1. Оюутны овог нэр: _________________________ Анги: _______________________
Агуулга
Худалдааны байгууллагын ажлын шинжилгээ
2
Тест
2
Байгууллагын санхүүгийн шинжилгээ
10
Бодлого
19
Санхүүгийн үр дүнгийн шинжилгээ
21
Бодлого
26
Санхүү-хөрөнгө оруулалтын таамаглалын шинжилгээ
28
Бодлого
35
Хавсралт 1
38
Хавсралт 2
40
Хавсралт 3
42
1

2. ХУДАЛДААНЫ БАЙГУУЛЛАГЫН АЖЛЫН ШИНЖИЛГЭЭ
Худалдааны байгууллагын санхүүгийн шинжилгээ гэж нийтэлсэн санхүүгийн
тайлангийн үндсэн дээрх байгууллагын санхүүгийн үнэлгээ ба таамаглалыг ойлгодог. Ийм
шинжилгээг гадаад гэж үздэг, учир нь нийтэд хүртээлтэй мэдээлэл дээр суурилдаг байна.
Санхүүгийн шинжилгээнд мөн илүү бүрэн дүүрэн мэдээллийн суурийг ашигладаг хөрөнгө
оруулалтын үйл ажиллагааны шинжилгээг хамааруулдаг. Жишээ нь, удирдлагын бүртгэлийн
өгөгдлүүд, дотоод таамаглал, бизнес төлөвлөгөө. Иймээс байгууллагын өөрийн албадын
явуулж буй санхүүгийн шинжилгээний хэсгийг удирдлагын шийдвэр гаргахад шаардлагатай
дотоод шинжилгээнд хамааруулдаг.
Семинарын хичээлээр бодох бодлогууд нь байгууллагын санхүү, санхүүгийн үр дүн,
мөн түүнчлэн хөрөнгө оруулалтын үйл ажиллагаанд шинжилгээ хийх практик дадалыг олж
авах боломжийг олгоно. Лекцийн хичээлээр үзсэн аргачлалууд нь оюутанд байгууллагын
дотор тооцоо хийх, дүгнэлт ба практик зөвлөмж гаргахад зориулагдсан.
Өгөгдсөн даалгаваруудыг биелүүлэхийн тулд нягтлан бодох бүртгэлийн тайлангийн
агуулгыг мэдэх, холбогдох сэдвийн лекцийн материалыг судлах шаардлагатай ба улмаар
өгсөн жишээний тооцоог авч үзэх хэрэгтэй. Өгөгдсөн жишээ нь санхүүгийн үйл ажиллагааны
практикт ижил төстэй нөхцөл байдлыг шийдвэрлэх жишиг болж болно.
Тест
Зөв хариултыг сонгох.
1. Удирдлагын шинжилгээ гэдэг нь:
а) аж ахуйн үйл ажиллагааны удирдлагын зөв эрхэлж буйн шинжилгээ
б) удирдлагын бүртгэл дээр суурилсан дотоод шинжилгээ ба байгууллагын захиргаа,
удирдлагын мэдээлэл-дүн шинжилгээний хангамж болдог
в) байгууллагын удирдлагуудын хамтын ажиллагааны шинжилгээ
2. “Санхүүгийн тогтвортой байдал” гэдэг ойлголт нь:
а) банкны зээл ба бусад зээлийн хөрөнгийг татан авахгүйгээр байгуулагын ажиллах
чадвар
б) байгууллагын байнгын төлбөрийн чадварыг баталгаажуулсан байгууллагын
дансдын байдлыг тодорхойлох
в) байгууллагын улсын төсөвт ба төсвийн бус сангуудад төлбөр хийх чадвар.
3. Худалдаан дахь барааны борлуулалтын нийт орлого
а) борлуулалтын хэмээнд
б) барааны эргэлтийн хэмжээ ба эогэлтийн зардал хоорондын зөрүү
в) барааны борлуулалтын хэмжээний худалдах ба НӨАТ, акцизын татвар ороогүй
худалдан авсан үнээрх хоорондын зөрүү
4. “Активын хөрвөх чадвар” гэдэг ойлголт нь:
а) байгууллагын өмч бүрэн элэгдэж устгалд хүрэх хүртэлх хугацаа
б) мөнгөн хэлбэрт хувирах тэдгээрийн чадвар (төлбөрийн чадвар)
в) байгууллага дампуурахад өмчөө устгах үе
2

3. 5. Бараа эргэлтийн динамик шинжилгээн дэх үнийн өөрчлөлтийн нөлөөг дараахыг
хуваан үгүйсгэж болно:
а) тайлант бараа эргэлтийг үнийн индексэд хувааж, олж авсан бараа эргэлтийн
үзүүлэлтийг (суурь онд шилжүүлсэн) динамик харьцуулалтанд тайлант гэж ашиглах;
б) тайлант бараа эргэлтийг бараа эргэлтийн өрчлөлтийн хурдацад хувааж, олж авсан
бараа эргэлтийн үзүүлэлтийг (суурь онд шилжүүлсэн) динамик харьцуулалтанд тайлант гэж
ашиглах;
в) бараа эргэлтийн абсолют өөрчлөлтийг үнийн индексэд хуюааж.
6. Үр ашгийн шинжилгээ гэдэг нь:
а) төрд түрээсийн төлбөрөө хийх байгууллагын чадварын үнэлгээг хийх;
б) ашигт хамаарах татвар ба суутгалын түвшний судалгаа;
в) борлуулалтын орлого, зардал, хөрөнгийн хэмжээ эсвэл тэдгээрийн эх үүсвэр зэрэг
төрөл бүрийн үзүүлэлтүүдэд хамаарах ашгийн түвшний судалгаа.
7. Дисконт гэдэг нь:
а) байгууллагын өрсөлдөх чадварыг дээшлүүлэхийг хангадаг тооцоонууд;
б) ирээдүйд хамаарах өртгийн хэмжээг өнөөд шилжүүлэх (энэ нь ирээдүйн мөнгөн
дүнгийн өнөөгийн өртгийг тодорхойлох юм, өөрөөр хэлбэл хүүгийн хүү бодох дүрмээр
тодорхой хугацаанд нэмэгдсэн орлогоор нь түүнийг бууруулах) ;
в) хөрөнгө оруулалтын үйл ажиллагааны абсолют үр дүнг илэрхийлдэг цэвэр өнөөгийн
нөлөөний тооцоо;
г) тухайн хөрөнгө оруулалтын төслөөрх хамгийн их боломжит харьцангуй зардлын
түвшинг илэрхийлж байгаа үр ашгийн нормын тооцоо.
8. Бараа эргэлтийн хэмжээнд үзүүлэх нөөцийн, борлуулалтын ба бусад өөрчлөлтийн
нөлөөг дараах аргаар тодорхойлно:
а) геометрийн дунджийн тооцооны;
б) гинжин орлуулалтыг ашигласан балансын уялдуулах;
в) бүлэглэлтийн;
г) зөрүүгийн аргыг ашигласан балансын уялдуулах.
9. Маржинал орлогыг дараах байдлаар тодорхойлдог:
а) НӨАТ ба акциз ороогүй нийт орлогоос хувьсах зардлын дүнг хасаж;
б) ашгаас татвар ба суутгалын дүнг хасаж;
в) авсан НӨАТ ба төлсөн НӨАТ хоорондын зөрүү болгож.
10. Байгууллагын ажлын үр өгөөжийн шинилгээ нь дараахыг агуулна:
а) ажлын үр ашгийн, хөрөнгийн эргэлтийн ба тэдгээрийн эх үүсвэрийн бүрдэлтийн,
хөрөнгө өгөөж, хөрөнгө агууламж гэх мэт үзүүлэлтүүдийг тодорхойлох, мөн түүнчлэн динамик
ба статикаар тооцооны үр дүнг харьцуулах, түүний үндсэн дээр дүгнэлт гаргах ба таамаглал
дэвшүүлэх;
б) өмнөх үетэй харьцуулсан тайлант үеийн үндсэн эдийн засгийн үзүүлэлтүүдийн
өсөлтийг тооцох, мөн түүнчлэн олж авсан тооцооны үр дүнг харьцуулах, түүний үндсэн дээр
дүгнэлт гаргах ба таамаглал дэвшүүлэх;
в) өмнөх үетэй харьцуулсан тайлант үеийн хөрөнгө ба тэдгээоийн эх үүсвэрийн
жилийн дундаж өсөлтийн хэмжээг тооцох, мөн түүнчлэн олж авсан тооцооны үр дүнг
харьцуулах, түүний үндсэн дээр дүгнэлт гаргах ба таамаглал дэвшүүлэх.
3

4. 11. Хөдөлмөрийн цалин хөлсний сангийн харьцангуй хэмнэлтийг тодорхойлохдоо
дараах үзүүлэлтүүдийг харьцуулдаг:
а) хөдөлмөрийн цалин хөлсний сангийн өөрчлөлт ба эргэлтийн активын дундаж
өртгийг;
б) хөдөлмөрийн цалин хөлсний сангийн ба хөдөлмөрийн бүтээмжийн өөрчлөлтийг
(ажиллагсадын тооны харьцангуй хэмнэлтийг тодорхойлохдоо амьд хөдөлмөрийн
харьцангуй хэмнэлтийг тайлант үеийн дундаж цалингаар үржүүлдэг);
в) хөдөлмөрийн цалин хөлсний сангийн ба өөрийн хөрөнгийн эх үүсвэрийн
өөрчлөлтийг.
12. Активын эргэцийг дараах үзүүлэлт илэрхийлдэг:
а) тодорхой хугацаан дахь барааны борлуулалтын хэмжээг илэрхийлдэг бараа эргэлт
ба байгууллагын хөдөлгөөнт хөрөнгийн хэмжээг илэрхийлдэг эргэлтийн актив;
б) капиталын нэг эргэлтийн туршид зардалд өөрийн өртгөө бүрэн шилжүүлдэг
хөрөнгүүд;
в) эргэлтийн хөрөнгө бүрэн бүтэн эргэлт хийдэг өдрийн тоог илэрхийлдэг хөрөнгийн
эргэцийн хугацаа ба шинжилж буй үеийн хөрөнгийн эргэлтийн тоог илэрхийлдэг эргэцийн
хурд.
13. Зардлын харьцангуй хэмнэлтийг тодорхойлох үед бараа эргэлтийн өөрчлөлтийн
нөлөөг үгүйсгэхийн тулд суурь үеээр засварласан зардлын хэмжээг дараах байдлаар
үржүүлж тодорхойлно:
а) суурь хувьсах зардлын дүнг бараа эргэлтийн өсөлтийн хурдаар үржүүлнэ, олж авсан
үр дүнг тогтмол зардлын хэмжээтэй нийлүүлдэг;
б) нийт зардлын дүнг бараа эргэлтийн өсөлтийн хурдаар үржүүлнэ;
в) суурь тогтмол зардлын дүнг бараа эргэлтийн өсөлтийн хурдаар үржүүлнэ, олж
авсан үр дүнг хувьсах зардлын хэмжээтэй нийлүүлдэг.
14. Хүчин зүйлийн шинжилгээ гэдэг нь:
а) хүчин зүйлсийн үзүүлэлтийн хэмжээг тооцох, тэдгээрийг харьцуулах ба дүгнэх,
дүгнэлт гаргах ба таамаглал дэвшүүлэх;
б) үр дүнгийн үзүүлэлтэд үзүүлэх тусгайлан авсан хүчин зүйлсийн нөлөөг тодорхойлох
(шалтгааныг), дүгнэлт гаргах ба таамаглал дэвшүүлэх;
в) хүчин зүйлд үзүүлэх тусгайлан авсан үзүүлэлтүүдийн нөлөөг илрүүлэх(шалтгааныг),
дүгнэлт гаргах ба таамаглал дэвшүүлэх.
15. Барааны эргэлтийн хугацаа, эргэлтийн зардлын түвшин ба нийт орлогын түвшинд
үзүүлэх бараа эргэлтийн бүтцийн өөрчлөлтийн нөлөөг тодорхойлох бодлогыг дараах аргаар
бодно:
а) моментын эгнээний хронологийн дунджаар;
б) санхүүгийн коэффициентуудын аргаар;
в) процентийн тооны аргаар.
16. Балансын бүтцийг дараах үндсэн дээр үнэлдэг:
а) балансын валютад харьцуулсан ашгаар тодорхойлогддог бүхий л капиталын үр
өгөөжийн коэффициентийн;
б) балансын активын эргэцийн коэффициентуудын;
в) өнөөгийн хөрвөх чадварын коэффициент ба өөрийн хөрөнгөөр хангагдсан байдлын
коэффициентийн.
4

