1. С.Довчингийн нэрэмжит Хөдөлмөрийн Гавъяаны Улаан
Тугийн Одонт Санхүү Эдийн Засгийн Дээд Сургууль,
Экономикс, Эконометриксийн тэнхим
АЖ ҮЙЛДВЭРИЙН САЛБАРЫН ӨНӨӨГИЙН БАЙДАЛ, ХӨГЖЛИЙН ХАНДЛАГА,
КОМПАНИУДЫН САНХҮҮГИЙН ТАЙЛАНД ҮНДЭСЛЭСЭН ГҮЙЦЭТГЭЛИЙН
ШИНЖИЛГЭЭ, ЗЭРЭГЛЭЛ
ШУТИС –с зохион байгуулж буй “Бизнесийн орчны шинэтгэл” сэдэвт “Эрдмийн Шувуу” эрдэм
шинжилгээний бага хуралд зориулав.
Удирдсан:
Ц.Батсүх
СЭЗДС-н Экономик, Эконометриксийн
тэнхмийн эрхлэгч, доктор (Ph.D)
Ч.Анхбаяр
Хадгалаламж банкны Эрсдлийг
Удирдах Газрын захирал
Боловсруулсан:
Б.Баасандорж
СЭЗДС, Бизнесийн Эдийн Засаг-3
baska_dagama@yahoo.com; 9917-3972
Ч.Баттөр
СЭЗДС, Бизнесийн Эдийн Засаг-4
cbattur@yahoo.com; 9903-1741
С.Дашдорж
СЭЗДС, Бизнесийн Эдийн Засаг-4
n_dashk@yahoo.com; 9902-9054
УЛААНБААТАР 2011

2. АГУУЛГА
I.
ОРШИЛ ....................................................................................................................................... 3
II.
ОНОЛЫН ХЭСЭГ ....................................................................................................................... 5
i.
Кластер хөгжлийн ойлголт...................................................................................................... 5
ii.
Хөрөнгө оруулалтын зарчим................................................................................................. 10
iii. Пүүсийн гүйцэтгэл, капиталын бүтэц ................................................................................... 12
iv. Зээлийн зэрэглэл, рейтингийн аргачлал ............................................................................... 15
v.
Хэсэгчлэн засварлагдсан загвар (Partial adjustment model) .................................................. 20
III.
ТООН ҮЗҮҮЛЭЛТҮҮДИЙН ТАЙЛБАР, СУДАЛГААНЫ АРГАЧЛАЛ ........................... 21
IV.
СУДАЛГАА, ШИНЖИЛГЭЭНИЙ ХЭСЭГ.......................................................................... 23
i.
Монголын аж үйлдвэрийн салбарын өнөөгийн байдал........................................................ 23
ii.
Пүүсийн гүйцэтгэл буюу ашигт ажиллагааны шинжилгээний үр дүн ................................ 24
iii. Борлуулалтад нөлөөлөгч хүчин зүйлсийн шинжилгээ ......................................................... 26
iv. Зээлийн зэрэглэл, рейтингийн үр дүн ................................................................................... 27
V.
ДҮГНЭЛТ .............................................................................................................................. 33
VI.
САНАЛ, ЗӨВЛӨМЖ ............................................................................................................. 33
VII.
АШИГЛАСАН МАТЕРИАЛЫН ЖАГСААЛТ .................................................................... 34
ХАВСРАЛТ....................................................................................................................................... 36
Хавсралт1 ...................................................................................................................................... 36
Хавсралт 2 ..................................................................................................................................... 42
Хавсралт 3 ..................................................................................................................................... 48
Хасвралт 5 ..................................................................................................................................... 49
2

3. АЖ ҮЙЛДВЭРИЙН САЛБАРЫН ӨНӨӨГИЙН БАЙДАЛ, ХӨГЖЛИЙН ХАНДЛАГА,
КОМПАНИУДЫН САНХҮҮГИЙН ТАЙЛАНД ҮНДЭСЛЭСЭН ГҮЙЦЭТГЭЛИЙН
ШИНЖИЛГЭЭ, ЗЭРЭГЛЭЛ
Б.Баасандорж, Ч.Баттөр, С.Дашдорж
ТАЛАРХАЛ
Тус судалгааг хийхэд удирдан чиглүүлж, ажилласан Хадгаламж банкны Эрсдлийг Удирдах
Газар-н захирал Ч.Анхбаяр, мөн эконометриксийн арга, аргачлалыг зааж сургасан эрхэм багш,
СЭЗДС-н ЭЭТ-н эрхлэгч Ц.Батсүх (Ph.d) нарт гүнээ талархал илэрхийлье.
ХУРААНГУЙ
Тус судалгааны ажлаар бид ерөнхийдөө аж үйлдвэрийн салбарын өнөөгийн байдлыг макро болон
микро түвшинд шинжлэхийг зорьсон болно. Макро талаас ДНБ –д эзлэх аж үйлдвэрийн
салбаруудын (уул уурхай, боловсруулах, эрчим хүч) хувь нэмэр, хөдөлмөрийн шилжилт, зээлийн
задаргаанд төвлөрсөн юм. Мөн кластер хөгжлийн ерөнхий тоймыг онолын түвшинд тайлбарлаж,
ач холбогдлыг харууллаа. Харин микро түвшинд Монголын хөрөнгийн биржид бүртгэлтэй өөр
өөр салбарын нийт 29 компанийн 2000 – 2009 оны 10 жилийн санхүүгийн тайланд үндэслэн
пүүсийн гүйцэтгэл (хөрөнгийн өгөөж - ROA) нь капиталын бүтэц, хөрөнгийн хэмжээ, салбар
зэргээс хэрхэн хамаарч буйг панел үнэлгээний аргачлал ашиглан мэдэхийг зорилоо. Бидний
үнэлгээгээр удирдаж чадахуйц, үр ашгийг нэмэгдүүлэх боломжит гол хүчин зүйл нь
борлуулалтаа нэмэгдүүлэх байсан юм. Бид борлуулалтад нөлөөлөгч микро хувьсагчдыг таних
зорилгоор Монголын 362 компанийн түүвэр судалгааг1 авч ашиглан регрессийн шинжилгээг
хийсэн юм. Бизнес эрхлэгч байгууллагуудад тулгамдаж буй гол асуудал болох зээл,
санхүүжилтэд чухал нөлөөтэй болоод байгаа рейтинг, зэрэглэлийн арга, аргачлал 2 -д үндэслэн
бид сонгож авсан 29 компанийн хувьд зэрэглэл тогтоосон болно.
Түлхүүр үгс: Пүүсийн гүйцэтгэл, потенциаль гүйцэтгэл, капиталын бүтэц, аж үйлдвэрийн
салбарын өсөлт, хөрөнгө оруулалтын зарчим, кластер хөгжлийн онол, зээлийн зэрэглэл,
I.
ОРШИЛ
Эдийн засгийн хөгжил, өсөлтийн онолын дагуу улс орны хөгжилд аж үйлдвэрийн салбарын
үүрэг, оролцоо өндөр байдаг нь олон судалгааны ажлын эмпирик үр дүнгээр батлагдсан. Тиймээс
сүүлийн жилүүдэд аж үйлдвэрийн дүүргүүд гэж нэрлэгдэх болсон нэмүү өртгийг ихээр бий
болгодог салбаруудын хөгжлийг онцлох, хөгжүүлэх гарцыг хайх судалгаа, шинжилгээ ихээр
хийгдэж байна. (Todaro, Economics Development)
1
Дэлхийн банк, Европын сэргээн босголт, хөгжлийн банкнаас хийгдсэн “Бизнесийн орчин, байгууллагын
үйл ажиллагааг судлах асуулга” нэртэй 14 бүлэг бүхий тайлан. Тус тайлан нь Дэлхийн банкны гишүүн
орнуудад тодорхой хугацааны давтамжтайгаар хйигддэг.
2
Дэлхийн хэмжээнд Standard and Poors, Moody зэрэг байгууллагуудаас рейтинг хийдэг бөгөөд, бидний
хувьд тэдгээртэй төсөөтэй байдлаар AAA –н аргачлалд үндэслэсэн болно.
3

