмбэлж, тоон утгад хөрвүүлсэн.
Авилгын индексийг ОУ-ын “Transparency International” байгууллагын гаргадаг CPI-г авч ашигласан.
Хуулийн чанарын индекс буюу Regulatory Quality үзүүлэлтийг (www.govindicators.org) тус сайтнаас авсан.
Засгийн газрын хувийн хэвшлийн хөгжлийг дэмжих, тэдгээрийн хүсэлт, шаардлагыг бодлогодоо хэр тусгадаг
болохыг тодорхойлох зорилгоор Regulatory Quality индексийг гаргасныг 2006 оноос жил бүр дэлхийн
банкнаас тооцож, олон нийтэд нээлттэйгээр дээрх сайтад байршуулдаг байна Kaufman, (2009). Ийнхүү бага
болон дунд орлоготой нийт 53 орны тоон мэдээлэл дээр шинжилгээ хийсэн.
Хүснэгт 2. Судалгаанд ашигласан тоон үзүүлэлтийн корреляцийн матриц.
Үзүүлэлт
Зээлийн
хүү
Рейтинг
(Moody's)
Хөрөнгийн
зах зээл
Хотжилт
Өрхийн
хэрэглээ
Хуулийн
чанар
Авилгын
индекс
Жини
индекс
Зээлийн хүү 1.00 0.47 (0.38) (0.02) 0.25 (0.41) (0.35) 0.02
Рейтинг (Moody's) 1.00 (0.46) (0.16) 0.50 (0.57) (0.41) (0.32)
Хөрөнгийн зах зээл 1.00 0.04 (0.20) 0.27 0.21 0.06
Хотжилт 1.00 (0.40) 0.10 0.15 0.13
Өрхийн хэрэглээ 1.00 (0.00) (0.12) (0.14)
Хуулийн чанар 1.00 0.74 0.10
Авилгын индекс 1.00 0.20
Жини индекс 1.00
Хоёрдугаар бүлэгт Монголбанкны веб дээрх банкны системийн 2008 оны 1-р сараас 2017 он хүртэлхи тоон
мэдээллийг авч ашигласан. Үүнд: зээл, харилцах, хадгаламжийн хүү, банкны системийн балансын үзүүлэлт,
ам долларын ханш зэргийг авч үзсэн.

4. 4
3. ИНСТИТУЦИ, САНХҮҮГИЙН ЗАХ ЗЭЭЛ, ӨРХ ГЭР
Энэ бүлэгт зээлийн хүүтэй институцийн чанар, санхүүгийн зах зээлийн бүтэц, өрхийн зан төлөв ямар
хамааралтай болохыг судалсан.
Дэлхийн банкны зээлийн хүүгийн 2014
оны тоон мэдээлэлд нийт 134 улс орны
өгөгдөл байснаас 98 орон нь бага, дунд
орлоготой, 36 орон нь бусад ангилалд
багтаж байна.
Манай улс нь хамгийн өндөр хүүгийн
түвшинтэй 18 орны нэг ба 13-т
эрэмбэлэгдэж байна. Зураг 1-ээс манай
улс дотоодын зарим алдаатай бодлогын
улмаас зээлийн хүү ихэнх бага, дунд
орлоготой орнуудын зээлийн хүүгээс
өндөр болохыг харж болно.
Гэхдээ МУ-ын зээлийн хүүгийн түвшин
2011 он хүртэл хурдацтай буурч байсныг
Перу, Чили, Мянмар зэрэг байгалийн
баялаг ихтэй улс орнуудтай харьцуулж
харж болно (Зураг 2). Мөн бага, дундаж
орлоготой орнуудын (LIC’s) дундаж
зээлийн хүүгийн бууралтаас илүү
хурдацтайгаар 2011 он хүртэл буурч
байжээ.
Харин 2011 оноос эргэн өссөн нь түүхий
эдийн үнийн уналт, Хятад улсын эдийн
засгийн удаашрал, дотоодын эдийн
засгийн алдаатай бодлого, гадаадын
хөрөнгө оруулалтын бууралт зэрэг
хүчин зүйлээс хамааралтай.
Бид эдийн засгийн өсөлтийг хэт өндөр
бус тодорхой түвшинд, тогтвортой
урт хугацаанд барих нь зээлийн хүү
буурахаас гадна эдийн засгийн бүхий л
үзүүлэлтүүд тогтворжиж, зөв
голдрилдоо орох суурь нөхцөл болох юм. Судалгааны удиртгал хэсэгт бага болон дунд орлоготой орнуудын
төв банкны тогтвортой бодлого зээлийн хүү буурахад нөлөөлдөг болохыг өгүүлсэн.
3.1 Институцийн чанар
Энэ хэсэгт институцийн чанар болон зээлийн хүүгийн хамаарлыг авч үзсэн. Эдийн засаг, нийгмийн үндсэн
бодлогыг хэрэгжүүлэгч, хувийн хэвшлийн бизнесийн таатай орчныг хөгжүүлэгч төрийн байгууллагууд бол
засгийн газар, түүний яамд болон хэрэгжүүлэгч агентлагууд, мөн төв банк байдаг. Гэвч зарим улс орны хувьд
засгийн газрын бодлого, дүрэм журам нь бизнесийн үйл ажиллагаа өргөжин тэлэхэд саад учруулж, эсрэгээрээ
эдийн засгийн хөгжлийг хойш татах чөдөр тушаа байдаг байна. Энэ төрлийн судалгааг Kaufman, (2009) хийж,
засгийн газрын хувийн хэвшлийн хөгжлийг дэмжих, тэдгээрийн хүсэл, шаардлагыг бодлогодоо хэр тусгадаг
болохыг тодорхойлох Regulatory Quality (www.govindicators.org) үзүүлэлтийг тодорхойлсныг Mishra, (2014)
ашиглан зээлийн хүүтэй урвуу хамааралтай болохыг (Зураг 3) баталж, ялангуяа бага, дунд орлоготой
орнуудын хувьд тус үзүүлэлт нь өндөр орлоготой орнуудтай харьцуулахад зээлийн хүүд хүчтэй хариу үйлдэл
үзүүлдэг болохыг харуулсан байдаг.
3
17
20
28
17 18
13
7
5
2
1 1 1 1
0 2.5 5 7.5 10 12.5 15 17.5 20 22.5 25 30 40 50
Орнуудынтоо
Хүүгийн интервал
Дундаж хүү-11.5 Монгол 19.0
Зураг 1. Зээлийн хүүгийн хистограм улсын тоогоор-2014
MNG
CHL
PER
MMR
LIC's
0
5
10
15
20
25
30
35
40
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015
Зээлийн хүү
Зураг 2. Байгалийн баялаг бүхий хөгжиж буй орнуудын
зээлийн хүү 2000-2015.