5. 17. Балансыг агрегатлах нь (нягтруулах) дараах бадлаар хэрэгждэг:
а) арифметикийн дундаж дүнг хассанаар;
б) нэгэн ижил дансдыг бүлэгт нэгтгэсэнээр;
в) зохицууодаг дансдыг үйгүйсгэсэнээр.
18. Богино хугацаат зээлийн ямар хэсгийг шууд хааж болохыг харуулдаг
коэффициегтийг дараах байдлаар нэрлэнэ:
а) хаалтын коэффициент;
б) түргэн хөрвөх чадварын коэффициент;
в) абсолют хөрвөх чадварын коэффициент.
19. Төлбөрийн чадвараа алдсан коэффициентийг дараах нөхцөлд тооцдог:
а) Курсгал хөрвөх чадвар > 2;
б) Көөрийн хөрөнгөөр хангагдсан > 2;
в) Көөрийн хөрөнгөөр хангагдсан < 2.
20. Санхүүгийн тогтвортой байдлыг дараах байдлаар илэрхийлдэг:
а) борлуулалт ба активын үр өгөөжөөр;
б) дансдын байнгын төлбөрийн чадварыг баталгаажуулдаг дансдын байдлыг
тодорхойлсноор;
в) урсгал хөрвөх чадварын коэффициентоор.
21. Зардалд нөлөөлдөг хүчин зүйлсийг дараах байдлаар хуваадаг:
а) хөрөнгө агууламжтай;
б) удирддаг;
в) удирддаггүй;
г) бүтцийн.
22. Борлуулалтын хэмжээний өөрчлөлтөөс хамаарах түвшингээр нь зардлыг дараах
байдлаар хуваадаг:
а) хувьсах ба тогтмол;
б) шууд ба шууд бус;
в) үндсэн ба туслах.
23. Үндсэн хөрөнгийн хөдөлгөөнийг дараах үзүүлэлтүүдийн тусламжтай шинжилдэг:
а) орлогдсон, зарлагдсан, шинэчилсэн;
б) ашиглалттай, элэгдэлтийн;
в) хөрөнгө өгөөж, хөрөнгө багтаамж.
24. Үйлдвэрлэлийн үндсэн хөрөнгийн өртөг ба барилга байгууламжийн өртөг
хоорондын зөрүү нь дараах байна:
а) машин ба тоног төхөөрөмж;
б) активын үйлдвэрлэлийн хөрөнгө;
в) пассивын үйлдвэрлэлийн хөрөнгө.
25. Бараа эргэлтийн хэмжээнд үзүүлэх нөөцийн болон бусад барааны зарлагын
өөрчлөлтийн нөлөөг дараах аргын тусламжтайгаар тодорхойлдог:
а) геометрийн дунджийн тооцооны;
б) гинжин орлуулалтыг ашигласан балансын уялдуулах;
в) бүлэглэлтийн;
г) зөрүүгийн аргыг ашигласан балансын уялдуулах.
26. Улирлын эрэлт гэж дараахыг ойлгодог:
5

6. а) жилийн улирлуудын туршид барааны эрэлтээ хадгалах түвшин;
б) жилийн улирал солигдохтой холбоотой холбогдох барааны худалдан авалтын эрэлт
жилийн туршид өөрчлөлттэй байх тогтвортой зүй тогтол;
в) жилийн улирал солигдохтой холбоотой барааг хадгалах зардлууд.
27. Тайлант үеийн борлуулалтын хэмжээнд үзүүлэх үнийн өөрчлөлтийн нөлөөг дараах
байдлаар хувааж тооцдог:
а) тайлант борлуулалтын хэмжээг борлуулалтын хэмжээний өөрчлөлтийн хурдацаар,
өөрөөр хэлбэл, суурь үед шилжүүлсэн борлуулалтын хэмжээ гарна, дараа нь тайлант
борлуулалтын хэмжээнээс борлуулалтын шилжүүлсэн хэмжээг хасч бараа эргэлтэд үзүүлэх
үнийн нөлөөг харуулна;
б) тайлант борлуулалтын хэмжээг үнийн индексээр, өөрөөр хэлбэл, суурь үед
шилжүүлсэн борлуулалтын хэмжээ гарна; дараа нь тайлант борлуулалтын хэмжээнээс
борлуулалтын шилжүүлсэн хэмжээг хасч бараа эргэлтэд үзүүлэх үнийн нөлөөг харуулна;
в) борлуулалтын хэмжээний абсолют өөрчлөлтийг үнийн индесээр, олж авсан
үзүүлэлтээс борлуулалтын хэмжээний абсолют өөрчлөлтийг хасдаг.
28. Санхүүгийн шинжилгээ гэдэг нь:
а) байгууллагын санхүүгийн оруулалтын шинжилгээ;
б) гол төлөв нээлттэй санхүүгийн тайлангийн өгөдлүүдээр биеэ даасан эдийн засгийн
шинжилгээний субъектууд болж оролцдог байгууллагын тухай мэдээллийн гадаад
хэрэглэгчдэд үйлчилдэг санхүүгийн бүртгэлд үндэслэгддэг гадаад шинжилгээ;
в) санхүүгийн коэффициентуудын шинжилгээ.
29. Байгууллагын мэдэлд үлддэг ашиг нь дараах байдлаар бүрэлддэг:
а) худалдах үнээрх барааны борлуулалтын хэмжээ ба НӨАТ ба акцик ороогүй
худалдан авсан үнэ хоорондын зөрүүнээс;
б) нийт ашгаас ашгийн татварыг хассанаар;
в) нийт орлогоос НӨАТ ба акцизын зардлыг хассанаар.
30. Шуурхай шинжилгээг дараах үндсэн дээр явуулдаг:
а) улирал, сараарх санхүүгийн тайлангийн;
б) урсгал бүртгэлийн, анхан шатны баримтуудын өгөгдлүүд, холбооны ба аман
мэдээлэл;
в) жилийн нягтлан бодох бүртгэлийн тайлангийн.
31. Балансын хөрвөх чадвар нь дараахыг илэрхийлдэг:
а) байгууллага татан буугдах ёстой үеийн өмчийн ба өр төлбөрийн байдал;
б) байгууллагын өр төлбөрөө өөрийн активаар хаах түвшин;
в) байгууллагын төлбөрийн чадвараа алдах үе.
32. Агрегат балансад балансын активын дансдыг дараах байдлаар бүлэглэж болно:
а) каиталын харъяалалаар;
б) хөрвөх чадварын түвшингээр;
в) капиталыг ашиглах хугацаагаар.
33. Богино хугацаат өр төлбөрт харьцуулсан бүх хөрвөх чадвартай (эргэлтийн)
активын харьцаа нь:
а) абсолют хөрвөх чадварын коэффициент;
б) туйлийн хөрвөх чадварын коэффициент;
в) хаалтын коэффициент (урсгал хөрвөх чадварын).
6

7. 34. Жигд борлуулалтын коэффициентийг дараах харьцаагаар тодорхойлдог:
а) судалж буй үеийн борлуулалтын бодит хэмжээний дүнг борлуулалтын төлөвлөгөөт
хэмжээний дүнд;
б) төлөвлөгөөнөөс даваагүй байгаа судалж буй үеийн борлуулалтын бодит хэмжээний
дүнг борлуулалтын төлөвлөгөөт хэмжээний дүнд;
в) судалж буй үеийн борлуулалтын бодит хэмжээний дүнг зардлын дүнд.
35. Тогтмол зардалд дараах хамаарна:
а) түрээсийн төлбөр;
б) рекламны зардал;
в) барилга ба тоног төхөөрөмжийн элэгдэл.
36. Ажиллагсадын тооны хөдөлгөөний шинжилгээ хийх үед дараахыг ашигладаг:
а) тайлант үеийн ажиллагсадын жилийн дундаж тоо;
б) ажил орхилтын коэффициент;
в) хөдөлмөрийн бүтээмж.
37. Агрегат балансын пассивын дансдыг дараах байдлаар бүлэглэж болно:
а) хөрвөх чадварын түвшингээр;
б) төлбөрийн хугацаагаар;
в) капиталын харъяалагдах байдлаар.
38. Байгууллагын балансын бүтцийн шинжилгээ ба үнэлгээг дараах үндсэн дээр
явуулдаг:
а) урсгал хөрвөх чадварын коэффициентийн;
б) төлбөрийн чадварыг сэргээх коэффициентийн;
в) урсгал хөрвөх чадварын ба өөрийн хөрөнгөөр хангагдсан байдлын
коэффициентуудын.
39. Төлбөрийн чадварын тусгай үзүүлэлтэд дараах хамаарна:
а) абсолют хөрвөх чадварын коэффициент;
б) цэвэр орлогын коэффициент;
в) өөрийн хөрөнгийн хөдөлгөөнт байдлын коэффициент.
40. Санхүүгийн тогтвортой байдлыг шинжлэхийн тулд дараах үзүүлэлтийг ашигладаг:
а) борлуулалтын үр ашиг;
б) хамааралгүй байдлын коэффициент;
в) урсгал хөрвөх чадварын коэффициент.
41. Борлуулалтын бус гүйлгээнээс олсон орлого нь балансын ашгийг:
а) багасгадаг;
б) нөлөө үзүүлдэггүй;
в) өсгөдөг.
42. Үйлдвэрлэлийн хөрөнгийн өртөг ба барилга байгууламжийн өртөг хоорондын
зөрүү нь дараах өртөг байдаг:
а) үйлдвэрлэлийн бус хөрөнгийн;
б) активын үйлдвэрлэлийн хөрөнгийн;
в) пассивын үйлдвэрлэлийн хөрөнгийн;
43. Үндсэн хөрөнгийн ашиглалтын үр өгөөжийн шинжилгээг дараах үндсэн дээр
явуулдаг:
а) гинжин орлуулалтын аргын;
7