4. Манай улсын эдийн засгийн түүх, хөгжил нь аж үйлдвэр гэхээс илүүтэйгээр хөдөө аж ахуйд
суурилсан байдалтайгаар 2001 оныг хүрсэн билээ. Өөрөөр хэлбэл хөдөө аж ахуйн ДНБ –д эзлэх
хувиас аж үйлдвэрийн салбар анх удаа давж гарсан юм. Хэдийгээр аж үйлдвэрийн салбарын
эдийн засаг дахь оролцоо нэмэгдэж байгаа ч, хангалттай түвшинд биш буюу хөдөө аж ахуйн
салбартай харьцуулахад 2010 онд дөнгөж 12 хувиар илүү байгаа юм. (Үндэсний статистикийн
хороо, Сарын эмхтгэл: 2010 оны 12 сар)
Мөн 2010 оны байдлаар боловсруулах үйлдвэрлэл нийт аж үйлдвэрийн салбарын дөнгөж 15
орчим хувийг эзэлж байгаа нь манай эдийн засаг уул уурхайн орлогоос хэт хамааралтай байгааг
харуулж байна. (Аж үйлдвэрийн салбарт эзлэх хувийн жин нь 73 орчим хувь) Иймээс манай
улсын экспортын бүтцэд давамгайлж буй түүхий эд, хөдөө аж ахуйн бүтээгдэхүүний оронд
нэмүү өртөг шингэсэн, боловсорсон бүтээгдэхүүн үйлчилгээг үйлдвэрлэх зайлшгүй шаардлага
байгаа юм.
Бид тус судалгааны ажилдаа үйлдвэрлэлүүд хэрхэн өөр хоорондоо хамааран хөгждөг болохыг
кластер хөгжлийн онолоор Онолын хэсгийн 1 –рт харуулна. Ингэснээр томоохон үйлдвэрүүдэд
түшиглэсэн жижиг, дунд үйлдвэрүүдийг хэрхэн цогцоор нь хөгжүүлдэг болохыг танихыг зорьсон
юм. Тэгвэл Онолын хэсгийн 2 –рт нь тэдгээр цогц компаниудын төрөл, онцлогоос шалтгаалан
санхүүжилтийг хэрхэн зохистой шийдэх талаар хөрөнгө оруулалтын зарчмын схемээр үзүүлнэ.
Тухайн компанийн гүйцэтгэлийг бид ашигт ажиллагаагаар (ROA) төлөөлүүлэн авсан бөгөөд, энэ
нь өөр бусад санхүүгийн харьцаа үзүүлэлтүүд (өр – нийт хөрөнгийн харьцаа, борлуулалтын эргэц
гэх мэт), болон салбарын ангилал, хөрөнгийн хэмжээнээс хэрхэн хамаарч буйг тогтоох онолын
арга зүй, уг төрлийн судалгаануудын хөгжсөн байдлыг онолын хэсгийн 3 рт нь харуулах юм.
Тэгвэл Онолын хэсгийн 4 –р хэсгээр бид барьцаа хөрөнгө, итгэлцлээс гадна санхүүжилтэд
чухлаар нөлөөлөгч, зээлийн баталгаа болж чаддаг зээлийн зэрэглэлийг хэрхэн хийж болох талаар
тайлбарлах юм.
Судалгааны хэсгийн эхэнд бид Монголын аж үйлдвэрийн салбарын өнгөрсөн хугацаа дахь өсөлт,
өөрчлөлт, хөдөлмөрийн шилжилт, мөн банкнаас олгогдсон зээлийн өрийн үлдэгдлийн
чанаргүйдэлт зэргээр тус салбарын өнөөгийн байдлыг тодорхойлохыг зорьсон болно. Харин 2 –р
хэсэгт нь бид санхүүгийн харьцаа үзүүлэлтүүдийг тодорхойлогч статистикийн зарим
шинжүүрээр шинжиж, Монголын нөхцөлд компаниудын санхүүгийн үзүүлэлт ямар байдалтай
байдгийг харуулсан юм. Өгөгдлийн хувьд 2000 – 2009 оныг хүртэлх 10 жилийн 29 компанийн
санхүүгийн тайлан, орлогын тайланд үндэслэсэн юм. Тус өгөгдлөө ашиглан пүүсийн
гүйцэтгэлийг үнэлж, рейтинг хийн судалгааны хэсэгт харуулсан болно. Мөн Дэлхийн банкнаас
явуулсан 2008 оны “Бизнесийн орчин, байгууллагын үйл ажиллагааг судлах асуулга” гэх
Монголын 362 компанийн асуулгад үндэслэж, пүүсүүдийн борлуулалтад нөлөөлөгч хүчин
зүйлсийг танихыг зорилоо.
Өгөгдлүүдийг боловсруулах, зэрэглэл хийхдээ Microsoft Excel 2007 программыг ашигласан бол,
статистик, регрессийн шинжилгээ хийдэг E-views 6.0 программаар эконометрикс үнэлгээг хийсэн
болно. Тус судалгааны ажлаар бид боловсруулах салбар, уул уурхай, эрчим хүч зэрэг аж
үйлдвэрийн салбаруудыг хэрхэн хөгжүүлж болох талаар бусад улс орнуудын хэрэглэж ирсэн
арга аргачлалуудыг танилцуулах, мөн макро болон микро тоон өгөгдлийг ашиглан шинжилгээ
хийж, тандах маягаар цаашид хэрхэх тодорхой санал зөвлөмж гаргахыг зорьсон юм.
4