5. 5
Бидний хувьд институцийн чанарыг
төлөөлүүлж авилгын индексийг
нэмэлтээр авч ашигласан бөгөөд тус
индекс нь зээлийн хүүтэй сөрөг
хамааралтай буюу авилгын индекс өсөх
нь зээлийн хүүг бууруулдаг болох нь
корреляцийн коэффициент сөрөг
байгаагаас ажиглагдаж байгаа юм.
Зураг 4-д бага, дунд орлоготой орнуудын
зээлийн хүү, авилгын индексийн
хамаарлыг дүрсэлж харуулсан ба
корреляцийн коэффициент -0.35,
трендийн шулууны налалтын
коеффициенд -0.2 байгаа нь авилгын
индекс, зээлийн хүүгийн хооронд
дундаж, сөрөг хамаарал байгааг илтгэнэ.
Авилга нь институцийн чанарыг
муутгагч гол хүчин зүйл бөгөөд засгийн
газрын зардлыг үр ашиггүй
зарцуулагдахад хүргэдэг.
Засгийн газар, түүний яамд,
хэрэгжүүлэгч агентлагуудын
хэрэгжүүлж буй төсөл хөтөлбөр авилгын
улмаас үр ашиггүй, өндөр зардалтайгаар
хэрэгжих нь эдийн засгийн хөгжлийг
удаашруулаад зогсохгүй нийгмийн
ихэнх үзүүлэлтэд сөргөөр нөлөөлдөг
болохыг Carlos, (1999) судалгаагаар
харуулсан байдаг.
3.2 Санхүүгийн зах зээлийн бүтэц
Энэ хэсэгт зээлийн хүү, санхүүгийн зах
зээлийн бүтцээс ямар хамааралтай
болохыг харууллаа. Өмнө нь дурьдсан
Mishra, (2014) судалгаанд бага болон
дунд орлоготой орнуудын зээлийн хүүнд
хөрөнгийн зах зээлийн хөгжил,
санхүүгийн зах зээлийн олон улс дахь
оролцоо ач холбогдол өндөр байсан бол
дотоодын банкны төвлөрөл төдийлөн ач холбогдолгүй гарчээ.
Улс орнуудын олон улсын санхүүгийн зах зээл дэх оролцоог хэмждэг “international financial integration” гэх
үзүүлэлтийг Dhungana, (2008) зохиож, тус тоон мэдээллийг ОУВС-аас жил бүр тооцдог боловч олон нийтэд
нээлттэй өгөгдөл биш юм. Гэхдээ Mishra, (2014) судалгаагаар тус үзүүлэлт нь зээлийн хүүтэй сөрөг
хамааралтай бөгөөд олон улсын санхүүгийн зах зээл дэх оролцооны түвшин өсөх тусам зээлийн хүү буурдаг
болохыг харуулсан байдаг.
BRA
KGZ
PRY
COG
PERAGO
NIC
JAM
CRI
UGA
RWA
HND
AZE
GTM
KEN
SRB
IRQ
MNE
DOM
NGA
COL
ALB
MNG
BOL
BGR BWA
MOZ
ARM
UKR
ROM
MDARUS
SUR
THA
EGY
PAN
JORNAM
PHL
BIH
MKD
IDN
ARG
GEO
ZAF
BGD
VNM
CHN
MEX
MUS
MYS
LBN
BLR
y = -0.1972x + 20.247
R² = 0.1221
Корреляци -0.35
0
5
10
15
20
25
30
35
10 20 30 40 50 60 70
Зээлийнхүү
Авилгын индекс
Зураг 4. Авилгын индекс болон зээлийн хүүгийн хамаарал -
2014
BRA
KGZ
PRY
COG
PERAGO
NIC
JAM
CRI
UGA
RWA
HND
AZE
GTM
KEN
SRB
IRQ
MNE
DOM
NGA
COL
ALB
MNG
BOL
BGRBWA
MOZ
ARM
UKR
ROM
MDARUS
SUR
THA
EGY
PAN
JORNAM
PHL
BIH
MKD
IDN
ARG
GEO
ZAF
BGD
VNM
CHN
MEX
MUS
MYS
LBN
BLR
y = -0.1211x + 18.92
R² = 0.1674
Корреляци -0.41
0
5
10
15
20
25
30
35
0 20 40 60 80 100
Зээлийнхүү
Хуулийн чанар
Зураг 3. Хуулийн чанар болон зээлийн хүүгийн харилцан
хамаарал - 2014.

6. 6
Бид энэхүү судалгаандаа санхүүгийн зах зээлийн хөгжлийг илэрхийлэх (stock market capitalization/GDP)
үзүүлэлт болон зээлийн хүүгийн хамаарлыг авч үзлээ (Зураг 5).
Хөрөнгийн зах зээлийн хөгжил буюу тус
улсын хөрөнгийн биржид бүртгэлтэй
нийт компаниудын зах зээлийн
капиталын үнэлгээг ДНБ-тэй
харьцуулсан дүн бага байх нь зээлийн
хүү өндөр байх нөхцөл болдог байна.
Энэхүү үзүүлэлтийн зээлийн хүүтэй
корреляци хамаарал нь -0.38 буюу
дундаж, сөрөг хамааралтай байгаа юм.
Манай улсын бизнесийн
байгууллагуудын хувьд зах зээл дээрээс
хөрөнгө татах боломж хомс, дан ганц
банкны зээлээр хөрөнгөө босгож байдаг
нь зээлийн эрэлтийг нэмэгдүүлж, улмаар
зээлийн хүү өндөр байх нөхцлийг
бүрдүүлдэг байна. Энэ талаар сүүлийн 20
гаруй жил ярьж байгаа боловч
санхүүгийн зах зээлийг хөгжүүлэх
дорвитой ажил төдийлөн хийгдээгүй л
байна. Мөн улс төрийн шалтгаанаас хөрөнгийн зах зээлийн үнэ цэнийг унагах, хөрөнгө оруулагчдын итгэлийг
алдах, нөгөө талаас олон нийтийн санхүүгийн мэдлэг сул байдаг нь санхүүгийн зах зээлийн хөгжлийг
удаашруулах хандлагатай байдаг.
Үүний нэг жишээ Монголын Цахилгаан Холбоо (МЦХ) компанийг хөрөнгийн биржээр дамжуулж хувьчилсан
боловч, улс төрийн шалтгаанаар өдийг хүртэл ногдол ашиг хуваарилах ажил хийгдээгүй байгаа нь дараа
дараагийн хувьчлалд хөрөнгө оруулагчдын итгэлийг алдаж, хөрөнгийн зах зээл хөгжих боломжийг бүрмөсөн
үгүй хийж байгаа явдал юм.