8. б) хөрөнгө өгөөж, хөрөнгө зэвсэглэмж, ашигт ажиллагаа, эргэлтийн үргэлжлэлийн
үзүүлэлтүүдийн;
в) хугацааны эгнээний шинжилгээний.
44. Хөрөнгө оруулалтын үйл ажиллагааны шинжилгээний үр өгөөж нь дараахыг
илэрхийлдэг:
а) цэвэр өнөөгийн өртөг, ногдол ашгийн хэмжээ;
б) өөрийгөө нөхөх, цэвэр өнөөгийн нөлөө, ашигт ажиллагааны индекс, ашигт
ажиллагааны дотоодын норм;
в) хувьцааны нэрлэсэн үнэ, буцааж төлөх дүн, буцааж төлөх дүнгийн өнөөгийн өртөг.
45. Барааны эргэцийн хугацаа, эргэцийн зардлын түвшин ба нийт орлогын түвшинд
үзүүлэх бараа эргэлтийн бүтцийн өөрчлөлтийн нөлөөг дараах байдлаар тодорхойлно:
а) моментын эгнээний хронологийн дунджаар;
б) санхүүгийн коэффициентуудын аргаар;
в) процентын тооны аргаар.
46. Балансаарх өөрийн эргэлтийн активын өртгийг тодорхйолохын тулд дараах
илэрхийллийг ашигладаг:
а) (1У + У) П – 1А;
б) 1УП – 1А;
в) (1У +У) П – ПА.
47. Бараа эргэлтийн хэмжээнд үзүүлэх нөөцийн өөрчлөлт, бараа орсон ба гарсан
бусад өөрчлөлтийн нөлөөг дараах аргаар тодорхойлдог:
а) геометрийн дунджийн тооцоогоор;
б) гинжин орлуулалтыг ашигласан балансын уялдааны;
в) бүлэглэлтийн.
48. Түргэн борлогдох хөрөнгөөр богино хугацаат өр төлбөрийг барагдуулах боломж нь
дараах үзүүүлэлтийг илэрхийлдэг:
а) ажлын идэвхийн;
б) санхүүгийн тогтвортой байдлын;
в) төлбөрийн чадварын.
49. Хөрөнгийн ашиглалтын үр өгөөжийг дараах үзүүлэлтүүд илэрхийлдэг:
а) ашигт ажиллагааны ба ажлын идэвхийн;
б) санхүүгийн тогтвортой байдлын;
в) төлбөрийн чадварын.
50. Үндсэн хөрөнгийн ашиглалтын үр өгөөжийн тусгай үзүүлэлтэд дараах
үзүүлэлтүүдийг хамааруулдаг:
а) ашиглах хугацаа, элэгдэл;
б) хөрөнгө өгөөж, хөрөнгө агууламж;
в) тоног төхөөрөмжийн ээлж.
51. Балансын бүтцийн шинжилгээ ба үнэлгээг дараах үндсэн дээр явуулдаг:
а) урсгал хөрвөх чадварын коэффициентийн;
б) төлбөрийн чадварыг сэргээх коэффициентийн;
в) урсгал хөрвөх чадварын ба өөрийн хөрөнгөөр хангагдсан байдлын
коэффициентуудын.
52. Жилийн төлбөрийн чадварыг сэргээх коэффициентийг дараах нөхцөлд тооцдог:
8

9. а) урсгал хөрвөх чадварын коэффициент ба эргэлтийн актив өөрийн хөрөнгөөр
хангагдсан байдлын коэффициент тогтоосон ердийн хязгаарлалтад нийцэхгүй байгаа;
б) автономийн коэффициент ба өөрийн болон зээлийн хөрөнгийн харьцааны
коэффициент тогтоосон ердийн хязгаарлалтад нийцэхгүй байгаа;
в) урсгал хөрвөх чадварын коэффициент ба эргэлтийн актив өөрийн хөрөнгөөр
хангагдсан байдлын коэффициент тогтоосон ердийн хязгаарлалтын хүрээнд оршиж байгаа.
53. Санхүүгийн тогтвортой байдлыг шинжлэхийн тулд дараахыг ашигладаг:
а) урсгал хөрвөх чадварын коэффициент;
б) хамааралгүй байдлын коэффициент;
в) борлуулалтын үр ашиг.
54. Агрегат балансын пассивын дансад нь дараах байдлаар бүлэглэгдсэн байж болно:
а) хөрвөх чадварын түшингээр;
б) тэдгээрийг төлөх хугацаагаар;
в) капиталын харъяалагдах байдлаар.
55. Нэгж бүтээгдэхүүнд ногдох үндсэн үйлдвэрлэлийн хөрөнгийн зардлын түвшинг
дараах үзүүлэлтийн тусламжтай тодорхойлдог:
а) хөрөнгө өгөөжийн;
б) хөрөнгө агууламжийн;
в) хөрөнгө зэвсэглэмжийн.
56. Барааны эргэлт, эргэлтийн зардлын түвшин ба нийт орлогын түвшинд үзүүлэх
бараа эргэлтийн бүтцийн өөрчлөлтийн нөлөөг дараах байдлаар тодорхойлно:
а) хронологийн моментийн эгнээний дунджаар;
б) санхүүгийн коэффициентуудын аргаар;
в) процентийн тооны аргаар.
9

10. 1. Байгууллагын санхүүгийн шинжилгээ
Жишээ 1. Өнөөгийн өгөгдлүүдийн дагуу (хавсралт 3) санхүүгийн коэффициентуудыг
тодорхойлох:
өнөөгийн хөрвөх чадварын;
өөрийн хөрөнгөөр эргэлтийн актив хангагдсан байдлын;
төлбөрийн чадвар сэргээлтийн (алдагдалтын).
Балансын бүтцэд үнэлгээ өгөх (хангалттай эсвэл хангалтгүй) ба холбогдох
коэффициентоор байгууллагын төлбөрийн чадварыг сэргээх (алдагдалтын) боломжийг
үнэлэх.
Бодолт.
Өнөөгийн хөрвөх чадварын коэффициент нь (хаалтын коэффициент) байгууллагын
хөдөлгөөнт (бүх эргэлтийн) хөрөнгийг (ирээдүй үеийн зардлыг хассан) богино хугацаат өр
төлбөрт (ирээдүй үеийн орлоггүйгээр, хэрэглээний сан ба ирээдүйн зардал ба төлбөргүйгээр)
харьцуулсантай тэнцүү байна:
КӨХЧ = (606-1) / (645-1-7) = 0,95.
КӨХЧ = 0,95 < 2 тул, өөрөөр хэлбэл тогтоосон шалгуурт тохирохгүй байгаа, ингэснээр,
байгууллага нь бүх эргэлтийн хөрөнгийн нэг эргэлтийн дундаж үргэлжлэх хугацааны туршид
төлбөрийн чадваргүй байна.
Эргэлтийн активын өөрийн хөрөнгөөр хангагдсан коэффициентийг өөрийн хөрөнгийн
эх үүсвэрийн хэмжээ (балансын IV бүлгийн пассивын дүн) ба эргэлтийн бус активын бодит
өртөг (балансын I бүлгийн активын дүн) хоорондын зөрүүгээр эргэлтийн активт (балансын II
бүлгийн активын дүн) харьцуулж тооцдог.
Өөрийн хөрөнгийн хангалттай байдлын коэффициентийг тооцохын тулд өөрийн
хөрөнгийн бүрэлдэхүүнд зөвхөн балансын IV бүлгийн пассивын дүнг оруулдаг, өөрөөр
хэлбэл хангалттай байдлын коэффициент нь:
КХБ = (1503-1882) / 606 = - 0,63.
Тухайн коэффициентийн байж болох хамгийн доод хэмжээ КО ≥ 0,1. Тооцооноос
харахад эргэлтийн актив өөрийн хөрөнгөөр хангагдаагүй байна. Өөрийн хөрөнгө нь
эргэлтийн бус активыг ч хаахгүй байна. Учир нь өөрийн эргэлтийн хөрөнгийн хэмжээ тэгээс
бага байна.хэрэв эдгээр коэффициентийн аль нэг нь л тогтоосон шалгуурыг хангахгүй байгаа
бол балансын бүтцийг хангалтгүй гэж үздэг.
Иймээс энэ жишээн дээр бүтэц хангалтгүй байгаа учираас төлбөрийн чадварыг
сэргээх коэффициентийг тооцдог:
энд
– тайлант оны эцэс дэх өнөөгийн хөрвөх чадварын коэффициентийн үзүүлэлт;
– тайлант оны эхэн дэх өнөөгийн хөрвөх чадварын коэффициентийн үзүүлэлт;
Т – сараарх тайлант оны үргэлжлэл;
У – 6 сартай тэнцүү төлбөрийн чадварыг сэргээх үе;
10

11. Манай жишээн дээр
= (565 – 1) : (640-1) = 0,88;
Төлбөрийн чадварыг сэргээх коэффициент нь тогтоосон хязгаарлалтаас доогуур
учраас (Ктчс > 1) тухайн байгууллага нь ойрын 6 сарын туршид өөрийн төлбөрийн чадвараа
сэргээж чадахгүй байна. Компани төлбөрийн чадваргүй буюу дампуурлаа зарлах жагсаалтад
бүртгүүлэх нь зүйтэй.
Жишээ 2. Өгөгдсөн өгөгдлүүдийн (хавсралт 3) үндсэн дээр ажлын идэвхийн
үзүүлэлтүүдийг тооцох:
капиталын нийт эргэлтийн коэффициент;
үндсэн хөрөнгийн эргэц (эргэлтийн хугацаа);
үндсэн хөрөнгийн хөрөнгө өгөөж;
эргэлтийн хөрөнгийн эргэлтийн коэффициент;
бараагаарх хөрөнгийн эргэлтийн коэффициент;
авлагын эргэлтийн коэффициент.
Тооцооны дүнг хүснэгтэд нэгтгэх.
Олж авсан үр дүндээ динамикаар үнэлгээ өгөх. Дүгнэлт гаргах. Хэмжээг тэмдэглэж
коэффициентийг дээшлүүлэх талаар саналаа гаргах.
Бодолт.
Капиталын нийт эргэлтийн коэффициент нь борлуулалтын хэмжээг тухайн үеийн
валютын балансад харьцуулсантай тэнцүү байна:
Тайлант жилд байгууллагын капиталын ашиглалтын үр өгөөж буурсан харагдаж байна,
учир нь нийт эргэлтийн үзүүлэлтүүдээрх хөрөнгийн эргэлт удааширч байна.
Үндсэн хөрөнгийн эргэлтийн үргэлжлэх хугацааг үндсэн хөрөнгийн дундаж үлдэгдлийг
үе дэх өдрийн тоогоор үржүүлээд тухайн үед тооцсон элэгдлийн дүхөрөнгийн эргэлтийн
үргэлжлэх хугацааг үндсэн хөрөнгийн дундаж үлдэгдлийг үе дэх өдрийн тоогоор үржүүлээд
тухайн үед тооцсон элэгдлийн дүнд хувааж олдог.
LF 0 = (1389 + 1715) : 2 ∙ 360 : 150 = 3725 өдөр;
LF1 = (1715 + 1801) : 2 ∙ 360 : 152 = 4164 өдөр;
11