5. ОНОЛЫН ХЭСЭГ
II.
i.
Кластер хөгжлийн ойлголт
Сүүлийн жилүүдэд өрсөлдөх чадварын тухай ойлголт нь эдийн засгийн хөгжлийн нэгэн шинэ
онол болон хөгжиж байна. Өрсөлдөх чадварыг хамгийн энгийнээр бүтээмж ба үр ашгийн түвшин
хэмээн тодорхойлж болох бөгөөд өрсөлдөх чадварыг ерөнхийдөө пүүсийн өрсөлдөх чадвар
болон үндэсний өрсөлдөх чадвар гэсэн микро, макро түвшинд авч үздэг.
Зураг 1: Өрсөлдөх чадвар, түүнд нөлөөлөх хүчин зүйлс
Эх сурвалж: The Global Competitiveness Report 2008-2009
Ерөнхийдөө өрсөлдөх чадвар хэмээх нэр томъѐо нь улс орон, бүс нутаг, хотуудын эдийн засгийн
өрсөлдөх чадвар гээд бүхий л хүрээнд өргөн ашиглагддаг. Үндэсний өрсөлдөх чадвар нь жижиг
нээлттэй эдийн засаг бүхий орнуудын хувьд худалдаа, ГШХО болон бүтээмжийг дээшлүүлдэг
гэдэг утгаараа илүү чухал байдаг байна.
Гэхдээ сүүлийн үед улс орнууд том, жижиг гэлтгүйгээр дэлхийн зах зээл дээрх өрсөлдөх
чадвараа ихээхэн анхаарах болсон. Тухайлбал, Ирланд (1997), Саудын Араб (2000), Грек (2003),
Хорват (2004), Бахрейн (2005), Филиппин (2006), Доминик зэрэг улсууд нь дээр хэлснээр
өрсөлдөх чадвартаа түлхүү анхаарлаа хандуулсан улсуудын жишээ юм.
Бүтээмжийн микро эдийн засгийн үндэс суурь нь харилцан адилгүй уялдаатай хоѐр зүйлд
тулгуурладаг.
5

6. 1. Тухайн улсад ажиллаж буй дотоодын компаниуд буюу гадаадын компаний салбаруудын
өрсөлдөөний боловсронгуй байдал (бүтээмж)
2. Тэдгээрийн үйл ажиллагаа явуулж буй микро эдийн засгийн бизнесийн орчны чанар.
Аливаа улсын бүтээмжийг компаниудын бүтээмжээр тодорхойлдог бөгөөд баялагийг зөвхөн
пүүс, компаниуд л бий болгодог. Компаниудын стратеги, үйл ажиллагаа бүтээмжтэй байх тусам
өндөр ур чадвартай ажилчид, сайн мэдээлэл, үр ашигтай засаглалын үйл ажиллагаа, сайжруулсан
дэд бүтэц, чанартай нийлүүлэгчид, дэвшилтэт судалгааны хүрээлэнгүүд зэрэг олон зүйлийг
шаарддаг.
Микро эдийн засгийн бизнесийн орчны талаарх загварыг Micheal Porter 1990 оны өгүүллэгтээ
анх оруулжээ. Тэрээр бизнесийн орчны харилцан уялдаатай байдлыг дараах дөрвөн чиглэлийн
хүрээнд тайлбарласан. Үүнд хүчин зүйлсийн (орцын) нөхцөл байдлын чанар, пүүс компаний
стратеги ба өрсөлдөөний хам нөхцөл байдал, дотоодын эрэлтийн нөхцөл байдлын чанар,
холбогдох болон дэмжих үйлдвэрлэлийн салбаруудад байгаа байдал зэргийг авч үзсэн. Тус
загварыг Портерын "диамонд" загвар гэж нэрлэдэг. (Зураг-2-д загварыг харуулав)
Зураг 2: Бизнесийн орчны харилцан уялдаатай байдлын талаарх портерын диамонд загвар
6

7. Дээрх зургаас харахад өрсөлдөх чадварт бараг бүх зүйл хамаатай байна. Сургууль, зам харилцаа,
санхүүгийн зах зээл, үйлчлүүлэгчийн боловсронгуй байдлын асуудал зэрэг аливаа улс үндэстний
нөхцөл байдлын бусад олон асуудал холбоотой байдаг байна.
Кластерийн хөгжил: Өрсөлдөх чадварын талаарх сүүлийн үеийн буюу 1990-ээд оноос хойш
эрчимтэй судлагдах болсон сэдэв бол кластерын хөгжлийн талаарх асуудал юм. Кластерыг
сонирхох байдал нь зөвхөн өргөн цар хүрээтэй судалгааны ажил руу чиглээд зогсохгүй өсөлт
болон сайн сайхан байдлыг дээшлүүлэх микро эдийн засгийн суурь бүхий эдийн засгийн бодлого
руу чиглэж байна. Тиймээс ч сүүлийн үед макро эдийн засаг болон хууль эрх зүйн орчныг
сайжруулахын тулд кластерт суурилсан оролдлогуудад ихээхэн анхаарлаа хандуулах болсон.
Кластерийг өргөн утгаар нь тодорхой газар зүйн байршилд пүүс компаниуд, үйлдвэрлэл төвлөрч,
тэдний үйлчилж буй зах зээл, үйлдвэрлэж буй бүтээгдэхүүн, түүнчлэн тэдэнтэй харилцаа
холбоотой байдаг ханган нийлүүлэгчид, худалдааны холбоод болон боловсролын байгууллагаар
дамжин тэд хоорондоо холбогдохыг кластер гэж тодорхойлж болох юм. Кластерын гол санаа нь
үйл ажиллагааны хоорондын нягт уялдаа холбоо, аж үйлдвэр, компани хоорондын эдийн засгийн
харилцаа холбоо, бусад холбоо бүхий аж ахуйн нэгж, байгууллага, үйлдвэрлэл нь өөр хоорондоо
ойр байршсанаас нэг нь нөгөөгөө нөхөх харилцан уялдаа холбоо юм. Аж үйлдвэрийн бат бэх
харилцаа холбоо үндсэндээ кластерыг тодорхойлж байгаа юм.
Кластерт оролцогчдыг 4 үндсэн бүлэгт хуваадаг.
1. Гол бизнес: Кластерын бизнесийн тэргүүлэгч оролцогч бөгөөд дийлэнх орлогыг олдог
хэсэг юм.
2. Дэмжигч бизнес: Энэ нь гол кластерын бизнесээ шууд болон шууд бусаар дэмжиж
ажилладаг. Тухайлбал үүнд, төрөлжсөн машин техник, иж бүрдлүүд, түүхий эд материал
болон маркетинг, олон нийттэй харилцах болон санхүүгийн үйлчилгээ үзүүлэгч
компаниуд багтана. Эдгээр компаниуд нь ихэнхдээ өндөр хэмжээнд төрөлжсөн байдаг ба
гол бизнестэйгээ ойр байрладаг.
3. Дэмжигч биет бус дэд бүтэц: Өндөр гүйцэтгэлтэй кластерт гол болон дэмжигч бизнес нь
тусдаа ажилладаггүй. Дотоодын сургууль, их сургуулиуд, политехник, дотоодын болон
мэргэжлийн худалдааны холбоод, эдийн засгийн хөгжлийн агентлагууд, тэдгээрийн үйл
ажиллагааг дэмжигч бусад байгууллагууд оролцоно.
4. Дэмжигч биет дэд бүтэц: Үүнд дэмжигч биет дэд бүтцүүд орно. Зам, агаарын тээвэр, хог
хаягдлыг дахин боловсруулах газар, харилцаа холбоо гэх мэт. Энэхүү дэд бүтэц чанартай
байх нь өрсөлдөх чадварын хувьд нилээд чухал үзүүлэлт болдог байна.
Кластер нь зах зээлийн бололцоо боломжийн хэрэгцээнд тохирч, энэ бололцоо боломжийг
ханган нийлүүлэх үйлдвэрлэлийг дэмжин ердийн байдлаар үүсч хөгждөг байна. Ердийн байдлаар
үүсэн хөгжиж буй кластер нь гол төлөв уурхайг тойрч бий болох хандлагатай байдаг. Түүнээс
гадна кластерт багтаж буй компаниуд, гишүүчлэл зэргээс нь хамааруулан 3-н түвшинд хувааж
авч үздэг:
7