3.3 Өрхийн зан төлөв
Энэ хэсэгт өрхийн зан төлөвийг зээлийн хүүтэй ямар хамааралтай болохыг 3 хувьсагчаар төлөөлүүлэн авч
үзсэн. Үүнд: Өрхийн санхүүгийн мэдлэгийг төлөөлүүлж хотжилт (urban population/total population), өрхийн
хэрэглэх хандлагыг илэрхийлэх өрхийн хэрэглээ (Final consumption expenditure % of GDP), өрхүүдийн
орлогын тэгш бус байдлыг харуулах жини индексийг тус тус авч үзсэн.
Хотжил ба санхүүгийн мэдлэг:
Аль ч улс орнуудын хувьд эдийн засгийн хөгжил нь хөдөө аж ахуй, аж үйлдвэр, үйлчилгээ гэсэн 3 үе шатыг
дамждаг. Тус улсын эдийн засаг хөгжлийн аль үе шатад явж буйг илэрхийлдэг хамгийн сайн үзүүлэлт бол
хотжилтийн индекс байдаг. Хүн ам хотод илүү суурьших тусам тухайн хүн амын санхүүгийн мэдлэг тэлж,
санхүүгийн зах зээлд оролцох оролцоо нэмэгддэг гэсэн таамаглалын хүрээнд тус үзүүлэлтийг сонгосон.
Өндөр хөгжилтэй орнуудын банкны хадгаламжийн хүү нь маш бага байдаг тул өрхүүд хөрөнгийн зах зээлд
оролцох зайлшгүй шаардлага үүсч, улмаар хувьцаа худалдаж авах, компанид хөрөнгө оруулах зэргээр
оролцож эхэлдэг. Үүний тулд зарим хэджи сангуудыг сонгох эсвэл өөрийн биеэр хөрөнгөө удирдах шаардлага
үүсдэг бөгөөд санхүүгийн зохистой түвшний мэдлэгтэй байх зайлшгүй шаардлага үүсдэг. Жишээ нь Өмнөд
Солонгос улсын нийт эрчүүд заавал цэргийн алба хаах үүрэгтэй бөгөөд цэргийн албанд санхүүгийн тодорхой
түвшний мэдлэг олгох сургалт хүртэл байдаг байна.
Хүн амын санхүүгийн мэдлэг нэмэгдэхэд эдийн засагт дахь хүлээлтийг зөв таамаглах боломжтой болно.
Ингэснээр бодлого тодорхойлогчид болон бизнесийн байгууллагуудын хувьд стратеги төлөвлөгөөгөө зөв
боловсруулж, үр ашигтай ажиллах нөхцөл бүрддэг.
Зураг 6-д хотжилт нь зээлийн хүүтэй маш сул сөрөг хамааралтай байгаа бөгөөд тайлбарлах чадвар муу байгаа
нь ажиглагдаж байна. Энэ нь тус үзүүлэлт бидний таамагласнаар олон нийтийн санхүүгийн мэдлэгийн
Зураг 5. Санхүүгийн зах зээлийн хөгжил болон зээлийн
хүүгийн хамаарал – 2014.
BRA
KGZ
PER
JAM
CRI
UGA
KEN
SRB
MNE
NGA
COL
MNG
BOL
BGR
ARM
UKR
ROM
RUS
THA
EGY
PAN
JORNAM
PHL
BIH
MKD
IDN
ARG
GEO
BGD
VNM
CHN
MEX
MUS
MYS
LBN
y = -0.0731x + 14.786
R² = 0.1445
Корреляци -0.38
0
5
10
15
20
25
30
35
0 25 50 75 100 125 150
Зээлийнхүү
Санхүүгийн зах зээлийн хөгжил

7. 7
түвшинг илэрхийлж чадахгүй байж болох юм. Дараагийн хэсгүүдэд бид тус үзүүлэлтийг зээлийн хүүнд
нөлөөтэй эсэхийг регресс ашиглан шалгах болно.
Өрхийн хэрэглэх хандлага:
Банк нь итгэлцэл дээр тогтдог бизнес
бөгөөд зах зээл дээрээс мөнгө худалдаж
авч, буцаан мөнгө шаардлагатай байгаа
зах зээлд худалддаг. Түүний нэг чухал
нийлүүлэгч болон худалдан авагч нь өрх
гэрүүд юм. Иймд банкны эх үүсвэрийн
хүү нь ямар хэлбэрийн зах зээл дээрээс
мөнгө худалдан авч байгаагаас
шалтгаалж байдаг бол зээлийн хүү нь эх
үүсвэрийн хүүгээс шугаман хамааралтай
гэж үзэхэд буруудах зүйлгүй.
Банкны эх үүсвэрийг нийлүүлэгч зах
зээлийн хэлбэр нь өрхийн хэрэглэх
хандлага, орлогын тэгш бус байдлаас
хамааралтай гэсэн таамаглалыг энд
шалгах болно. Өрхүүд орлогынхоо
тодорхой хэсгийг хэрэглэж, үлдсэн
хэсгийг хадгалдаг гэж үздэг бөгөөд
дэлхийн банкны мэдээллийн сангаас
Final consumption expenditure (% of GDP),
Gross domestic savings (% of GDP) гэсэн
үзүүлэлтүүд улс орнуудын хэрэглэх
болон хадгалах хандлагыг илэрхийлдэг
(нийлбэр нь 1-тэй тэнцүү).
Хэрэв өрхийн хэрэглэх хандлага өндөр,
тэгш бус байдал өндөр байвал эх
үүсвэрийн зах зээлийн хэлбэр илүү
төвлөрөл өндөр, цөөн нийлүүлэгчтэй зах
зээлрүү дөхөх ба банк зах зээл дээрээс
мөнгө худалдаж авахын тулд өндөр хүү
төлөх шаардлага үүсч, улмаар зээлийн
хүү нэмэгдэнэ.
Зураг 7-оос өрхийн хэрэглэх хандлага
өсөх нь зээлийн хүү нэмэгддэг болохыг
харж болох ба хоорондын корреляци
хамаарал эерэг дундаж байна.
Хэдийгээр өрхийн хэрэглээ бизнесийн байгууллагуудын орлого болон буцаж зах зээлд нийлүүлэгдэж байгаа
боловч зарим хэсэг нь импортоор дамжин дотоодын эдийн засгаас гадагшилж байдаг нь эх үүсвэрийн
нийлүүлэлтийг бууруулдаг байж болох юм.