12. Ингэснээр, үндсэн хөрөнгийн эргэлтийн хугацаа (ажиллах дундаж хугацаа) өссөн
байна. Энэ нь тайлант үед үндсэн хөрөнгийн шинэчлэлтийн түвшин буурсан байгааг харуулж
байна.
Үндсэн хөрөнгийн хөрөнгө өгөөжийн коэффициентийг нийт борлуулалтыг үндсэн
хөрөнгийн дундаж өртөгт харьцуулж олдог:
Үндсэн хөрөнгийн өртгийн нэгжид ногдох борлуулалтын хэмжээ тайлант үед буурсан
байна.
Ерөнхийдөө үндсэн хөрөнгийн хөрөнгө өгөөж буурахад эргэлтийн хугацаа нэмэглсэн
байгаа нь тайлант үед үндсэн хөрөнгийг татах, ашиглах ба шинэчлэлтийн үр өгөөж буурсан
байгааг харуулж байна. Объектуудын ажиллах хугацааг нэмэгдүүлснээр байгууллага
тэдгээрийг бага үр өгөөжтэй ашиглаж байна. Энэ нь дараах байдлын үр дүнд болмжтой
болсон байна:
- тоног төхөөрөмжийн ачаалал буурсан, түүний ашиглалтын хугацаа багассан;
- сул зогсолт нэмэгдсэн;
- бага үнэтэй бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэсэн эсвэл бараа борлуулснаас;
- тайлант үед барааны үнэ буурсан гэх мэт.
Эдгээрээс аль нь шалтгаан байсныг тодорхойлох, тэдгээрийн нөлөөг тоогоор
хэмжихийн тулд удирдлагын бүртгэлийн өгөгдлүүдийн үндсэн дээр үндсэн хөрөнгийн
шинжилгээний бүтэц дэх тоног төхөөрөмжийн ачааллын үзүүлэлтүүдийг тооцох ба
харьцуулах, байгууллагын ажиллагсадын ажлын тухай өгөгдлүүдийг ашиглан өнгөрсөн үетэй
харьцуулахад тайлант үед бодит ажилласан цагийн өөрчлөлтийг авч үзэх, хэрэв өөрчлөлт
байгаа бол борлуулалтын хүчин зүйлийн шинжилгээний бүтцэд байгаа борлуулалтын
хэмжээнд нөлөөлсөн сул зогсолтын нөлөөг тооцох, үнийн өөрчлөлтийг авч үзээд тэдгээрийн
борлуулалтын хэмжээнд үзүүлэх нөлөөг тодорхойлох хэрэгтэй.
Эргэлтийн хөрөнгийн эргэцийн коэффициентийг борлуулалтын хэмжээг тухайн үеийн
дундаж эргэлтийн капиталд хувааж тооцдог:
Эргэлтийн активын ашиглалтын үр өгөөж тайлант үед мөн буурсан байна. Түүнийг
борлуулалтыг тухайн үеийн дундаж барааны нөөцөд хуваасан бараагаарх хөрөнгийн
эргэцтэй харьцуулах хэрэгтэй:
12

13. Тайлант үед тухайн коэффициентийн үзүүлэлт буурсан үр дүнг үнэлснээр эргэлтийн
хөрөнгийн эргэлтийн хурд буурсан байгаа нь тайлант үед барааны нөөцийн эргэц
багассантай холбоотой гэсэн дүгнэлтийг хийж болох юм. Ажлын идэвхийг хүчтэй болгохын
тулд эсвэл худалдан авагчдын эрэлтэд нийцүүлэн барааныхаа нэр төрлийг өөрчлөх, эсвэл
шинэ борлуулалтын арга, одоо байгаа бараандаа шинэ зах зээлийг хайж олох шаардлагатай.
Борлуулалтын өөр аргуудыг ашиглах боломжгүй бол байгаа барааныхаа үнийг бууруулах
шааодлагатай болно. Гэхдээ ингэхийн тулд үнэ бууруулсны үр дүнд ашиг олох боломжийг
үнэлэх шаардлагатай, энэ нь өөрийн ээлжинд борлуулагдаагүй байгаа барааны нөөцийг
хадгалахад гарсан зардлын үнэлгээтэй нийтэд нь санхүүгийн үр дүнгийн шинжилгээг
явуулахын шаардана.
Авлагын эргэцийн коэффициентийг бараа эргэлтийг тайлант үеийн дундаж авлагад
хуваа олдог:
Авлагын эргэц мөн өнгөрсөн үетэй харьцуулахад буурсан байгаа нь бусад
байгууллагуудад олгосон арилжааны зээлүүдийн эзлэх хувийн жин нэмэгдсэн байгааг
харуулж байна. Ингэснээр тухайн байгууллагын эргэлтээс татсан хөрөнгийн хувийн жин
нэмэгдэж байна. Байгууллага нь авлагаа бууруулах хэрэгтэй ба ингэвэл энэ хөрөнгийг
өөрийн эргэлтэнд татан оролцуулах боломжийг олгоно.
Жишээ 3. Өгөгдсөн өгөгдлүүдийн (хавсралт 3) үндсэн дээр тооцох:
абсолют хөрвөх чадварын коэффициент;
дундын хаалтын коэффициент;
хаалтын коэффициент;
эргэлтийн активын өөрийн хөрөнгөөр хангагдсан коэффициент.
Төлбөрийн чадварын сэргээлтийн коэффициент.
Дүгнэлт гаргаж балансын бүтцэд үнэлгээ өгөх (хангалттай ба хангалтгүй) ба холбогдох
коэффициентоорх байгууллагын төлбөрийн чадварын сэргээлтийн боломжид үнэлгээ өгөх.
Бодолт.
Абсолют хөрвөх чадварын коэффициент нь илүү хөрвөх чадвартай активын дүнг илүү
хугацаатай активын дүнд харьцуулсантай тэнцүү байна:
Кахч = 90 : (85 +552) = 0,14.
Энэхүү коэффициентийн хэмжээ нь ердийн хязгаарлалтыг хангахгүй байна (Кахч ≥ 0,20,5). Ийм болохоор тухайн байгууллага ойрын үед богино хугацаат өр төлбөрийнхээ
дийлэнхийг хааж чадахгүй нь байна.
13

14. Дундын хаалтын коэффициентийг (туйлийн хөрдөх чадвар) хурдан борлогдох активыг
илүү хугацаатай активын хэмжээнд хувааж тодорхойлдог:
Ктхч = (90 +4) : (85 +552) = 0,15.
Олж авсан хэмжээ нь мөн тогтоосон шалгуурыг хангахгүй (Кахч ≥ 1) байна. Ийм
болохоор богино хугацаат авлагын (жилийн доторх) нэг эргэлтийн туршид байгууллага илүү
хугацаатай өрөө төлөх чадваргүй байна.
Хаалтын коффициентийг (өнөөгийн хөрвөх чадварын) богино хугацаат өр төлбөрт
харьцуулсан ирээдүй үеийн зардал ороогүй бүх эргэлтийн хөрөнгийн дүнгийн харьцаагаар
тооцдог:
Көхч = (606 - 1) : (85 +552) = 0,95.
Түүний хэмжээ тогтоосон хязгаарлалтад тохирохгүй (Көхч ≥ 2) байна, өөрөөр хэлбэл,
байгууллагын боломжууд илүү богино хугацаат өр төлбөрийг барагдуулахад компани бүх
авлагынхаа тооцоог хийгээд, бараагаа борлуулаад, бусад материаллаг эргэлтийн хөрөнгөө
мөн худалдсан ч хангалтгүй байна.
Хаалтын дундын коэффициентийг ба өнөөгийн хөрвөх чадварын коэффициентийг
тооцохдоо мөн авлага дотор найдваргүй хэсэг байж болохыг санаж байх шаардлагатай,
харин нөөцийн бүрэлдэхүүнд борлогдоход хүнд эсвэл огт хөрвөх чадваргүй материаллаг
үнэт зүйлс байдгийг санаж байх хэрэгтэй. Дүгнэлтээ нарийн болгохын тулд эдгээр хэмжээний
дүнг шинжилгээний тооцоогоор илрүүлэн тэдгээрийг тооцооноос хасах хэрэгтэй.
Тухайн байгууллагын эргэлтийн актив өөрийн хөрөнгөөр хангагдсан байлын
коэффициент, төлбөрийн чадварын сэргээлтийн коэффициентийн тооцоо
ба түүнтэй
холбоотой дүгнэлтийг жишээ 1-р харуулсан болно.
Жишээ 4. Өгөгдсөн өгөгдлүүдийн дагуу (хавсралт 3) санхүүгийн тогтвортой байдлын
үзүүлэлтүүдийг тооцох:
автономийн коэффициент;
зээлийн ба өөрийн хөрөнгийн харьцааны коэффициент;
нөөцийн хангамжийн коэффициент ба өөрийн, урт ба богино хугацаат зээлийн эх
үүсвэрээр хангагдсан коэффициент.
Байгууллагын санхүүгийн тогтвортой байдлын талаар дүгнэлт гаргаж түүнийг
дээшлүүлэх талаар саналаа гаргах.
Бодолт.
Автономийн коэффициент нийт балансын дүн дэх өөрийн хөрөнгийн эх үүсвэрийн
хувийн жинтэй тэнцүү байна:
КА = (1503 + 1 + 7) : 2488 = 0,61.
Коэффициентийн хэмжээ нь ердийн хязгаарлалтаас бага биш байгаа болохоор (КA ≥
0,1) шинжилгээ хийж байгаа байгууллагын бүх өр төлбөр өөрийн хөрөнгөөр хаагдсан байж
болно.
14