8. Зураг 3: Кластерийн түвшин
Эх сурвалж: Cluster Building: A Toolkit A Manual for starting and developing local clusters in New
Zealand Prepared by Cluster Navigators Ltd
1. Үндэсний хэмжээний кластер нь бүлэг компаниуд болон байгууллагууд хөгжлийн
стратегиа тодорхойлохын тулд хамтран ажиллаж буй байдлаар тодорхойлогддог.
Ерөнхийдөө бодлого, стратеги, өргөжилтөө тодорхойлох асуудлыг чухалчилдаг.
2. Бүс нутгийн кластер нь Майкель Портерын диамонд загварт суурилдаг. Кластерт
оролцогчдын хамтын уялдааг дэмжихэд төвлөрдөг. Гишүүнчлэлд суурилдаггүй.
3. Арилжааны кластер нь гишүүнчлэлд суурилсан тодорхой хүрээнд хамтран ажиллах
компаниудын нэгдэл юм.
Кластер нь дараах эх үүсвэрүүдээр ялгардаг. Үүнд:




Түүхий эд материалын боломж
Газар болон уур амьсгалын нөхцөл байдал
Зах зээлд ойр байдал
Ур чадвартай, нэр хүндтэй үйлдвэрлэл эрхлэгч бүхий байршлын өгөөжийг тооцох гэх мэт
тодорхои онцлог шинжид тулгуурлах
 Засгийн газрын хуримтлуулан төвлөрүүлсэн судалгаа хөгжлийн сан нь дотоодын бүтээн
байгуулалтыг ихээр дэмждэг. Энэ нь өндөр үзүүлэлттэй кластеруудын нийтлэг шинж
байдаг.
8

9. Үүнийг Чили улсын дарсны кластераар харуулбал:
Зураг 4. Чили улсын дарсны кластер
Эх сурвалж: HBS судалгаа (Asier Alea, Judd Belstock, Don Lambert, Jacqueline O’Neill, Noah
Sawyer), 2005
Кластерийн ач холбогдол, түүнийг бий болгохын давуу тал: Кластерын аргыг хэрэглэсний
эцсийн зорилго бол өрсөлдөх чадвараа дээшлүүлэх явдал бөгөөд кластер нь бүтээмжийг
дээшлүүлэх болон шинийг санаачлахыг дэмжих замаар өрсөлдөх чадварт нөлөөлж байгаа юм.
Кластерыг бий болгосноор зах зээлд орох боломж ихсэх, мэдээлэл солилцох, харилцаа холбоог
дэмжих, технологийн түвшинг нэмэгдүүлэх, үр ашгийг дээшлүүлэх болон бусад туслах салбарыг
хөгжүүлдэг. Иймд, тархай байршсан аж ахуйн нэгжүүдэд байхгүй давуу талыг кластер бий
болгоно.
1. Бүтээмжийг өсгөхдөө дараах арга замуудаар дамжиж нөлөөлнө:
 Ажилчин болон нийлүүлэгч рүүгээ хандах хандлага - Кластерын хүрээ нь орц,
машин техник, бизнесийн үйлчилгээ болон ажиллах хүчнийг хол газраас татах эсвэл
гадна талд орших албан ѐсны холбоо болон босоо интеграцитай харьцуулахад маш хямд
өртгөөр хангаж чаддаг.
9

10.  Мэдээллийн хандлага - Өргөн цар хүрээтэй зах зээл, техникийн болон бусад
төрөлжсөн мэдээллүүд нь кластерын хүрээнд пүүс болон дотоод институциудад
хуримтлагдаж байдаг. Энэхүү хуримтлагдсан мэдээлэл нь пүүсүүдийн хувьд бага
зардлаар бүтээмжээ өсгөхөд нь чухал нөлөө үзүүлдэг.
 Нэмэгдүүлэлтүүд - Кластер нь бүтээмжийг өсгөхдөө зөвхөн орцыг төвлөрүүлж,
худалдан авах төдийгүй кластерт оролцогчдын үйл ажиллагаа болон нэмэгдэл
үйлдвэрлэлийн хоорондын холбоог дэмжиж өгдөг.
 Худалдан авагчдад зориулсан нэмэлт бүтээгдэхүүн: Тухайлбал аялал жуулчлалд
зочдын туршлагаас харахад зөвхөн далайн эрэг, байгалийн сайхнаараа татаад
зогсохгүй зочид буудал, ресторан, бэлэг дурсгалын зүйлс, агаарын тээврийн
үйлчилгээ, тээврийн үйлчилгээ зэргээ хамтад нь сайжруулж, хөгжүүлэх хэрэгтэй
байдаг.
 Маркетингийн нэмэлт бүтээгдэхүүн: Газарзүйн хувьд төвлөрсөн пүүс болон
салбарууд нь маркетингийн үр ашгийг дээшлүүлэх боломжийг олгодог. (худалдааны
шударга байдал, худалдааны сэтгүүлүүд, маркетингийн төлөөлөгчид). Энэ нь
төвлөрөн байршсан тухайн талбарын нэр хүндийг өсгөдөг бөгөөд нөгөө талаар
хэрэглэгчдийн хувьд ч үйлдвэрлэгч болон худалдагчийн талаарх үнэлэмжийг нь
сайжруулж өгдөг.
Кластержсан пүүсүүд нь ихэнхдээ худалдан авагчдын шинэ хэрэгцээг илүү хурдан мэдрэх
чадвартайн зэрэгцээ салангид пүүсүүдийг бодвол худалдан авагчдаа олж харах, ялгаж таних
боломж нь илүү хурдан байдаг. Түүнчлэн кластерын оролцоо нь шинэ технологи, шинэ үйл
ажиллагаа, шинэ боломжуудыг бий болгож байдаг. Оролцогчид нь технологи, орц, машин
техник, үйлчилгээ, маркетинг зэргээ илүү өргөнөөр харах боломж нээлттэй байдаг ажээ. Энэ нь
шинийг санаачлах томоохон хөшүүрэг болдог юм.
ii.
Хөрөнгө оруулалтын зарчим
Засгийн газраас кластер буюу аж үйлдвэрийн дүүргийг дэмжихдээ кластерын үйл ажиллагаагаа
явуулах боломж нөхцөл, таатай орчныг бүрдүүлэх буюу хууль, хөрөнгө оруулалтын журам,
байгаль орчны хяналт, хөдөлмөрийн хууль гэх мэт институцийн асуудлыг нь зөв зүйтэй
шийдвэрлэж өгөх явдал байдаг. Цаашилбал эрчим хүч, харилцаа холбоо, тээврийн сүлжээ зэрэг
гадаад дэд бүтцийг байгуулах хөрөнгө оруулалтыг хийхэд ч гол үүрэгтэй байдаг. Гэхдээ эдгээр
хөрөнгө оруулалт нь "дэмжих" хөрөнгө оруулалт бөгөөд татвар нэмэгдүүлэх, экспортын орлого
нэмэгдүүлэх гэх мэт хэлбэрээр зардлаа нөхөж авдаг. Хувийн салбарын хөрөнгө оруулалтыг татах
таатай орчин нөхцөл бүрдсэн байхыг хангах гол үүрэгтэй. Тэгвэл уг хэсэгт компаниудад оруулах
хөрөнгө оруулалтын зарчим ямар байдгийг Жанне Севантогийн схемээр харуулах болно.
Аливаа санхүүгийн хэрэгслийг олж авах нь бизнес эрхлэгчдэд тулгардаг нэн тэргүүний асуудал
байдаг. Санхүүгийн хэрэгсэл гэдэг нь ямар нэгэн санхүүгийн зуучлагчаас зээлж авч буй мөнгөн
дүн юм. Бизнес эрхлэгч, компаниудын явуулж буй үйл ажиллагааны төрлөөс нь шалтгаалаад
тэднийг маш олон янзын аргаар санхүүжүүлж болдог. Харин ямар аргаар хэрхэн санхүүжүүлэх
вэ гэдэг нь тухайн компаний капиталын бүтэц болон хэмжээнээс хамаардаг. “Тампер
Технологийн Их Сургууль”-ийн докторант Жанне Севанто компаниудад шаардлагатай байдаг
10