Нөгөө талаас байгууллагын хадгаламжтай харьцуулахад өрхийн хадгаламж нь илүү тогтвортой эх үүсвэр
бөгөөд банкны хөрвөх чадвар болон хүүгийн эрсдэлийг удирдах боломжийг бий болгодог давуу талтай. Иймд
бид өрхийн хадгалах хандлагыг нэмэгдүүлэх, өрхүүдийг хадгалах зуршилтай болгох нь хамгийн чухал юм.
Манай улсын хувьд өрхүүд хадгалах зуршилд төдийлөн суралцаагүй, өнөөдрийг хүртэл хэрэглээгээ гүйцэж
чадахгүй, илүү их хэрэглэх хандлагатай байдаг нь төгрөгийн ханш цаг хугацааны хувьд сулрах трендтэй
байдгийн шалтгаан ч байж болох юм.
BRA
KGZ
PRY
COG
PERAGO
NIC
JAM
CRI
UGA
RWA
HND
AZE
GTM
KEN
SRB
IRQ
MNE
DOM
NGA
COL
ALB
MNG
BOL
BGRBWA
MOZ
ARM
UKR
ROM
MDA RUS
SUR
THA
EGY
PAN
JORNAM
PHL
BIH
MKD
IDN
ARG
GEO
ZAF
BGD
VNM
CHN
MEX
MUS
MYS
LBN
BLR
y = -0.0073x + 13.54
R² = 0.0005
Корреляци -0.02
0
5
10
15
20
25
30
35
0 20 40 60 80 100
Зээлийнхүү
Хотжилт
Зураг 6. Хотжилт болон зээлийн хүүгийн хамаарал - 2014
BRA
KGZ
PRY
COG
PER AGO
NIC
JAM
CRI
UGA
RWA
HND
AZE
GTM
KEN
SRB
IRQ
MNE
DOM
NGA
COL
ALB
MNG
BOL
BGRBWA
MOZ
ARM
UKR
ROM
MDARUS
SUR
THA
EGY
PAN
JORNAM
PHL
BIH
MKD
IDN
ARG
GEO
ZAF
BGD
VNM
CHN
MEX
MUS
MYS
LBN
BLR
y = 0.12x + 5.2
R² = 0.06
Корреляци 0.25
0
5
10
15
20
25
30
35
30 45 60 75 90
Зээлийнхүү
Өрхийн хэрэглэх хандлага
Зураг 7. Өрхийн хэрэглэх хандлага болон зээлийн хүүгийн
хамаарал - 2014

8. 8
Жини индекс нь орлогын тэгш бус
байдлыг харуулах бөгөөд тухайн индекс
өсөх нь эх үүсвэрийн зах зээлийн хэлбэр
илүү монополь хэлбэрт дөхөх
хандлагатай гэж таамагласан (Зураг 8).
Бодит тоон мэдээллээр жини индекс нь
зээлийн хүүтэй маш сул, бараг
хамааралгүй гарч байгаа бөгөөд
корреляцийн коэффициент 0.02 байна.
Иймд цаашид бид жини индекс зээлийн
хүүгийн хамаарлыг регресс ашиглан
шалгахаас гадна бусад үзүүлэлттэй
хамтын нөлөө байгаа эсэхийг шалгах
болно.
3.4 Зээлийн хүү болон нийгэм, эдийн засгийн зарим үзүүлэлтийн хамаарал
Бидний сонгосон нэг чухал хувьсагч бол улс орны зээлжих зэрэглэл бөгөөд зээлийн хүүтэй 0.47 нэгжийн
корреляци хамааралтай байгаа бол хотжилтийн индексээс бусад үзүүлэлттэй өндөр корреляци хамааралтай
байгааг хүснэгт 2-ээс харж болно.
Зээлжих зэрэглэлийн тоон үзүүлэлтийн
хувьд ОУ-ын үнэлгээний Moody’s
агентлагийн үзүүлэлтийг сонгон авч
(S&P, Fitch-ийн рейтинг Moody’s-тэй
0.97 нэгжийн корреляци хамааралтай
тул бие биенээ төлөөлөх бүрэн
чадвартай), хамгийн сайн буюу ААА
зэрэглэлтэй бол 1 гэсэн утга, хамгийн
муу С зэрэглэлтэй бол 21 гэсэн утгаар
төлөөлүүлж, тоон утга өсөх тусам тус
улсын зээлжих зэрэглэл буурдаг байхаар
эрэмбэлсэн.
Зээлийн хүү болон зээлжих зэрэглэлийн
хооронд хүчтэй эерэг хамаарал байгаа
бөгөөд зээлжих зэрэглэл буурах нь
зээлийн хүү өсөх нөхцлийг бий болгодог
байна (Зураг 9).
2014 оны 5-р сараас хойш 2 жилийн хугацаанд манай улсын зээлжих зэрэглэл B1-ээс (Moody’s) Caa1 зэрэглэлд
хүртэл 3 түвшин дарааллан буурчээ. Энэ нь ОУ-ын үнэлгээний байгууллагаас хөрөнгө оруулагчдад өгч буй
Монгол улсад оруулах хөрөнгө оруулалтын эрсдэлийн түвшин өсч байгаа гэсэн мэдээлэл бөгөөд хямарч буй
эдийн засгийг улам муутгах, гадаадын хөрөнгө оруулагчдын хөрөнгө оруулах сонирхолыг бууруулах
нөлөөтэй юм. Үүний үр дүнд засгийн газар болон дотоодын томоохон бизнесийн байгууллагууд олон улсын
зах зээл дээрээс хөрөнгө босгох зардал өсөхөөс гадна гадаад зах зээлээс орж ирэх хөрөнгийн нийлүүлэлт
буурснаар дотоодын зээлийн эрэлт нэмэгдэх, зээлийн хүү өсөх нөхцлийг бүрдүүлдэг.
BRA
KGZ
PRY
COG
PERAGO
NIC
JAM
CRI
UGA
RWA
HND
AZE
GTM
KEN
SRB
MNE
DOM
NGA
COL
ALB
MNG
BOL
BGR BWA
MOZ
ARM
UKR
ROM
MDA RUS
THA PAN
NAM
PHL
BIH
MKD
IDN
ARG
GEO
ZAF
BGD
VNM
CHN
MEX
MUS
MYS
BLR
y = 0.0134x + 12.8
R² = 0.0005
Корреляци 0.02
0
5
10
15
20
25
30
35
15 25 35 45 55 65
Зээлийнхүү
Жини индекс
Зураг 8. Жини индекс болон зээлийн хүүгийн хамаарал.