15. Зээлийн ба өөрийн хөрөнгийн харьцааны коэффициент байгууллагын өр төлбөрийг
түүний өөрийн хөрөнгөд харьцуулсантай тэнцүү:
КЗ/Х = (340 + 645 – 1 – 7) : (1503 + 1 + 7) = 0,65.
Эндээс харахад байгууллагын зээлийн хөрөнгө нь эргэлтийн хөрөнгийн талаас илүүг
бүрдүүлж байгаа болохоор нийт өрийг хаах тогтвортой тогтвортой боломжийг илэрхийлж
байна. Тухайн байгууллага нь урт хугацаат зээлийг КЗ/Х ≤ 1 хүртэл илүү чөлөөтэй татаж
болохоор байна.
Богино хугацааны зээл нэмэгдэх нь хурдан төлөгдөх өр барагдуулахтай холбоотой
байгууллагын төлбөрийн чадвар тааруу учраас ашиггүй байгааг активын хөрвөх чадварын
шинжилгээгээр илрүүлсэн болно (жишээ1 ба 3).
Нөөцийн ба өөрийн хөрөнгийн зардлын хангамжийн коэффициентийг нөөц ба зардлыг
хаах өөрийн эх үүсвэрийн хэмжээг (үүнд ирээдүй үеийн зардал, хэрэглээний сангууд,
ирээдүйн зардал ба төлбөрийн нөөц ) нөөц ба зардлын өртөгт хувааж тооцдог.
Өөрийн нөөц ба зардлын хэмжээ өөрийн хөрөнгийн эх үүсвэрийн дүн ба эргэлтийн бус
активын дүн хоорондын зөрүүтэй тэнцүү байна.
КХБ1 = (1503 + 1 – 7 – 1882) : 491 = - 0,76.
Энэхүү коэффициентоорх хамгийн бага туйлийн хязгаарлалт бол КО ≥ 0,6 – 0,8 байна.
Нөөц ба зардлууд нь өөрийн эх үүсвэрийн хөрөнгөөр хангагдаагүй байна. Өөрийн хөрөнгө нь
эргэлтийн бус активыг ч хааж чадахгүй байна, учир нь өөрийн эргэлтийн хөрөнгө нь тэгээс
бага байна.
Нөөц ба зардал нь өөрийн эх үүсвэрийн хөрөнгөөр хангагдаагүй тул тэдгээр нь урт
хугацаат зээлийн дүнгээрээ өөрийн капиталын хэмжээг хэр зэрэг хааж байгааг тодорхойлох
шаардлагатай. Өөрийн капитал ба урт хугацаат өр төлбөрийн дүн нь санхүүжилтын
тогтвортой эх үүсвэр байдаг. Түүнийг перманентийн буюу тогтвортой капитал гэж нэрлэдэг.
Нөөц ба зардлын өөрийн ба урт хугацаат зээлийн хөрөнгийн эх үүсвэрээр хангагдсан
байдлын коэффициентийг өөрийн (үүнд ирээдүй үеийн орлого, хэрэглээний сангууд ба
иоээдүйн зардал ба төлбөрүүд ордог) ба урт хугацаат нөөц ба зардлыг бүрдүүлэх эх
үүсвэрүүдийн дүнг нөөц ба зардлын өртөгт хувааж олдог.
Өөрийн ба урт хугацаат нөөц ба зардлын зээлийн эх үүсвэрийн хэмжээ нь холбогдох
хөрөнгийн эх үүсвэрүүдийн дүн ба эргэлтийн активын зөрүүтэй тэнцүү байна.
КХБ2 = (1503 + 1 + 7 + 340 - 1882) : 491 = - 0,06.
Байгууллагын байнгын капитал нь мөн нөөц ба зардлын хэмжээг хаагүй байна. Өөрийн
капиталтай нэгэн адил байнгын эх үүсвэрүүд нь эргэлтийн бус активыг хаахад хүртэл
хангалтгүй байна. Ингэснээр, тухайн байгууллагын эргэлтийн бус актив, нөөц ба зардлын
санхүүжилтын эх үүсвэр болж байнгын капиталаас гадна богино хугацаат өр төлбөр
үйлчилдэг байна. Заасан активуудыг бүх төрлийн эх үүсвэрүүдээр хаах түвшинг үнэлэхийн
тулд нөөц ба зардлыг өөрийн, урт хугацаат ба богино хугацаат зээлийн эх үүсвэрүүдээр
хангагдсан байдлын коэффициентийн тооцоонд шилждэг. Түүнийг өөрийн (ирээдүй үеийн
орлого, хэрэглээний сангууд ба ирээдүйн төлбөр ба зардлын нөөцийг оруулан), нөөц ба
15

16. зардал бүрдүүлэх урт ба богино хугацаат эх үүсвэрүүдийн дүнг нөөц ба зардлын өртөгт
хувааж тооцдог.
Өөрийн, урт хугацаат ба богино хугацаат зээлийн нөөц ба зардлын эх үүсвэрүүдийн
хэмжээ эргэлтийн бус активын хэмжээг хассан холбогдох эх үүсвэрүүдийн хөрөнгийн
хэмжээтэй тэнцүү байна.
КХБ3 = (2488 – 1882) : 491 = 1,23.
Нөөц ба зардал нь 1,23 нэгжээр өөрийн ба бүхий л зээлийн эх үүсвэрүүдийн хөрөнгөөр
хангагдсан байна. Ингэснээр, бүх капиталын 0,23 (1,23 – 1) нэгжийн хувь нь илүү хөрвөх
чадвартай хурдан борлогдох байгууллагын активд ногдож байна (мөнгөн хөрөнгө, богино
хугацаат санхүүгийн хөрөнгө оруулалт ба богино хугацаат авлага).
Автономийн ба зээлийн ба өөрийн хөрөнгийн харьцааны коэффициентуудыг
үнэлснээр байгууллага нь зээлийн эх үүсвэрүүдээс хамааралгүй байх өндөр түвшинтэй
байна гэж хэлж болно. Гэсэн хэдий ч өөрийн эх үүсвэр нь зөвхөн эргэлтийн бус активын нэг
хэсгийг л хаахад хүрэлцээтэй байна. Нөөцүүд ба мөн эргэлтийн бус активыг хэсэгчлэн богино
хугацаат өр төлбөрөөр их хэмжээгээр санхүүжүүлж байна. Байгууллага нь санхүүгийн
тогтвортой байдлаа нэмэгдүүлэхийн тулд урт хугацаат зээлийн ашиглалтыг нэмэгдүүлж
болно (тэдгээрийг өөрийгөө нөхсөн байх нөхцөлтэйгээр, үнэлгээг нь санхүү-хөрөнгө
оруулалтын шинжилгээгээр өгсөн).
Жишээ 5. Өгөгдсөн өгөгдлүүдийн дагуу (хавсралт 3) худалдааны байгууллагын дараах
үзүүлэлтүүдийг динамикаар тооцох:
Бүх капиталын үр ашиг, борлуулалтын үр ашиг, үндсэн капиталын үр ашиг, өөрийн
капиталын үр ашиг, өөрийн капиталын өөрийгөө нөхөх хугацаа.
Тооцооны үр дүнд үндэслэн фондын бирж дээрх байгууллагын хувьцааны ханшны
түвшин хэрхэн өөрчлөгдөж байгааг тодорхойлох, тухайн байгууллагын хувьцаанд оруулсан
хөрөнгө ямар хугацааны туршид өөрийгөө нөхөхийг тодорхойлох. Үр ашгийн үзүүлэлтүүдийг
нэмэгдүүлэх талаар саналаа гаргах.
Бодолт.
Байгууллагын бүхий л капиталын үр ашгийг ашгийн аль нэг үзүүлэлтийг
(борлуулалтын ашиг, санхүү-аж ахуйн үйл ажиллагааны ашиг, нийт ашиг) энэ үеийн
балансын дүнгийн дундажид хувааж тодорхойлдог:
Тайлант үеийн байгууллагын бүхий л өмчийн ашигт байдал багассан байгаа нь
активыг харьцангуй хуримтлагдсан байгааг илэрхийлж байна. Энэ дүгнэлт мөн ажлын
идэвхийн шинжилгээгээр батлагдсан болно (жишээ 2).
Борлуулалтын үр ашгийг олохдоо ашгийг тухайн үеийн борлуулалтад харьцуулж олно:
16

17. = 900 : 6300 = 0,14;
= 760 : 6477 = 0,12;
олж авсан хэмжээнээс харахад борлуулалтын 1 мянган төгрөгт ногдох ашгийн хувийн
жин өнгөрсөн онтой харьцуулахад буурсан байна. Борлуулалтын үр өгөөж буурсан нь
зардлын түвшин нэмэгдсэн эсвэл эргэлт дэх нийт орлого буурсныг харуулж байна.
Үндсэн капиталын үр ашгийг тодорхойлохдоо ашгийг энэ үеийн эргэлтийн бус активын
дундажид хуваадаг:
Үзүүлэлтээрх үндсэн капиталын ашиглалтын үр өгөөж 0,14 нэгжийн жингээр буурсан
байна (0,41 – 0,55).
Өөрийн капиталын үр ашгийг борлуулалтыг өөрийн капиталын дундаж хэмжээнд
хувааж тооцдог (үүнд ирээдүй үеийн орлого, хэрэглээний сангууд, ирээдүйн зардал ба
төлбөрийн нөөц).
Ингэснээр шинжилгээ хийж байгаа байгууллагын маань үнэт цаасанд оруулсан
хөрөнгөөс олсон боломжит орлого тайлант үеийн эцсийн байдлаар нэгжийн 0,5 хувьтай
байна. Өнгөрсөн жилтэй харьцуулахад өөрийн хөрөнгийн эх үүсвэрийн өгөөж – 0,17 нэгжийн
хувиар багассан (0,5 – 0,67), энэ нь хөрөнгийн бирж дээрх тухайн байгууллагын хувьцааны
ханшид сөрөгөөр нөлөөлж болох юм.
Өөрийн капиталын өөрийгөө нөхөх хугацаа – өөрийн хөрөнгийн үр өгөөжийн эсрэг
үзүүлэлт юм. Өөрөөр хэлбэл,
Т1ӨН = 1 : 0,5 = 2 жил.
Байгууллагад оруулсан хөрөнгө хоёр жилийн дотор өөрийгөө нөхнө.
Удирдлага үр өгөөжийг дээшлүүлэхийн тулд зардлыг бууруулах, худалдан авалтын
эрэлтийн нарийн судлах ба эрэлттэй байгаа барааг худалдан авах (аж үйлдвэр бол
үйлдвэрлэх), ингэснээр борлуулалтаа нэмэгдүүлэх, барааныхаа үнийг өсгөх, тэдгээрийн
17

18. орлого агууламжийг нь нэмэгдүүлэн аль болох орлого агууламжтай ба аль болох бага зардал
агууламжтай барааг сонгох хэрэгтэй.
Жишээ 6. Өгөгдсөн өгөгдлүүдийн үндсэн дээр (хавсралт 3) борлуулалтын үр ашгийг
тодорхойлох, борлуулалтын үр ашигт нөлөөлөх үндсэн хүчин зүйлсийн нөлөөг тооцох.
Тухайн байгууллагын борлуулалтын үр ашгийг өмнөх жишээнд тооцож холбогдох
дүгнэлтийг хийсэн.
Бодолт.
Үр ашгийн үзүүлэлтэд нөлөөлөх үндсэн хүчин зүйлсийн нөлөөг үр ашгийн түвшний
үндсэн дээр тодорхойлдог:
энд
D – барааны борлуулалтын нийт орлого (борлуулсан худалдааны нэмэгдэл);
P
N – бараа эргэлтийн хэмжээ;
З – эргэлтийн зардлын дүн;
0 ба 1 – суурь (өнгөрсөн) ба тайлант үеүүд.
Өгөгдсөн өгөгдлүүдийн үндсэн дээр нийт орлогыг худалдах үнээрх бараа эргэлтээс
худалдан авсан үнээрх борлуулалтыг хасаж тодорхойлно:
D0 = 6300 – 4600 = 1700 мян.төг;
D1 = 6477 – 4541 = 1936 мян.төг.
Борлуулалтын үр ашгийн түвшинд үзүүлэх хүчин зүйлсийн нөлөөний тооцоог гинжин
орлуулалтын аргаар бодно:
бараа эргэлтийн нөлөө
нийт орлогын нөлөө
18