11. санхүүжилтийн хэлбэрүүдийг ангилан матрицаар үзүүлжээ. Доор байгаа графикт компани үүсгэн
байгуулж, үйл ажиллагаа явуулж эхлэх санхүүжилтийг авах гадаад эх үүсвэрийг тухайн
компаний хөрөнгийн бүтэц болон хэмжээнээс нь хамааруулан дүрсэлж үзүүлжээ.
Зураг 5. Хөрөнгө оруулалтын ерөнхий зарчим
Дээрх матрицын хэвтээ тэнхлэг бизнесийн хэмжээг зааж байна: Дөнгөж эхлэж байгаа компани,
жижиг хэмжээтэй компани, дунд болон түүнээс дээш хэмжээтэй. Харин босоо тэнхлэгт компаний
хөрөнгийн бүтцийг харуулсан: Бодит капитал хамгийн ихээр ашигладаг, Хөдөлмөр давамгайлсан
үйлдвэрлэл эрхэлдэг эсвэл Мэдлэг давамгайлсан үйлдвэрлэлтэй. Эдгээрийн хамаарал нь ямар
бизнест ямар санхүүгийн хэрэгсэл тохиромжтойг харуулсан байна. Жишээ нь: Газар, капитал
илүү ашигладаг дунд хэмжээтэй үйлдвэрүүдэд санхүүжилт авахыг хүсвэл урт хугацааны хөрөнгө
оруулалт илүү тохиромжтой байдаг. Эхлээд удаагүй байгаа жижиг, мэдлэг давамгайлсан
компаниудын хувьд (маркетинг консалтингийн байгууллагууд зэрэг техник, технологи бага
шаардсан үйлчилгээний шинжтэй байгууллагууд) ихэвчлэн хоѐрдогч эх үүсвэрээр
санхүүжилтийг татах, харин мэдлэг давамгайлсан, бодит бус үйлдвэрлэл давамгайлсан дунд,
түүнээс дээш хэмжээтэй компани инновацид төвлөрсөн хөрөнгө оруулалтыг хийх хэрэгтэй
зэргийг харуулжээ.
11