BRA
KGZ
PRY
COG
PER AGO
NIC
JAM
CRI
UGA
RWA
HND
AZE
GTM
KEN
SRB
IRQ
MNE
DOM
NGA
COL
ALB
MNG
BOL
BGRBWA
MOZ
ARM
UKR
ROM
MDARUS
SUR
THA
EGY
PAN
JORNAM
PHL
BIH
MKD
IDN
ARG
GEO
ZAF
BGD
VNM
CHN
MEX
MUS
MYS
LBN
BLR
y = 0.7829x + 3.2343
R² = 0.2255
Корреляци 0.47
0
5
10
15
20
25
30
35
0 4 8 12 16 20
Зээлийнхүү
Рейтинг
Зураг 9. Зээлжих рейтинг болон зээлийн хүүгийн хамаарал.

9. 9
2005 оноос хойш Moody’s манай улсын зээлжих зэрэглэлийг В1 түвшинд үнэлж байсан бол сүүлийн 2 жил
дарааллан 3 түвшин бууруулсан нь түүхэн муу үзүүлэлт юм. Энэ нөхцөл байдлыг засгийн газар, төв банк
болон бусад олон улсад үнэлгээ бүхий томоохон бизнесийн байгууллагууд чухалчлан үзэж, богино хугацаанд
үнэлгээний байгууллагын зээлжих зэрэглэлээ нэмэгдүүлэх зайлшгүй шаардлага үүсээд байгааг анхаарах
хэрэгтэй.
Хүснэгт 3. Зээлийн хүү болон зарим үзүүлэлтийн хоорондын хамаарлыг шинжилсэн регрессийн үнэлгээний үр
дүн2
.
Үнэлгээ 1, 2-т зээлжих зэрэглэл хувьсагчийг үлдээж, түүнтэй өндөр корреляцитай зарим хувьсагчдаар зээлийн
хүүг тайлбарласан. Санхүүгийн зах зээлийн хөгжил, хуулийн чанарын үзүүлэлт сайжрах нь зээлийн хүүг
бууруулдаг байна.
Жини индекс болон хэрэглэх хандлагын үржвэр хувьсагчийн утга өсөх өрхүүдийн хадгалах хандлага буурч,
төвлөрөл өсч байгааг илэрхийлэх ба энэ нь зээлийн хүү нэмэгдэхэд нөлөөлдөг боловч нөлөөллийн
коэффициент нь маш бага утгатай байна.
Харин Үнэлгээ 2-т хэрэглэх хандлага өсөх нь зээлийн хүүг нэмэгдүүлдэг ба нөлөөллийн коэффициент
харьцангуй өндөр байна. Иймд бид бүхэн хэрэглэх хандлагыг бууруулах, өрхийн хадгалах хандлагыг
нэмэгдүүлэх, өрх бүрт хадгалах зуршил бий болгох үндэсний арга хэмжээ зохион байгуулах нь чухал үр
дүнтэй ажил болно гэж дүгнэж болно.
Хотжилтын индекс үзүүлэлтийн хувьд бидний таамаглалаас эсрэг үр дүн үзүүлсэн. Үнэлгээ 2, 3, 4-ийн үр дүнд
бага болон дунд орлоготой орнуудын хувьд хотжилт нэмэгдэх нь зээлийн хүүг нэмэгдүүлэх хандлагатай
байдаг байна.
Үнэлгээ 3, 4-т улсын зээлжих зэрэглэлийг үнэлгээнд тайлбарлагч хувьсагчаар оруулсан ба түүнтэй өндөр
корреляци бүхий хувьсагчдыг үнэлгээнд оруулаагүй болно. Энэ нь онолын хувьд үнэлгээний үр дүнд гарч
ирж буй коэффициентийн үнэн зөв байдалд сөргөөр нөлөөлөх юм.
3 болон 4-р үнэлгээний хувьд зээлийн хүүг тайлбарлах чадвар өсч байгаа нь R square-аас ажиглагдаж байна.
Улсын зээлжих зэрэглэл буурах нь зээлийн хүүг нэмэгдүүлдэг ба нөлөөллийн коэффициент нь харьцангуй
өндөр байгаа нь зээлжих зэрэглэлдээ төрийн болон хувийн хэвшлийн бүхий л байгууллага анхаарах
шаардлагатайг харуулсан үр дүн гарсан. Тайлбарлагч хувьсагчдын хувьд 4-н үнэлгээний коэффициентүүд
ойролцоо гарч байгаа нь тус коэффицентүүдэд итгэх итгэлийг нэмэгдүүлж байна.
2
p-value *, **, *** харгалзан 0.1, 0.05, 0.01 итгэх завсарт ач холбогдолтой.
Үнэлгээ 1 Үнэлгээ 2 Үнэлгээ 3 Үнэлгээ 4
Сул гишүүн
13.16 ***
[0.02]
-6.21
[0.21]
0.17
[0.97]
Зээлжих зэрэглэл
0.91 ***
[0.00]
0.76 ***
[0.00]
СЗЗ хөгжил / stock market cap
-0.05 *
[0.10]
-0.045 *
[0.09]
Хотжилт
0.082*
[0.06]
0.066 *
[0.11]
0.074*
[0.095]
Хуулийн чанар
-0.11 *
[0.06]
-0.08 *
[0.09]
Авилга
-0.13*
[0.094]
Хэрэглэх хандлага
0.19 ***
[0.00]
Жини
Жини * Хэрэглэх хандлага
0.002 *
[0.08]
0.002 *
[0.09]
0.0016 *
[0.10]
R squared 0.29 0.28 0.34 0.38
p-value for the F-stat 0.02** 0.027** 0.00*** 0.00***

10. 10
Ийнхүү энэ бүлэгт улсын зээлжих зэрэглэл, хотжилт, санхүүгийн зах зээлийн хөгжил, институцийн чанар,
өрхийн хэрэглэх хандлага, орлогын тэгш бус байдаг зэрэг 7 үзүүлэлтийг авч тэдгээрийг зээлийн хүүтэй ямар
хамаарал байгааг график дүрслэл, корреляцийн коэффициент, регрессийн шинжилгээгээр шалгаж үр дүнг
харууллаа.
Судалгааны үр дүнд бид бүхэн “Зээлийн хүүг бууруулах түлхүүр индикатор”-аар зээлжих зэрэглэл, хууль эрх
зүйн чанар болон авилга, өрхийн хэрэглэх хандлага гэсэн үзүүлэлтүүдийг чухалчлан авч үзэх хэрэгтэй
болохыг тодорхойлов.
Цаашид тус үзүүлэлтүүдийг сайжруулах шат дараалсан бодлогын арга хэмжээг авч ажиллах нь зээлийн хүүг
бууруулах үндсэн нөхцөл болох юм.