19. эргэлтийн зардлын нөлөө
хүчин зүйлсийн нөлөөллийн дүн
- 00,004 + 0,036 – 0,058 = 760 : 6477 – 900 : 6300 = - 0,026.
Олж авсан тэнцэтгэл тооцоо зөв байгааг нотолж байна.
Бодлого
1. Худалдааны байгууллагын өнөөгийн өгөгдлүүдийн үндсэн дээр (хавсралт 1)
өнөөгийн хөрвөх чадварын коэффициент, эргэлтийн актив өөрийн хөрөнгөөр хангагдсан
хангагдсан бадлыг коэффициент, төлбөрийн чадварын сэргээлтийн коэффициентийг
тодорхойлох.
Байгууллагын балансын бүтцэд үнэлгээ өгөх (хангалттай эсвэл хангалтгүй) ба
холбогдох коэффициентоор төлбөрийн чадварын сэргээлтийн боломжийг үнэлэх.
2. Худалдааны байгууллагын өнөөгийн өгөгдлүүдийн үндсэн дээр (хавсралт 1) ажлын
идэвхийн үзүүлэлтүүдийг тооцох:
капиталын нийт эргэцийн коэффициент,
үндсэн хөрөнгийн эргэц (эргэлтийн урт),
бараагаарх хөрөнгийн эргэцийн коэффициент,
авлагын эргэцийн коэффициент.
тооцооны үр дүнг хүснэгтэд нэгтгэх.
Олж авсан үр дүнд динамикаарх үнэлгээ өгөх. Дүгнэлт гаргах. Коэффициентуудыг
дээшлүүлэх талаарх ач холбогдлыг тэмдэглэх ба саналаа гаргах.
3. Худалдааны байгууллагын өнөөгийн өгөгдлүүдийн үндсэн дээр (хавсралт 1) тооцох:
абсолют хөрвөх чадварын коэффициент,
дундын хаалтын коэффициент,
хаалтын коэффициент,
эргэлтийн хөрөнгийн өөрийн хөрөнгөөр хангагдсан байдлын коэффициент,
төлбөрийн чадварын сэргээлтийн коэффициент.
Дүгнэлт гаргах. Байгууллагын балансын бүтцэд үнэлгээ өгөх (хангалттай эсвэл
хангалтгүй) ба холбогдох коэффициентоор төлбөрийн чадварын сэргээлтийн боломжийг
үнэлэх.
4. Худалдааны байгууллагын өнөөгийн өгөгдлүүдийн үндсэн дээр (хавсралт 1)
санхүүгийн тогтвортой байдлын үзүүлэлтүүдийг тооцох:
автономийн коэффициент,
19

20. зээлийн ба өөрийн хөрөнгийн харьцааны коэффициент,
нөөцийн хангалтын ба өөрийн эх үүсвэрээр хөрөнгө бүрдүүлэх зардлын коэффициент,
нөөцийн хангалтын ба өөрийн ба урт хугацаат зээлийн эх үүсвэрийн зардлын
коэффициент,
нөөцийн хангалтын ба өөрийн, урт ба богино хугацаат зээлийн эх үүсвэрийн зардлын
коэффициент.
байгууллагын санхүүгийн тогтвортой байдлын талаар дүгнэл гаргаж түүнийг
дээшлүүлэх талаар саналаа гаргах.
5. Худалдааны байгууллагын өнөөгийн өгөгдлүүдийн үндсэн дээр (хавсралт 1)
динамикаарх дараах худалдааны байгууллагын үзүүлэлтүүдийг тооцох:
бүх капиталын үр ашиг,
борлуулалтын үр ашиг,
үндсэн капиталын үр ашиг,
өөрийн капиталын үр ашиг,
өөрийн капиталын өөриййгөө нөхөх хугацаа.
Тооцооны үр дүнгээр хөрөнгийн бирж дээрх байгууллагын хувьцааны ханшийн түвшин
хэрхэн өөрчлөгдөхийг тодорхойлох, тухайн байгууллагагын хувьцаанд оруулсан хөрөнгө
хэдий хугацааны туршид өөрийгөө нөхөх хугацааг тодорхойлох. Үр ашгийн үзүүлэлтүүдийг
нэмэгдүүлэхтэй холбоотой саналаа дэвшүүлэх.
6. Худалдааны байгууллагын өнөөгийн өгөдлүүдийн үндсэн дээр (хавсралт 1) тооцох:
борлуулалтын үр ашиг,
борлуулалтын үр ашигт үзүүлэх бараа эргэлт, нийт орлого, эргэлтийн зардлын нөлөө
20

21. 2. Санхүүгийн үр дүнгийн шинжилгээ
Жишээ 7. Хүснэгт дэх дутуу байгаа өгөгдлүүдийг бөглөх. Процентийн тооны аргыг
ашиглан нийт орлогод үзүүлэх барааны ббүтцийн хөдөлгөөн, худалдааны нэмэгдлийн
дундаж түвшний өөрчлөлт, бараа эргэлтийн нөлөөг тодорхойлох. Дүгнэлт гаргах.
Нийт орлогод үзүүлэх бүтцийн шилжилтийн нөлөөллийн шинжилгээний үндсэн
өгөгдлүүд
Бараа эргэлт, мян.төг
№
1.
2.
Бараа
Хүнсний
Аж үйлдвэрийн
Бүгд
Өнгөрсөн
он
2800
3500
6300
Тайлант
он
2429
4048
6477
Бараа эргэлт дэх
хувийн жин, %
Өнгөрсөн
он
44
56
100
Тайлант
он
38
62
100
Худалдааны
нэмэгдлийн дундаж
түвшин, %
Өнгөрсөн Тайлант
он
он
40
44
34,6
41,85
39,95
42,65
Бодолт.
Үе нэг бүрийн нийт бараа эргэлтийн дүнг тооцсоноор нийт борлуулалтын хэмжээнд
эзлэх барааны бүлэг нэг бүрийн эзлэх хувийн жинг тодорхойлдог. Бараа эргэлтийг холбогдох
үеийн бүлгүүдээр нийт бараа эргэлтэд хувааж 100 үржүүлдэг.
Дараа нь бараа борлуулалтын нийт дундаж орлогыг тооцдог: бараа эргэлтийг
худалдааны нэмэгдлийн дундаж түвшингээр үржүүлэх ба олж авсан хэмжээг
худалдааныдундаж түвшний дүнд хувааж холбогдох үеүүдийг 100 үржүүлдэг. Үүний
дараагаар байгууллагаар бүхэлд нь нийт барааны орлогын дундаж дүнг тооцдог.
Байгууллагын худалдааны нэмэгдлийн нийт дундаж түвшинг бүхэлд нь олохдоо
байгууллагын худалдааны нэмэгдлийн дундаж түвшний дүнг бүхэлд нь худалдах үнээрх
борлуулалтын хэмжээнд хувааж 100 үржүүлдэг. Худалдах үнээрх борлуулалтын хэмжээг
нийт бараа эргэлтээс байгууллагын худалдааны нэмэгдлийн дундаж түвшинг бүхэлд нь
хасаж тодорхойлдог.
Нийт орлогод үзүүлэх бүтцийн шилжилтийн нөлөөний тооцооны өгөгдлүүд
Барааны борлуулалтын дундаж
Нийт орлогын
Процентийн
нийт орлого
тооцооны
Бараа
тоо
түвшин
Өнгөрсөн он
Тайлант он
Хүнсний
800
742
1500
Аж үйлдвэрийн
900
1194
2162
Бүгд
1700
1936
3663
36,63
Процентийн тоог тайлант үеийн барааны бүлэг нэг бүрийн хувийн жинг энэ бүлэг дэх
өмнөх үеийн худалдааны нэмэгдлийн дундаж түвшингээр үржүүлж олдог.
Дараа нь байгууллагаар бүхэлд нь процентийн тоог тооцохдоо барааны бүлэг нэг
бүрээрх процентийн тоог нэмж дүгнэдэг. Процентийн тооны дүнг 100 хувааж тайлант бараа
эргэлтийн бүтэц дэх ба суурь (өнгөрсөн оны) худалдааны нэмэгдлийн түвшин дэх нийт
21

22. орлогын түвшинг (байгууллагаар бүхэлд нь) олж авдаг. Түүнийг мөн тооцоот түвшин гэж
нэрлэдэг. Тооцоот түвшин ба өмнөх үеийн худалдааны нэмэгдлийн нийт дундаж түвшин
хоорондын зөрүү нь бараа эргэлтийн бүтцийн өөрчлөлтийн нөлөөн доорх нийт орлогын
түвшний өөрчлөлтийг харуулна: 36,63 – 36,95 = - 0.32 %.
Ингэснээр өнгөрсөн үеийн түвшинд нэмэгдлийг хадгалаж үлдсэн нөхцөл ба бараа
эргэлтийн тайлант бүтцийн бодит өөрчлөлттэй үед бараа эргэлтэд хандах нийт орлогын
түвшин 0,32 % буурсан байна.
Бараа эргэлт дэх бүтцийн шилжилтийн нөлөөн доорх нийт орлогын абсолют
өөрчлөлтийг олохын тулд худалдан авалтын үнээрх тайлант борлуулалтын хэмжээг олж
авсан бүтцийн нөлөөний түвшингээр үржүүлэх (-0,32) ба 100-д хуваана: (6477 - 1936) ∙ (-0,32)
/ 100 ≈ - 15 мян.төг.
Тайлант нэмэгдлийн түвшингээс тэдгээрийн тооцоот түвшинг хасаж нитй орлогын
түвшинд ногдох барааны нэр төрлөөрх худалдааны нэмэгдлийн түвшний өөрчлөлтийг нөлөөг
олж авна: 42,65 – 36,63 = 6.02 %.
Ингэснээр барааны худалдааны нэмэгдэл өссөн нь орлогын түвшинг 6,02 %
нэмэгдүүлсэн, эсвэл 273 мян.төг. [(6477 - 1936) ∙ 6,02 / 100]. Эндээс харахад, орлогын
абсолют өөрчлөлтөд үзүүлэх нэмэгдэл өссөний нөлөөг өмнөх тооцоотой нэгэн адил олно,
худалдан авалтын үнээрх барааны борлуулалтын тайлант хэмжээг олж авсан нэмэгдлийн
нөлөөний түвшингээр (6,02) үржүүлээд 100-д хуваадаг.
Үүнээс гадна нийт орлогын дүнд үзүүлэх бараа эргэлтийн нөлөөг мөн тодорхойлж
болно. Худалдан авалтын үнээрх борлуулалтын хэмжээний абсолют өөрчлөлтийг өмнөх
үеийн худалдааны нэмэгдлийн дундаж түвшингээр үржүүлнэ: . [(6477 - 1936) - (6300 - 1700)] ∙
36,95 : 100 ≈ - 22 мян.төг.
Түвшингээрх хүчин зүйлсийн нөлөөг нэмэн байгууллагаар бүхэлд нь худалдааны
нэмэгдлийн дундаж түвшний өөрчлөлттэй тэнцүү дүнг гаргаж авна:
- 0.32 + 6.02 = 42.65 – 36.95 = 5.7.
Абсолют хэмжээгээрх хүчин зүйлсийн нөлөөг дүгнэснээр байгууллагаар бүхэлд нь
нийт орлогын абсолют өөрчлөлттэй тэнцүү хэмжээг олж авна:
- 15 + 273 – 22 = 1936 – 1700 = 236 мян.төг.
Жишээ 8. Хавсралт 3-н үндсэн дээр дутуу өгөдлүүдийг бөглөх ба тооцох, мөн түүнчлэн
хэрэв тайлант үеийн инфляцийн индекс 1,15 байгаа бол барааны борлуулалтын санхүүгийн
үр дүнд нөлөөлөх бараа эргэлтийн, нийт орлогын түвшний ба эргэлтийн зардлын түвшний
нөлөөг тооцох. Дүгнэлт гаргах.
Бодолт.
Худалдааны байгууллагын ашиг ба алдагдлын тайлангийн дагуу нийт орлогыг
тодорхойлохдоо худалдсан үнээрх барааны борлуулалтын (нетто) орлогоос худалдан авсан
үнээрх борлуулалтыг (тайлангаарх өөрийн өртөг) хасдаг. Барааны борлуулалтын үр дүнг
нийт орлогоос эргэлтийн зардлыг хасаж (тайлангаарх худалдааны зардал) олдог.
Үзүүлэлтүүдийн түвшинг (нийт орлогын, эргэлтийн зардлын, бараа борлуулалтын үр
дүнг) олохдоо эдгээр үзүүлэлт нэг бүрийг тухайн үеийн бараа эргэлтэд харьцуулан 100
үржүүлдэг.
22