12. iii.
Пүүсийн гүйцэтгэл, капиталын бүтэц
Судлагдсан байдал: Пүүсийн капиталын бүтэц дэх бүхий л орчин үеийн судалгаануудын
анхдагч нь Modigliani болон Miller (1958) -н капиталын зах зээл нь төгс, мөн ямар нэгэн татвар
байдаггүй гэж үзвэл пүүсийн санхүүгийн бүтэц нь капиталын өртөгт нөлөөлөхгүй гэсэн
нотолгоог дэвшүүлсэн ажил байдаг. Иймээс тухайн эрсдлийн түвшинд пүүс нь санхүүгийн арга
хэрэгсэлгүйгээр өргөжилтийн нөлөөн дор ижил боломжит хорогдуулалтын түвшинтэй байх юм.
(Weston болон Copeland, 1998)
Мөн түүнчлэн, Brigham болон Gapenski (1996) нар нь өрийн түвшинг нэмэгдүүлснээр татвараас
зайлсхийх боломжтой бөгөөд энэ нь дампуурлын зардалтай тэнцүү байж чадвал, пүүс оновчтой
капиталын бүтцийг бий болгож болно гэж үзсэн байдаг. Тэд зөвлөхдөө тухайн пүүс нь оновчтой
капиталын бүтцийг бий болгосон, мөн тухайн түвшиндээ үлдэхийн төлөө зүтгэж байх үед
пүүсийн удирдлагууд үүнийг алдалгүй таних шаардлагатай гэсэн байдаг. Энэ нь пүүсийн
үнэлгээ, гүйцэтгэлийг сайжруулснаар капиталын өртөг болон санхүүгийн зардлыг хамгийн бага
түвшинд хүргэх цэг байх юм.
Капиталын бүтцийн шийдвэр гаргалтад хувь нэмрээ оруулснаар төлөөлөгчийн онолыг анх Berle
болон Means (1932) нар нь үндэслэсэн юм. Онолын дагуу, зөрчилдөөн нь пүүсийн менежер болон
хувьцаа эзэмшигчдийн хоорондох сонирхлын мөргөлдөөнөөс үүдэн гардаг. Менежерийн үндсэн
үүрэг бол пүүсийн мөнгөн урсгал, ашгийн бүтцийг өсгөх замаар хувьцаа эзэмшигчдэд үр өгөөж
хүртээх зэрэг пүүсийн үйл ажиллагааг зохион байгуулдаг ( Elliot 2002). Гэсэн ч Jensen болон
Meckling (1976), Jensen болон Ruback (1983) нар менежерүүд пүүс дээр үргэлж хувьцаа
эзэмшигчдийн үр өгөөжийг максимумчлах талаар ажилдаггүй талаар хэлэлцсэн. Иймд хувьцаа
эзэмшигчдэд хэдийгээр алдагдалтай байлаа ч гэсэн менежерүүд үр ашиггүй хөрөнгө оруулалттай
зохицох болдог. Менежерүүд хувьцаа эзэмшигчдэд ашигтай өнөөгийн цэвэр үнэ цэнэ нь эерэг
хөрөнгө оруулалтын оронд өөрсдийн хувийн ашиг сонирхлыг гүйцээхийн тулд сул чөлөөтэй
байгаа мөнгөн урсгалыг хэрэглэх хандлагатай байдаг. Jensen (1986) төлөөлөгчийн зардал нь
пүүсийн сул чөлөөтэй байгаа мөнгөн урсгалыг ихэсгэх төлөвтэй байдаг хэмээн үзсэн байдаг.
Төлөөлөгчийн зөрчилдөөнийг бууруулахын тулд Pinegar болон Wilbricht нар (1989) капиталын
бүтэц нь өрийн түвшинг нэмэгдүүлж болох ч, ямар нэгэн төлөөлөгчийн зардалтай шууд
холбоотой байдлаар өсөхгүй байж болно хэмээн үзсэн байдаг. Энэ нь менежерүүдийг хувьцаа
эзэмшигчдэд ашигтай ч гэсэн эрсдэлтэй хөрөнгө оруулалтыг хийхэд хүргэдэг. Хэрвээ тэд үр
ашиггүй төсөлд хөрөнгө оруулалт хийхээр шийдвэл тэд зээлдүүлэгчиддээ хүүгийн төлбөрөө өгөх
боломжгүй болох ба зээлдүүлэгчид пүүсийн өр барагдуулахыг хүчлэх, менежерүүд ажлын байр
эсвэл эрх мэдлээ алдахад хүрдэг. Үүний ард хувь нийлүүлэгчид хохирч үлддэг юм.
Төлөөлөгчийн зардлын онол нь санхүүгийн хараат пүүс нь өрөөр дамжуулж хувь нийлүүлэгчид
нь менежерийг хянаж болдог гэдгийг тайлбарладаг. (Boodhoo, 2009) Иймд энэ хөшүүрэг
өндөртэй пүүсийн хувьд бол төлөөлөгчийн зардал бага, үр ашиггүй байдал буурах ба пүүсийн
гүйцэтгэл нь сайжирдаг. (Jensen, 1986,1988, Kochlar,1996, aghion, Dewatripont болон Ray,1999,
Akintoye, 2008)
Пүүсийн гүйцэтгэл болон капиталын бүтцийн хооронд эерэг болон сөрөг нөлөө олон байдаг.
Zeitun болон Tian (2007) нар 167 Иорданийн компаний 1989-2003 оны арван таван жилийн
12

13. өгөгдлийг ашиглан пүүсийн капиталын бүтэц нь пүүсийн гүйцэтгэлийг үзүүлэх индикаторуудад
сөрөг нөлөөтэй байдаг гэдгийг санхүүгийн нягтлан бодох бүртгэлийн болон зах зээлийн
хэмжилтээр харуулсан байдаг. Мөн Majumdar болон Chhibber (1997), Rao, M-yahyaee болон Syed
(2007) санхүүгийн хөшүүрэг болон гүйцэтгэлийн хоорондын сөрөг хамаарал байдгийг баталсан.
Тэдний судалгааны ажлын үр дүн нь хөрвөх чадвар, наслалт болон капиталын бүтэц пүүсийн
гүйцэтгэлд онцгой нөлөөтэй байна.
Пүүсийн гүйцэтгэлийн эмпирик загвар: Судалгаа нь пүүсийн гүйцэтгэлийн хэмжүүр болон
хоѐр хамааран хувьсагч ROA –г авч үзсэн. Хэдийгээр пүүсийн гүйцэтгэлийг хэмжих ганцхан
хэмжүүр байхгүй ч, санхүүгийн гүйцэтгэлийг хэмжихэд хүлээн зөвшөөрөгдсөн санхүүгийн чухал
тооцоо болох ROA –г ашигласан. ROA нь санхүүжилтийн эх сурвалжыг тооцохгүйгээр бүх
хөрөнгийг ашиглах менежментийн үр ашгийг хэмжих үзүүлэлт юм. Bettis, Hall (1982), Demsetz,
Lehn(1985), Habib, Victor(1991), Gorton, Rosen (1995), Mehran(1995), зэрэг зарим судлаачид бүгд
судалгааны ажилдаа ROA болон ROE-г ашигласан байдаг. Эмпирик судалгаанд өргөн
хэрэглэгддэг Tobin’s Q загвар байдаг ч, тус загварын ойлголтонд чухал хувьсагч болох өрийн зах
зээлийн үнэлгээ нь сонгосон пүүсүүдийн хувьд хангалтгүй байсан учир энэхүү судалгаанд
тооцоогүй. Xu Wang (1997), Zetuin, Tian (2007) зэрэг олон судлаачид Tobin’s Q загварыг
гүйцэтгэлийн сайн хэмжүүр биш гэж үздэг.
(1)
Хүснэгт 1: Загварын хувьсагчдын утга
Үзүүлэлтүүд
Return on
assets
Debt Ratio
Turn
Харьцаа
Цэвэр ашиг
Нийт хөрөнгө
Утга
Хөрөнгийн өгөөж
Өр
Нийт хөрөнгө
Борлуулалт
Нийт хөрөнгө
Нийт хөрөнгийн
DR
хичнээн нь өр байгааг
харуулна
Хөрөнгийн эргэцийг
Turn
харуулна.
Нийт хөрөнгийн
Size
хэмжээг өсөлт
хэлбэрээр харуулна.
Тухайн компанийн
Tang
үндсэн хөрөнгө
оруулалтыг харуулна.
Компанийн хөрөнгийн Growth
өсөлт
Тухайн салбарын
i_dummy
онцлог
Энэ нь тухайн пүүсийн Size_du
үйл ажиллагаагаа
mmy
явуулах цар хүрээг
харуулна.
Эх сурвалж: Судлаачдын авч үзсэнээр
Size
Логарифм Нийт хөрөнгө
Tangibility
Growth
Industrial
dummy
Size dummy
Эргэлтийн бус хөрөнгө
Нийт хөрөнгө
Өөрчлөлт Хэмжээ
Барилга; худалдаа; уул
уурхай; хүнс, хөнгөн үйлдвэр;
1 тербум хүртэлх, 1 – 10
хүртэлх; 10 – 50; 50 –с дээш
13
Тэмдэг
ROA