4. БАНКНЫ СИСТЕМИЙН ХҮҮГИЙН БҮТЭЦ
Банкны системийн зээлийн хүү хамгийн энгийнээр дараах шугаман бүтэцтэй гэж үзэж болно. Үүнд: зээлийн
эх үүсвэрийн хүү, зээлийн эрсдэлийн түвшин, зээл олгохтой холбоотой гарсан банкны үйл ажиллагааны
зардлын түвшин, банкны зорилтод ашгийн маржин.
Зээлийн хүү = Эх үүсвэрийн хүү + Эрсдэл + Үйл ажиллагааны зардал + Зорилтод ашиг
Бид дээрх зээлийн хүүгийн бүтцэд байгаа үзүүлэлтүүдийг бууруулах замаар зээлийн хүүг бууруулах
боломжтой.
Эх үүсвэрийн хүү: Монголбанкны сар бүрийн бюллетень дээрх харилцах хадгаламжийн жигнэсэн дундаж
хүү болон сар бүрийн арилжааны банкны нэгдсэн баланс дээрх тоон мэдээллийн тусламжтайгаар төгрөгийн
болон валютын зээлийн эх үүсвэрийн хүүг тооцоолсон. Үүнд дараах хязгаарлалтуудыг авч үзсэн:
1. Төгрөгийн зээлийг банкууд төгрөгийн хадгаламж, засгийн газрын хадгаламжаас санхүүжүүлж,
үлдсэн хэсгийг төгрөгийн харилцахаас санхүүжүүлнэ.
2. Валютын зээлийг банкууд валютын хадгаламж, гадаад пассиваас санхүүжүүлж, үлдсэн хэсгийг
валютын харилцахаас санхүүжүүлнэ.
3. Засгийн газрын хадгаламжийн хүүг төгрөгийн хадгаламжийн жигнэсэн дундаж хүүтэй тэнцүү гэж
үзнэ.
4. Гадаад пассивийн хүүг валютын хадгаламжийн жигнэсэн дундаж хүүтэй тэнцүү гэж үзнэ.
2011 он хүртэл төгрөг болон валютын эх үүсвэрийн хүү буурч байсан бол түүнээс хойш өссөөр байна (Зураг
10).
Эдийн засгийн нөхцөл байдлаас
шалтгаалж эх үүсвэрийн хүү өссөн нь
ойлгомжтой юм. Банкуудын хувьд гадаад
зах зээлээс эх үүсвэр татах боломж хомс
байгаа тул дотооддоо хүүгээр өрсөлдөх,
томоохон хадгаламж эзэмшигчдэд хүү
амлах байдлаар өрсөлдөж буй нь эх
үүсвэрийн хүү өсөх үндсэн шалтгаан
билээ.
Нөгөө талаас хадгаламж эзэмшигчдийн
тоо цөөн, эх үүсвэрийн зах зээлийн
төвлөрөл өндөр байгаа нь банкуудын эх
үүсвэрийн зах зээл дээр өрсөлдөх үндсэн
стратеги хүү болж байна.
Зээлийн эрсдэл: Банкны зээлийн эрсдэл
ойлголтод хүлээгдэж буй алдагдлын
түвшинг (Expected loss) авч үзнэ.
Банкуудын олгосон зээлийн тодорхой
түвшинг зээлдэгч төлөх чадваргүй болсоны улмаас барьцаагаар төлүүлж, үлдсэн хэсгийг банкны эрсдэлийн
сангаас хааж, банк тухайн алдагдлыг өөрөө хүлээдэг. Энэхүү алдагдлын түвшинг зээлийн хүүд шингээж
Зураг 10. Зээлийн эх үүсвэрийн хүү төгрөг болон валютаар
2009-2016
Төгрөгийн эх үүсвэр
Валютын эх үүсвэр
Нийт эх үүсвэр
-
2.0
4.0
6.0
8.0
10.0
12.0
14.0
2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016

11. 11
өгсөнийг онолын хувьд risk premium гэж нэрлэдэг. Зах зээл дээр эрсдэлийн түвшин өснө гэж хүлээж байгаа
тохиолдолд банкууд хүүгээ нэмэгдүүлж, хүлээж болох алдагдыг бууруулах зорилготой байдаг.
Expected loss rate = Probability of default * Loss given default
Дээрх томъёоны дагуу хүлээгдэж буй
алдагдлыг үнэлсэн бөгөөд Loss given
default тооцохдоо Монголбанкны актив
ангилах хуучин журмын дагуу хэвийн
зээл дээр 0%, хугацаа хэтэрсэн зээл дээр
5%, хэвийн бус зээл дээр 25%,
эргэлзээтэй зээл дээр 50%, муу зээл дээр
100% байхаар тооцлоо.
2009 онд тохиосон хямралын улмаас
зээлийн эрсдэлийн түвшин эрс өсч
байсан бол 2010 оноос эхлэн эдийн засаг
өсөлттэй уялдан эрсдэлийн түвшин
буурчээ. Харин 2013 оноос эхлэн
зээлийн эрсдэлийн түвшин өсч эхэлжээ
(Зураг 11). Эх үүсвэрийн болон зээлийн
эрсдэлийн түвшин өсч буй нь зээлийн
хүүг нэмэгдүүлэх зайлшгүй нөхцөл юм.
Үйл ажиллагааны зардал: Зээлд хамаарах үйл ажиллагааны зардлыг тооцож, зээлийн хүүд эзэлж буй хувийг
тодорхойлох маш хүндрэлтэй байдаг. Энэхүү судалгааны хувьд ойролцоогоор тооцоолсон. Ингэхдээ
банкуудын жилийн эцсийн орлогын тайланг ашиглаж, дараах томъёололын хүрээнд тооцлоо.
Ү. а − ны зардлын хувь =
(Ү. а − ны зардал − Шимтгэлийн орлого)
Зээлийн багц
Банкуудын үйл ажиллагааны зардал
эдийн засгийн хямралын үед буурдаг бол
эсрэг тохиолдолд өсч байна. Энэ нь
банкуудын стратегитай холбоотой бөгөөд
өсөлтийн үед зээлийн багцаа нэмэгдүүлэх
зорилгоор шинээр ажилтан авах, шинэ
салбарууд нээх зэрэгт анхаарч үйл
ажиллагааны зардлаа нэмэгдүүлдэг байж
болох юм (Зураг 12).
Банкуудын зорилтод ашгийн түвшин:
Дээрх тооцоолсон эх үүсвэрийн хүү,
эрсдэлийн түвшин, үйл ажиллагааны
зардлын түвшинг зээлийн хүүгээс хасч,
гарсан үр дүн нь банкны зээлийн хүүгээс
хүртэж буй ашгийн түвшин юм.