23. Абсолют өөрчлөлтийг тайлант ба суурь оны үзүүлэлтүүдийн (өмнөх оны) зөрүүгээр
тодорхойлдог.
Шилжүүлсэн хэмжээг тайлант үеийн абсолют үзүүлэлтийг инфляцийн коэффициентод
(1,15) хувааж олдог.
Харьцангуй үзүүлэлтүүдээр (түвшингээр) шилжүүлсэн өнөөгийн хэмжээг олдоггүй, учир
нь тэдгээрт инфляци нөлөөлдөггүй. Бүх үзүүлэлтүүдээрх нэг ижил коэффициентийн үнэ
нэмэгдэх нь бараа эргэлтэд хандах үзүүлэлтүүдийн түвшиний тооцоон дахь энэхүү
коэффициентийн дараа дараагийн бууралтад хүргэдэг. Ингэснээр түвшинд үзүүлэх
инфляцийн нөлөөг үгүйсгэдэг байна.
Үнийн нөлөөгүй абсолют үзүүлэлтүүдийн өөрчлөлтийг өнөөгийн шилжүүлсэн
үзүүлэлтүүдээс хэмжээнээс өнгөрсөн үеийн холбогдох үзүүлэлтүүдийн хэмжээг хасаж олдог.
Үнийн нөлөөгүй харьцангуй үзүүлэлтүүдийн (түвшингүүдийн) өөрчлөлт тэдгээрийн
абсолют өөрчлөлттэй тэнцүү байна.
Дурдсан хүчин зүйлсийг нөлөөг зөрүүгийн аргаар олдог.
Ашгийн дүнд үзүүлэх бараа эргэлтийн нөлөөг дараах томъёогоор олдог:
энд
– бараа эргэлтийн суурь хэмжээ (тайлант оны өмнөх);
– тайлант бараа эргэлтийн хэмжээ;
- ашигт ажиллагааны суурь түвшин.
Инфляцийн нөхцөлд тайлант өгөдлүүдийн оронд хөрвүүлсэн хэмжээг ашигладаг.
Хүснэгтийн өгөдлүүдээр бараа эргэлтийн бууралт нь дараах байна:
Нийт орлогын дундаж
тусламжтайгаар тооцдог:
энд
түвшний
өөрчлөлтийн
нөлөөг
дараах
илэрхийллийн
- нийт орлогын суурь ба тайлант дундаж түвшин.
Хүснэгтийн өгөдлүүдээр энэхүү хүчин зүйл 2,91% өссөн нь ашгийг дараах хэмжээгээр
нэмэгдүүлнэ:
Ашгийн хэмжээнд үзүүлэх зардлын түвшний нөлөөг дараах томъёогоор тодорхойлно:
энд
– эргэлтийн зардлын суурь ба тайлант дундаж түвшин.
23

24. 24

25. Эргэлтийн зардлын түвшин 5,46% нэмэгдсэн байгаа нь ашгийг дараах байдлаар
бууруулахад хүргэнэ:
Эдгээр хүчин зүйлсийн нийт нөлөө нь бүхэлдээ үнийн нөлөөгүйгээр барааны
борлуулалтын үр дүнгийн өөрчлөлттэй тэнцүү байгааг тооцоо нотолж байна:
Үзүүлэлтүүдийн үнийн өөрчлөлтийн тэдгээрийн утгад үзүүлэх нөлөөг эдгээр
үзүүлэлтүүдийн тайлант үеийн абсолют хэмжээ ба хөрвүүлсэн хэмжээ хоорондын зөрүүгээр
тооцдог.
Жишээ 9. Хавсралт 3-с хүснэгтийн дутуу өгөдлүүдийг бөглөх ба тооцох.
Маржинал орлогын хэмжээ, үйлдвэрлэлийн хөшүүргийн нөлөөллийн хүч, мөн түүнчлэн
үйлдвэрлэлийн хөшүүргийн нөлөөллийн доорх ашигт үзүүлэх бараа эргэлтийн өөрчлөлтийн
нөлөөг тодорхойлох.
Дүгнэлт гаргах.
Бодолт.
Худалдааны байгууллагын ашиг ба алдагдлын тайлангийн дагуу НӨАТ ороогүй нийт
орлогыг худалдааны үнээрх барааны борлуулалтын орлого (нетто) ба худалдан авсан үнээрх
борлуулалтын (тайлангаарх өөрийн өртөг) хэмжээ хоорондын зөрүү гэж тодорхойлдог.
Барааны борлуулалтын үр дүнг нийт орлогоос эрэглтийн зардлыыг (тайлангаарх худалдааны
зардал) хасаж олдог.
Аж үйлдвэрт нийт орлого нь НӨАТ ба акциз ороогүй борлуулалтын орлоготой (нетто)
тэнцүү байна.
№
1
2
3
4
5
Үзүүлэлтүүдийн нэр
Бараа эргэлт
НӨАТ ороогүй нийт орлого
Эрэглтийн зардал
Үүнээс хувьсах зардал
Маржинал орлого
Бараа борлуулалтын үр дүн
Өнгөрсөн он
Тайлант он
6300
1700
800
550
1150
900
6477
1936
1176
740
1196
760
Өсөлтийн
хурдац
2,81
13,88
47
34,54
4
-15,56
Маржинал орлогыг нийт орлогын дүнгээс (НӨАТ ба акциз ороогүй) хувьсах зардлын
хэмжээг хасаж тодорхойлдог.
Барааны борлуулалтын үр дүнг нийт орлогоос эргэцийн зардлыг хасаж тодорхойлдог
(тайлангаарх худалдааны зардал).
25

26. Аж үйлдвэрт барааны (ажил, үйлчилгээ) борлуулалтын үр дүнг НӨАТ ба акциз
(борлуулалтын (нетто) орлогоос) ороогүй нийт орлогоос үйлдвэрлэлийн өөрийн өртөг ба
худалдааны зардлыг хасаж олдог.
Өсөлтийн хурдацыг үзүүлэлтийн абсолют өөрчлөлтийг (холбогдох үзүүлэлтийн
тайлант ба суурь хэмжээ хоорондын зөрүү) түүний суурь хэмжээнд харьцуулж тодорхойлдог.
Тухайн үеийн үйлдвэрлэлийн хөшүүргийн нөлөөний хүчийг маржинал орлогыг
холбогдох үеийн барааны борлуулалтын ашигт харьцуулан тооцдог:
L0 = CM0 : P0 = 1150 : 900 = 1,28.
Үйлдвэрлэлийн хөшүүргийн нөлөөн дорх бараа эргэлтийн өөрчлөлтийн нөлөөг суурь
үеийн үйлдвэрлэлийн хөшүүргийн нөлөөнийн хүчийг мөн энэ үед харьцуулан бараа
эргэлтийн хурдацаар үржүүлэн олдог:
1,28 ∙ 2,81 = 3,6.
Үйлдвэрлэлийн хөшүүргийн нөлөөн дор бараа эргэлт 2,81% нэмэгдсэн нь (тогтмол
зардлын тухайн түвшинд байхад) ашгийг 3,6% өсгөсөн байна. Ашгийн бодит бууралт нь
нөлөөг нь жишээ 1 ба 2-т үнэлэгдсэн бусад хүчин зүйлсийн нөлөөн дор болсон байна.
Бодлого
1. Хүснэгт дэх дутуу өгөгдлүүдийг бөглөх.
Процентийн тооны аргаар нийт орлогод үзүүлэх барааны бүтцийн шилжилт,
худалдааны нэмэгдлийн дундаж түвшний өөрчлөлт ба бараа эргэлтийн нөлөөг тодорхойлох.
Дүгнэлт гаргах.
№
1.
2.
Бараа
Хүнсний
Аж үйлдвэрийн
Бүгд
Бараа эргэлт,
мян.төг
Өнгөрсөн
он
45
39
Тайлант
он
58
47
Бараа эргэлт дэх
хувийн жин, %
Өнгөрсөн
он
Тайлант
он
Худалдааны
нэмэгдлийн дундаж
түвшин, %
Өнгөрсөн
Тайлант
он
он
24
25
21
17
2. Хавсралт 1-с хүснэгт дэх дутуу өгөгдлүүдийг бөглөх ба тооцох.
Хэрэв тайлант үеийн инфляцийн индекс 1,2 байсан бол бараа борлуулсаны
санхүүгийн үр дүнд үзүүлэх бараа эргэлтийн, нийт орлогын түвшний ба эргэлтийн зардлын
түвшний нөлөөг тооцох.
Дүгнэлт гаргах.
26

27. №
Үзүүлэлтийн нэр
1
2
3
4
5
6
7
Бараа эргэлт
НӨАТ ороогүй нийт орлого
Бараа эргэлтэд харьцах нийт орлогын түвшин
Борлуулсан бараанд ногдох эргэлтийн зардал
Бараа эргэлтийн зардлын түвшин
Бараа борлуулалтын үр дүн
Бараа эргэлтэд ногдох борлуулалтын ашгийн
түвшин
Хэмжих
нэгж
мян.төг.
мян.төг.
%
мян.төг.
%
мян.төг.
Өмнөх үе
Тайлант
үе
%
3. Хүснэгт дэх дутуу байгаа өгөдлүүдийг (хавсралт 1) бөглөх ба тооцох.
Маржинал оролгын хэмжээ, үйлдвэрлэлийн хөшүүргийн нөлөөллийн хүч, мөн
үйлдвэрлэлийн хөшүүргийн нөлөөн доорх ашигт үзүүлэх бараа эргэлтийн нөлөөг
тодорхойлох.
Дүгнэлт гаргах.
д/д
1.
2.
3.
Үзүүлэлтийн нэр
Бараа эргэлт
НӨАТ ороогүй нийт орлого
Эргэлтийн зардал, хувьсах зардал орсон
27
Өмнөх үе
(мян.төг)
Тайлант үе