14. Өрийн харьцаа (DR): Төлөөлөгчийн зардлын онолоор санхүүгийн хөшүүрэг өндөртэй бол
пүүсийн гүйцэтгэл сайжирснаар төлөөлөгчийн зардал доогуур түвшинд, үр ашиггүй байдал
буурах хандлагатай байдаг. Berger (2002) бусад харьцаа тогтмол үед хөшүүргийн харьцаа
өссөнөөр төлөөлөгчийн зардал буурч, пүүсийн гүйцэтгэл сайжирна гэж үзсэн байдаг. Дээрхээс
үзэхэд хөшүүргийн (DR) болон гүйцэтгэлийн хоорондох урвуу хамааралтай гэж үзээд дараах
таамаглалыг шалгана. Таамаглал1: Пүүсийн капиталын бүтэц нь гүйцэтгэлдээ сөрөг нөлөөтэй.
Хөрөнгийн эргэлт (TURN): Пүүсийн менежментийн үр ашгийг тухайн пүүсийн хүртэх өгөөжид
нөлөөлөх пүүсийн хөрөнгөөр хэмжинэ. Хөрөнгийн эргэлтийн харьцаа нь менежментийн үр
ашгийг хэмжихэд чухал санхүүгийн харьцаа юм. Хөрөнгийн эргэлтийн харьцаа болон пүүсийн
гүйцэтгэлийн хооронд эерэг хамаарал байдаг гэж үздэг. Таамаглал2: Хөрөнгийн эргэлт ба
пүүсийн гүйцэтгэлийн хооронд эерэг хамааралтай.
Хэмжээ (Size): Пүүсийн хэмжээг нь ашигт байдлын чухал тодорхойлогч гэж үздэг бөгөөд энэхүү
судалгаанд пүүсийн хэмжээг илэрхийлэх удирдлагын хувьсагч SIZE гэж тэмдэглэсэн. Penrose
(1959) томоохон пүүсүүд нь эдийн засгийн хувьд өргөжих мөн ашигт байдалд илүү таатай
нөлөөтэй. Пүүсийн хэмжээ болон гүйцэтгэлийн хооронд эерэг хамаарал байна. Таамаглал3:
Пүүсийн хэмжээ ба гүйцэтгэл нь хоорондоо эерэг хамааралтай.
Бодит хөрөнгө (Tangibility): Үүнийг пүүсийн гүйцэтгэлийн гол тодорхойлогч гэж үздэг. Ихэнх
судалгааны ажилд гүйцэтгэл болон asset tangibility-н хооронд эерэг хамааралтай гэж авч үзсэн
байдаг. Mackie-Mason (1990) нийт хөрөнгө дэх үйлдвэрлэлийн болон тоног төхөөрөмжийн эзлэх
хэсэг ихтэй пүүс ихэнхдээ зээлээр санхүүждэг бөгөөд энэ нь пүүсийн гүйцэтгэлд нөлөөлдөг.
Akintoye (2008) бодит хөрөнгөд томоохон хөрөнгө оруулалт хийсэн пүүс бодит бус хөрөнгөд
хийснээс илүүтэйгээр санхүүгийн хямралын хувьд бага зардалтай байдаг гэж үзсэн. Бодит
хөрөнгө болон гүйцэтгэлийн хооронд эерэг хамаарал байдаг гэж үздэг. Таамаглал4: Пүүсийн
бодит хөрөнгө болон гүйцэтгэлийн хооронд эерэг холбоо хамааралтай.
Өсөх боломж (Growth): Пүүсийн гүйцэтгэлийн тодорхойлогч чухал зүйл нь пүүсийн өсөх
боломж юм. Zeitun болон Tian (2007) өсөлттэй байгаа пүүсүүд хөрөнгө оруулалтаасаа ашгийг
олох боложтой. Өсөлт болон гүйцэтгэлийн хооронд эерэг холбоо хамааралтай гэж үздэг.
Таамаглал5: Пүүсийн өсөх боломж болон гүйцэтгэлийн хооронд эерэг холбоо хамааралтай
Аж үйлдвэрийн сектор (i_dummy): Marsh (1982), Castanias (1983), Bradley, Jarrel, Kim(1984),
Adebola (2002) нар пүүсийн капиталын бүтэц нь аж үйлдвэрийн нэг сектороос нөгөөд хувьсдаг
гэж үздэг. Пүүсийн гадаад нөөцөөс эх сурвалж авах чадварт нь олон хүчин зүйлс (эрсдэл, өсөлт
г.м) нөлөөлдөг. Таамаглал6: Аж үйлдвэрийн сектор нь пүүсийн гүйцэтгэлд нөлөөлдөг.
14

15. iv.
Зээлийн зэрэглэл, рейтингийн аргачлал
Зээлжих чадварын үнэлгээ: Дэлхийн олон оронд санхүүгийн тогтвортой байдлыг хангах
үүднээс зээлжих чадварыг үнэлэх багц тогтолцоог ашигладаг болохыг оршил хэсэгт авч үзсэн
билээ. Эдгээр багц тогтолцоонуудаас иш үндэс болгон компаниудын зээлжих чадварыг өөрийн
орны нөхцөлд тулгуурлан санхүүгийн харьцааны үзүүлэлтүүдээр үнэлэх SOCELB зарчмыг
судалгааны ажилдаа тодорхойлон оруулав. Энэхүү зарчим нь санхүүгийн тогтвортой байдал
(Stability), үйл ажиллагааны эргэц (Оperating), хөрөнгийн байдал (Capital), ашигт ажиллагааны
түвшин (Earning), төлбөрийн чадварын байдал (Liquidity), дампуурах магадлал (Bankruptcy) гэсэн
үндсэн 6-н багц үзүүлэлтийг агуулж байгаа юм. Эдгээр багц үзүүлэлтүүд нь дараахь зүйлүүдийг
илэрхийлнэ.
S-Бизнесийн байгууллагуудын хөрөнгийн эх үүсвэрийн хэмжээ, бүтэц бүрэлдэхүүн, түүний
өөрчлөлт зэрэг нь санхүүгийн тогтвортой байдлыг илэрхийлнэ3.
O-Үйл ажиллагааны харьцаанууд нь компанид янз бүрийн хэлбэрээр байршсан хөрөнгө ба эх
үүсвэрүүдийн борлогдох, эсвэл мөнгө болж орж ирэх хурдыг буюу эргэцийг илэрхийлнэ4.
C-Харилцагчийн зээлийг баталгаажуулах боломжит үндсэн хөрөнгийн байдал, тэдгээрийн
дансны үнэ өртөг, эзэмшил гэх мэт зүйлийг, хэрэв харилцагч төлбөрөө төлж чадахгүйд хүрвэл
барьцаанд авч болох хөрөнгийг илэрхийлнэ5.
E-Борлуулалт, нийт хөрөнгө, хувь нийлүүлсэн хөрөнгө, хувьцааны үнэд харьцуулснаар ашигт
ажиллагааны түвшинг тодорхойлно.
L-Төлбөрийн чадварыг зээл өр төлбөрийг барагдуулах хугацаатай холбогдож пүүсийн активын
мөнгөн хэлбэрт хувирах чадвар, зээл өр төлбөрийг барагдуулах активын хэмжээ, түвшингээр
тодорхойлно.
B-Компаний дампуурлын шинж төлөвийг санхүүгийн үзүүлэлтээр урьдчилан тооцлох арга зүйг
боловсруулсан Альтманы загварыг өөрийн орны нөхцөлд хэрэглэхэд тохиромжтой гэж үзлээ.
SOCELB багц тогтолцооны үзүүлэлтүүд нь дотроо санхүүгийн харьцааны үзүүлэлтийг агуулах
бөгөөд түүний илэрхийлэх утгыг тайлбар болгон хүснэгт 2.1.1-д харуулав.
3
4
5
Д. Моломжамц, (2001), Санхүүгийн шинжилгээ, УБ
Б. Бүжинлхам, (2004), Санхүүгийн удирдлага, УБ
Б. Сайнжаргал (1999), Санхүүгийн тайлангийн шинжилгээ, УБ
15