Эрсдэлийн түвшин
-
1.0
2.0
3.0
4.0
5.0
6.0
7.0
2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016
Зураг 11. Зээлийн эрсдэлийн түвшин 2009-2016
Үйл ажиллагааны зардал
-
0.5
1.0
1.5
2.0
2.5
3.0
3.5
2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016
Зураг 12. Үйл ажиллагааны зардлын түвшин 2009-2016

12. 12
Бид нарын энэхүү тооцоолол маш
сонирхолтой үр дүн өгсөн бөгөөд
банкуудын зорилтод ашгийн түвшин
2009-2010 оны хооронд буурч, 2010-
2013 он хүртэл тогтвортой байсан бол
2013-2014 оны хооронд буурч, 2014-
2015 онд өссөн бол 2015 оноос
үргэлжлэн буурчээ (Зураг 13).
Банкуудын хувьд хямралын үед зардлаа
танах бодлого баримталж, өргөжилт
хийхээ зогсоодог бол өсөлтийн үед зах
зээлээ тэлэх бодлого баримталж зардлаа
нэмэгдүүлдэг нь эдийн засгийн
мөчлөгийн аль ч циклд зээлийн хүүгээс
хүртэх ашгийн түвшин төдийлөн
өөрчлөгдөхгүй байхад нөлөөлдөг байна.
Харин зээлийн багцын хэмжээ
өөрчлөгдөж буй нь банкуудын нэрлэсэн
ашгийн хэмжээ өсөхөд нөлөөлдөг ажээ.
Хямралын үед зээлийн эх үүсвэрийн
хүү, эрсдэлийн түвшин өсч, эдийн засаг
өсөлттэй үед буурч байгаа бол
банкуудын үйл ажиллагааны зардал
хямралын үед буурч, өсөлтийн үед
нэмэгддэг байна. Харин банкуудын
хүлээж буй ашгийн маржин дунджаар
жилийн 4.8 хувь, хамгийн өндөр үед 6.7
хувь, хамгийн бага үед 3.43 хувьд
хэлбэлзэж байдаг байна (Зураг 14).
Эндээс банкууд эдийн засгийн
мөчлөгийн циклийг урьдчилан
таамаглаж, өсөлтийн цикл эхлэхээс
өмнө өргөжилтийн стратеги баримталж,
уналтын цикл эхлэхээс өмнө
хэмнэлтийн стратеги баримтлах нь
банкны үр ашигт байдлыг нэмэгдүүлэх
боломжтой юм.
Эдийн засгийн түрүүлэгч индикаторын тусламжтай банкууд стратегиа тодорхойлох боломжтой тухай
Б.Мөнхзаяа, (2015) судалгаанд дурьдсан байна. Банкны үр ашигт байдал нэмэгдэх нь зээлийн хүү буурах,
банкууд зээлийн хүүгээс хүлээж буй ашгийн түвшинг бууруулах боломжтой.
Мөн зээлийн хүүгийн бүтцэд дунджаар зээлийн эх үүсвэрийн хүү 48.5%-ийг, эрсдэлийн түвшин 16.5%-ийг, үйл
ажиллагааны зардал 8.4%-ийг, банкны хүртэж буй ашгийн түвшин 26.7%-ийг эзэлж байна. Банк дотоодын
үйл ажиллагааг оновчтой, үр ашигтай шийдэх замаар үйл ажиллагааны зардлыг бууруулах, зээлийн эрсдэлийг
удирдах замаар зээлийн эрсдэлийн түвшинг бууруулах боломжтой. Энэ тухай сүүлийн бүлэгт тусгалаа.
Зээлээс бусад активийн ашгийн түвшин: Бид зээлээс хүртэж буй ашгийн түвшинг тодорхойлсон тул зээлээс
бусад активийн ашгийн түвшинг тодорхойлох боломжтой болсон.
Зээлээс бусад активийн ашиг = Сар бүрийн нийт ашиг − Зээлээс хүртэж буй ашиг
Банкны ашгийн түвшин
Банкны ашгийн түвшний 12 сарын
шаталсан дундаж
-
1.0
2.0
3.0
4.0
5.0
6.0
7.0
8.0
2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016
Зураг 13. Банкны зээлээс хүртэж буй түвшин 2009-2016
Эх үүсвэрийн хүү
Эрсдэлийн түвшин
Үйл ажиллагааны
зардал
Банкны ашгийн түвшин
Банкны ашгийн түвшний 12
сарын шаталсан дундаж
0.0
1.0
2.0
3.0
4.0
5.0
6.0
7.0
8.0
-
5.0
10.0
15.0
20.0
25.0
2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016
Зураг 14. Зүүн тэнхлэгт банкны зээлийн хүүгийн бүтцийг, баруун
тэнхлэгт банкны зээлээс хүртэж буй ашгийн 12 сарын шаталсан
дунджийг харууллаа. 2009-2016

13. 13
Банкуудын зээлээс бусад активийн
ашгийн хэмжээ ихэнх тохиолдолд
алдагдалтай байгаа нь муу үзүүлэлт юм.
Банкны зээлээс бусад активийн ашгийн
хэлбэлзэл валютын ханшийн
хэлбэлзэлтэй ойролцоо байгаа нь
банкны ашгийг ханшийн тэгшитгэлийн
ашиг, алдагдал ихээхэн савлуулдаг нь
харагдаж байна (Зураг 15).
Иймд банкууд дотооддоо зээлээс бусад
активийн өгөөжийг нэмэгдүүлэх,
ханшийн эрсдэлийн удирдлагыг
сайжруулах, дотоодын нягтлан бодох
бүртгэлийг сайжруулж, актив бүрээс
хүртэж буй ашгийн хэмжээг
тодорхойлж, ашиггүй байгаа активийг
ашигтай активт хуваарилах арга
хэмжээг хэрэгжүүлэх хэрэгтэй.
ДҮГНЭЛТ, САНАЛ ЗӨВЛӨМЖ
Эдийн засгийн хямралтай холбоотой нийгэм эдийн засгийн үзүүлэлтүүд муудаж байгаа нь зээлийн эх
үүсвэрийн хүү өсөх, эрсдэлийн түвшин нэмэгдэх нөхцөлийг бий болгож байна. Үүний үр дүнд 2011 он хүртэл
тогтвортой буурч байсан зээлийн хүү өссөөр байна. Бид бүхэн урт хугацаанд улсын зээлжих зэрэглэлийг
сайжруулах, хууль эрх зүйн чанарыг сайжруулах, авилгыг бууруулах, өрхийн хадгалах хандлагыг
нэмэгдүүлэх замаар зээлийн хүүг тогтвортой бууруулах боломжтой. Судалгааны сүүлийн хэсэгт банкуудын
зээлийн хүүгийн бүтцийг авч үзсэн бөгөөд энэ богино хугацаанд зээлийн хүүг бууруулах зарим санаачлагыг
гаргахыг зорьсон.