28. 3. Санхүү-хөрөнгө оруулалтын таамаглалын шинжилгээ
Жишээ 1. Хавсралт 3-н өгөдлүүдээр А байгууллагад зориулан хүснэгтиг бөглөх. Дутуу
байгаа үзүүлэлтүүдийг тооцох. Санхүүгийн хөшүүргийн бүрдүүлэгчийн үндсэн дээр хоёр
байгууллага нэг бүрийн эрсдэлд автах байдал эсвэл тогтвортой байдлыг үнэлэх.
Хөрөнгө оруулалтын ажлын үзүүлэлтүүд
Өөрийн капитал (ӨХ), мян.төг
Өглөг ороогүй зээлийн хөрөнгө (ЗХ), мян.төг
Хөрөнгө оруулалтын баланс, мян.төг
Хөрөнгө оруулалт ашигласаны нетто-үр дүн (EBIT), мян.төг
Хөрөнгө оруулалтын эдийн засгийн үр ашиг (ЭЗҮА), %
Зээлээрх санхүүгийн зардал (СЗ), мян.төг
Дундаж тооцоот зээлийн хүү (ДТЗХ), %
Байгууллага
А
Б
1509
1620
425
1100
1934
2720
735
1250
38
45,96
85
220
20
20
Бодолт.
Хөрөнгө оруулалтын баланс дахь өөоийн капитал нягтлан бодох бүртгэлийн балансын
пассивын IV бүлгийн дүнтэй, хэрэглээний сан, ирээдүйн зардлын нөөц ба төлбөрөөс хасах
алдагдал, активаар орж байнаа хасах хөрөнгө оруулагчидтай хийх тооцоотой тэнцүү байна.
Б байгууллагад шинжилгээний хүснэгтэд бэлэн өгөдлүүд байгаа болохоор А
байгууллагад зориулан хавсралт 3-с сонгож авья.
А байгууллагын өөрийн капиталыг нягтлан бодох бүртгэлийнм балансаас (хавсралт 3)
тодорхойльё:
ӨХ = 1503 + 7 – 1 = 1509 мян.төг.
Зээлийн капитал өр төлбөр ороогүй зээлийн хөрөнгийни дүнтэй тэнцүү байна (340 + 85
= 425 мян.төг.).
Олж авсан өгөдлүүдээ шинжилгээний хүснэгтэд оруулна.
Эдийн засгийн үр ашгийг тодорхойлохдоо хөрөнгө орууулалт ашигласаны нетто-үр
дүнг шинжилгээний балансын нийт дүнд харьцуулдаг.
ЭЗҮА = 735 : 1934 · 100 = 38 %.
Дундаж тооцоот зээлийн хүүг зээлээрх бүх санхүүгийн зардлыг зээлийн хөрөнгийн
дүнд харьцуулсантай тэнцүү байна:
ДТЗХ = 85 : 425 · 100 = 20 %.
Санхүүгийн хөшүүргийн дифферэнциаль эдийн засгийн үр ашиг ба дундаж тооцоот
зээлийн хүү хоорондын зөрүүг ашгийн татвар ногдуулалтын хүүгээр багасгасантай тэнцүү
байна:
СХД = 2 : 3 (ЭЗҮА - ДТЗХ).
28

29. СХД А = 2/3 (38% - 20%)= 12 %.
СХД Б = 2/3 (45,96% - 20%) = 17,31 %.
Санхүүгийн хөшүүргийн мөрийг дараах харьцаагаар тодорхойлдог:
СХМ = ЗХ : ӨХ.
СХМ А = 425 : 1509 = 0,28.
СХМ Б = 1100 : 1620 = 0,68.
Санхүүгийн хөшүүргийн нөлөөний түвшинг дараах илэрхийллийн тусламжтай олдог:
СХНТ = СХД ∙ СХМ.
СХНТ А = 12 · 0.28 = 3,36 %.
СХНТ Б = 17,31 · 0,68 = 11,77%.
Б байгууллагын дифференциал А байгууллагынхаас өндөр байгаа нь түүний зээлийн
хөрөнгийн ашигт байдал давсан байгаа ба зээлээ хаах үүднээс Б байгууллагад зээлийн
хөрөнгийг татах эрсдэл бага байгааг харуулж байна.
Б байгууллага А байгууллагаас илүү өндөр дифференциалтай байгаа нь нөлөөний
түвшинг дээшлүүлэхэд зориулан санхүүгийн хөшүүргийн мөрөө (зээлийн хөрөнгийн хэмжээг)
нэмэгдүүлэх боломжтой байна.
А байгууллагын дифференциал доогуур байгаа боловч бага санхүүгийн мөртэй үед
мөн л өндөр юм. Энэ нь түүнд өөрийн хөрөнгийн үр ашгийг дээшлүүлэхийн тулд зээлийн
капиталаа нэмэгдүүлэх боломжийг олгож байна.
А байгууллагатай харьцуулахад Б байгууллагын зээлийн хөрөнгийн эзлэх хувийн жин
давсан байгаа ба илүү өндөр дифференциал нь түүнд илүү түвшний санхүүгийн хөшүүргийн
нөлөөтэй байх боломжийг олгосон байна.
Хоёр байгууллагын ажил нь хангалттай үр ашигтай байна. Тэд зээлийн хөрөнгийн бага
хувийн жинтэй байгаа учир тэдэнд зээл ологоход хязгаарлалт хийх үндэслэл байхнүй байна.
Үүнээс гадна дахин хэлэхэд Б байгууллагын илүү өндөр санхүүгийн хөшүүргийн
хэмжээ нь төлбөрийн чадварын үүднээс банкны эзний эрсдлийг нэмэгдүүлж байна. Тэгээд
энэхүү эрсдлийг орлуулахын тулд банк энэ байгууллагад зээл олгохдоо зээлийн хүүгээ нэмж
болох юм. Түүгээр үл барам түүний өндөр үр ашиг нь банкны хүүгийн нэмэгдэлтийг хааж
чадах болно.
Жишээ 2. Байгууллага автомашиныг ашигласанаар 8 жилийн туршид жил бүр 14 сая
төгрөгийн ашиг олж болно. Автомашиныг ашигласанаас багагүй ашигтай байх 20%
хүүтэйгээр 8 жилээр банкинд мөнгөө хадгалуулахын тулд байгууллага ямар үнээр тухайн
автомашиныг зарж болох хамгийн бага мөнгөн дүнг тооцох. 8 жилийн дараах автомашины
үлдэгдэл өртөг 10 сая төгрөг байх болно.
29

30. Бодолт.
Эхлээд байгууллага 8 жилийн туршид машиныг ашигласанаар олох цэвэр мөнгөн
урсгалыг тооцоольё. Жилийн ашгийг жилийн тоогоор үржүүлэн автомашины үлдэгдэл өртгийг
нэмнэ:
FV = 8 ∙ 14 + 10 = 122 сая төгрөг.
Энэ нь автомашныг ашигласан тохиолдолд байх хөрөнгө оруулалтыг ашигласаны үр
дүнгийн ирээдүйн мөнгөн өртөгтэй тэнцүү байна.
Жилийн 20% хүүтэй банкинд автомашинаа худалдсан хөрөнгөө хийхэд олж авах
хамгийн бага үнийг тодорхойлохын тулд 20% орлоготой байх үеийн машин ашигласанаас
орж ирэх мөнгөн дүнгийн өнөөгийн өртгийг олох хэрэгтэй:
,
энд
энд
– дисконтын үржүүлэгч,
r – банкны хүүгийн хэмжээ, 0,2 байна.
n - банкинд хөрөнгөө хадгалуулсан тохиолдолд мөнгөн дүн орлого өгөх
жилийн тоо.
Худалдсанаас олох хамгийн бага дүн дараах байна:
Банкинд хөрөнгөө оруулаад автомашиныг ашигласанаас дутахааргүй орлоготой
байхын тулд байгууллага автомашинаа 28,373 сая төгрөгөөс багагүй үнээр худалдах ёстой.
Жишээ 3. Байгууллагын удирдлага 8 сая төгрөгийн үнэтэй худалдааны тоног
төхөөрөмжийг худалдан авснаар 11 жилийн туршид жил бүр 3 сая төгрөгийн ашиг өгөх болно
гэж таамаглал дэвшүүлж байгаа. Эдгээр хөрөнгийг банкинд хадгалуулсан тохиолдолд жил
бүрийн орлого 12% байна гэж үзэж байгаа.
Цэвэр өнөөгийн нөлөөний үзүүлэлтийн үндсэн дээр тоног төхөөрөмжийг худалдан авах
ба ашиглахтай холбоотой төслийг хэрэгжүүлэх хэрэгтэй эсэхийг тооцох.
Бодолт.
Цэвэр өнөөгийн нөлөөний үзүүлэлтийг дараах томъёогоор тооцдог:
энд
- хөрөнгө оруулалтаас орж байгаа жилүүдийн орлого;
n – хөрөнгө оруулалтын амьдралын мөчлөгийн жилүүд;
30

31. CI – анхны хөрөнгө оруулалт. Тухайн үзүүлэлтийг илүү нарийн шинжлэхийн тулд
цэвэр хөрөнгө оруулалтаар нь авах хэрэгтэй. Цэвэр хөрөнгө оруулалтын хэмжээ нь хөрөнгө
оруулалт хийх тухай шийдвэрээс гарсан дурын чөлөөлөгдсөн активын өртгийг хассан
капиталын шинэ активт зориулагдсан шаардлагатай хэмжээтэй тэнцүү байна.
Хөрөнгө оруулалтын процесс нь банкны депозитод байршуулсан хөрөнгийн ашгаас
түүний ашиглалтын ашиг давж байх шалгуурыг биелүүлж байх ёстой учираас тухайн хөрөнгө
оруулалтын орлогыг банкинд хөрөнгөө оруулсаны орлоготой харьцуулахын тулд цэвэр
өнөөгийн нөлөөний үзүүлэлтийг банкны орлогын хүү r-тай тэнцүү байхаар авах хэрэгтэй, r =
12%. Тухайн тооцоонд хөрөнгө оруулалтын орлогын хүүгийн хэмжээг нэгжид хувиар авдаг,
өөрөөр хэлбэл, 12%-г 100-д хуваадаг:
Цэвэр өнөөгийн нөлөөний хэмжээ нь тэгээс их байгаа учир зээлийн хүү банкны
хадгаламжийн хүүтэй тэнцүү орлоготой үед тоног төхөөрөмжийг худалдан авах ба ашиглах
төсөл нь ашигтай байна. Түүнийг ашигласанаас олох ашиг нь банкны депозитод хөрөнгө
байршуулсан ашгаас давж байна. Иймээс төслийг хэрэгжүүлсэн нь зүйтэй.
Жишээ 4. Хөрөнгө оруулалтын орлогын норм 10% байхад 7 жилийн дараа 35 сая
төгрөгтэй байхын тулд өнөөдөр төсөлд хөрөнгө оруулахад хэдий хэмжээний хөрөнгө
хэрэгтэйг тооцох.
Бодолт.
Төслийг ашигласнаар ирээдүйн өртгийн хэмжээ нь өнөөдөр ямар байхыг дараах
томъёогоор тодорхойлно:
энд
FV – хөрөнгө оруулалтын ирээдүйн өртөг;
r – банкны хүүгийн хэмжээ;
n – хөрөнгө оруулалт үргэлжлэх хугацаа, жилийн тоо.
Тооцоогоор төслийн хөрөнгө оруулалтанд 17,961 сая төгрөгийг оруулах хэрэгтэй.
Жишээ 5. Байгууллагын удирдлага 20 сая төгрөгийн үнэтэй худалдааны тоног
төхөөрөмжийг худалдан авах нь 9 жилийн туршид жил бүр 7 сая төгрөгийн ашиг авчрах
болно гэж үзэж байгаа. Энэхүү хөрөнгийг банкинд хадгалуулбал олж болох жил бүрийн
орлого 12% байна гэж үзэж байгаа.
Хөрөнгө оруулалтын үр ашгийн индексийн үндсэн дээр тоног төхөөрөмжийг худалдан
авах ба ашиглахтай холбоотой төслийг хэрэгжүүлж болох эсэхийг тодорхойлох.
Бодолт.
Хөрөнгө оруулалтын үр ашгийн индексийг дараах томъёогоор тооцно:
31