Зээлийн хүүгийн эх үүсвэрийн хүүг бууруулах нь их төвөгтэй бөгөөд хэцүү ажил. Бид гадны банк дотооддоо
нэвтрүүлэх, гаднаас их хэмжээний зээл татах зэргээр дотоод зах зээлийн мөнгөний нийлүүлэлтийг
нэмэгдүүлж болох ч энэ нь улсын эдийн засгийг томоохон эрсдэл оруулах аюултай.
Харин зөв бодлогын хүрээнд, дотоод нөөцөө ашиглан урт хугацааны эдийн засгийн тогтвортой өсөлтийг
хангаж ажиллах нь эх үүсвэрийн хүүг бууруулах боломжийг бий болгоно. Мөн үндэстнээрээ хадгалах
хандлагад суралцаж, хэрэглээгээ хязгаарлах зэргээр эх үүсвэрийн нийлүүлэлтийг нэмэгдүүлж, хүүг бууруулах
боломжтой.
Судалгааны нэг сонирхолтой үр дүн банкуудын зээлээс бусад активийн үр ашиггүй байдал. Дунджаар банкны
нийт активийн 58.7% зээл байгаа бөгөөд үлдсэн 41.3% нь бусад актив байна. Эдгээр активийн үр ашигт
байдлыг нэмэгдүүлэх эсвэл зээл олголтыг нэмэгдүүлэх замаар банк зээлийн хүүгээ бууруулах боломжтой.
Нөгөө талаас зээлийн хүүгийн бүтцийн 16.5%-ийг зээлийн эрсдэлийн түвшин эзэлж байгаа бөгөөд орчин
үеийн технологийн дэвшил, шинжлэх ухааны хөгжил болох big data & data mining-ийн арга аргачлалыг
ашиглан, зээлийн скорингийн өгөгдлийн санг бий болгож, зээлийн скорингийг нэвтрүүлснээр зээлийн эрсдэл
болон банкуудын үйл ажиллагааны зардал буурах боломжтой.
АНУ-ын зөвлөх үйлчилгээний McKinsey & Company-ий 2009 онд танилцуулсан “Үндэсний зээлийн
мэдээллийн сан нь хөгжиж буй эдийн засгийн зээлжүүлэлт болон санхүүгийн дэд бүтцийг сайжруулах гол
боломж” нэртэй судалгаанд зээлийн скорингийн өгөгдлийн санг хөгжүүлснээр зээлийн эрсдэл томоохон
банкуудын хувьд 41%-иар, жижиг банкуудын хувьд 79%-иар буурсанг дурьдсан байна. Иймд банкууд нэгдсэн
зээлийн скорингийн нэгдсэн санг бүрдүүлсэнээр зээлийн эрсдэл буурахаас гадна зээлийн судалгааны
ажилтнуудын тоо цөөрч, зээл олголтын дундаж хугацаа богиносч, улмаар үйл ажиллагааны зардал буурах
боломжтой.
Банкны зээлээс
бусад активийн
ашиг (тэр.төг)
Долларын ханшийн
сарын өөрчлөлт
(0.10)
(0.05)
-
0.05
0.10
0.15
(20.0)
(15.0)
(10.0)
(5.0)
-
5.0
10.0
15.0
2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016
Зураг 15. Зүүн тэнхлэгт банкны зээлээс бусад активийн ашиг
/тэр.төг/, валютын ханшийн хэлбэлзлийг харууллаа. 2009-2016

14. 14
Иймд богино хугацаанд зээлийн хүүг бууруулах түлхүүр хувьсагчаар бид зээлийн эрсдэлийн түвшин, үйл
ажиллагааны зардлын түвшин, банкуудын зээлээс бусад активийн өгөөжийг сонгон авч, тус үзүүлэлтүүдийг
сайжруулах замаар зээлийн хүүг буурахад нөлөөлж болохоор байна.
АШИГЛАСАН МАТЕРИАЛ
Б.Мөнхзаяа, 2015. Санхүүгийн хямралын үе дэх арилжааны банкны эрсдэлийн менежментийг боловсронгуй
болгох арга зүй, Монголбанкны жилийн судалгааны товхимол, дугаар 9.2.
Based on Ray’s Chapter 14, 2016. Credit Markets in Developing Countries.
Carlos Leite and Jens Weidmann 1999. Does Mother Nature Corrupt? Natural Resources, Corruption, and Economic
Growth.
Charles Abuka, Ronnie K.Alinda, Camelia Minoiu, Jose-Luis Peydro, Andrea F.Presbitero, 2015. Monetary Policy in
a Developing Country: Loan Applications and Real Effects. IMF Working Paper Vol 270.
Dhungana, Sandesh, 2008. Capital Account Liberalization and Growth Volatility, Williams College.
Kaufmann, Daniel, Kraay, Aart, Mastruzzi, Massimo, 2009. Governance matters VIII: aggregate and individual
governance indicators, 1996–2008. World Bank Policy Research Working Paper No. 4978.
Liran Einav, Mark Jenkins, Jonathan Levin 2013. The Impact of Credit Scoring on Consumer Lending, RAND Journal
of Economics Vol 44, No. 2, pp. 249-274.
Modigliani, Franco, Papademos, Lucas, 1982. The structure of financial markets and the monetary mechanism,
(mimeo).
Monti, M., 1971. A theoretical model of bank behavior and its implications for monetary policy. L'Industria. 2, pp.
165–191.
Mishra Prachi, Montiel Peter, Peter Pedroni, Antonio Spilimbergo 2014. Monetary policy and bank lending rates in
low-income countries: Heterogeneous panel estimates.
Mishra, Prachi, Montiel, Peter J., Spilimbergo, Antonio, 2013. Monetary transmission in low-income countries:
effectiveness and policy implications. IMF Econ. Rev. 60, 270–302.
Mwanza Nkuzu 2003. Interest Rates, Credit Rationing, and Investment in Developing Countries, IMF Working Paper
Vol.63.
Philip R.Lane, Gian Maria Milesi-Ferretti, 2003. International Financial Integration, IMF Staff Papers Vol.50,
Special Issue.
Skander J. Van den Heuvel, 2011. Banking Conditions and the Effects of Monetary Policy: Evidence from U.S.States,
Federal Reserve Board.
Thorsten Beck, Asli Demirquc-Kunt, 2009. Financial Institutions and Market across Countries and over Time – Data
and Analysis. World Bank Economic Review 14, 597-605.
Vegh, Carlos, Vuletin, Guillermo, 2012. Overcoming the fear of free falling: monetary policy graduation in emerging
markets. NBER Working Paper No 18175, (June).