16. Хүснэгт 2: Рейтинг тооцоход шаардлагатай санхүүгийн харьцаа үзүүлэлтүүд
Үзүүлэлтүүд
Бие даалтын
коэффициент
Зохицуулалтын
коэффициент
Бараа материалын
дундаж наслалт
Авлага цуглуулах
дундаж хугацаа
Үйлдвэрлэлийн
ажиллагааны цикл
Үндсэн хөрөнгийн
эргэлт
Нийт хөрөнгийн
эргэлт
Үндсэн хөрөнгийн
хувийн жин
Үйлдвэрлэлийн
үндсэн хөрөнгийн
хувийн жин
Нийт ахиуц ашиг
Үйл ажиллагааны
ахиуц ашиг
Цэвэр ахиуц ашиг
Хөрөнгө
оруулалтын өгөөж
Хувьцаат
капиталын өгөөж
Харьцаа
Тайлбар
Санхүүгийн тогтвортой байдал (Stability)
Бие даалтын коэффициент 1-рүү ойртох тусам
өр төлбөр бага байгааг илэрхийлнэ.
Зохицуулалтын коэффициент нь 1-с байх тусам
урт хугацаат өр төлбөр их байгааг харуулна.
Үйл ажиллагааны эргэц (Operation)
Бараа материалыг боловсруулж бэлэн
бүтээгдэхүүн болгох дундаж хугацааг
харуулна.
Авлага цуглуулах дундаж хугацаа нь дансны
авлага үүсэж бий болоод төлөгдөж орж ирэх
хүртлэх дундаж хугацааг илэрхийлнэ.
Авлагаа цуглуулж дуусах хүртлэх цаг
хугацааны интерваллыг үйл ажиллагааны цикл
гэнэ.
Энэ харьцаа нь үйлдвэрлэгчийн хөрөнгийн
ашиглалтын үр ашгийг илэрхийлнэ. Үндсэн
хөрөнгийн эргэлт өндөр байх тутам хөрөнгөө
үр ашигтай ашиглаж буйг илтгэнэ.
Энэ харьцаа нь компаний нийт хөрөнгийн үр
БО
НХЭ
ашгийг илэрхийлнэ
НХ
Хөрөнгийн байдал (Capital)
ҮХ
Үндсэн хөрөнгийн хувийн жин өндөр байх
ҮХХЖ
тусам барьцаа хөрөнгө хангалттай байгааг
НХ
илэрхийлнэ.
Үндсэн хөрөнгийн хичнээн хувийг
үйлдвэрлэлийн үндсэн хөрөнгө эзэлж байгааг
үйлдвэрлэлийн үндсэн хөрөнгийн хувийн жин
харуулна.
Ашигт ажиллагааны түвшин (Earning)
Ахиуц нийт ашиг нь өндөр байвал борлуулсан
БО ББӨ
НАА
бүтээгдэхүүний өртөг байгааг илтгэнэ.
БО
Үйл ажиллагааны ахиуц ашиг нь үйл
ҮАА
ҮААА
ажиллагааны зардлуудыг төлсний дараагаар
БО
борлуулалтын орлого.
Цэвэр ахиуц ашиг нь татварын дараах
ТДЦА
ЦАА
борлуулалтын орлогыг харуулна.
БО
Нийт хөрөнгийн нэг төгрөг тутамд ноогдож
ТДЦА
ХОӨ
байгаа цэвэр ашгийн хэмжээг илэрхийлнэ.
НХ
Хөрөнгө оруулалтын өгөөж өсвөл ашигт
ажиллагаа мөн өснө.
Энэ харьцаа нь хувьцаа эзэмшигчдийн
хөрөнгийг 1 төгрөг тутамд ноогдож буй
ашгийн хэмжээг илэрхийлнэ. Өөрөөр хэлбэл
хувьцаат капиталын өгөөжийн харьцаа.
16

17. Төлбөр түргэн
гүйцэтгэх чадвар
Урсгал төлбөрийн
чадвар
Төлбөрийн чадвар
Нийт хөрөнгөнд
эзлэх ажлын
капитал
Нийт хөрөнгөнд
эзлэх
хуримтлагдсан
ашиг
Нийт хөрөнгөнд
эзлэх татварын
өмнөх ашиг
Төлбөрийн чадварын байдал (Liquidity)
Төлбөр түргэн гүйцэтгэх чадвар нь мөнгөн
МХ БХХО
хөрөнгө болон богино хугацаат хөрөнгө
ТТГЧ
оруулалтыг богино хугацаат өр төлбөрт
БХӨТ
харьцуулснаар тодорхойлогдоно.
Мөнгө, богино хугацаатай хөрөнгө оруулалт,
УТЧ
дансаарх авлагуудын нийлбэрийг хурдан
МХ А БХХО
хөрвөх хөрөнгө гэнэ.
БХӨТ
Төлбөрийн чадвар өндөр байх нь компанийн
ЭХ
төлбөрийн чадварын байдал сайн байгааг
ТЧ
БХӨТ
харуулна.
Дампуурах магадлал (Bankruptcy)
Энэ харьцаа өндөр байвал дампуурах магадлал
АК
багасна.
Х
НХ
Энэ харьцаа өндөр байх тусам дампуурах
ХА
магадлал багасна.
Х
НХ
Х
ТӨА
НХ
Пүүсийн дампуурах эсэхэд хамгийн их
нөлөөлдөг санхүүгийн харьцааны үзүүлэлт юм.
Дээрх Хүснэгт 2 -т санхүүгнйн тогтвортой байдлыг илэрхийлэх бие даалтын коэффициент болон
зохицуулалтын коэффициент хоѐулаа өр төлбөрийг илэрхийлэх бөгөөд аль нь чухал болохыг
тодорхойлход бэрх учраас хоѐуланд нь 0.5, үйл ажиллагааны эргэцийг илэрхийлэх үйл
ажиллагааны циклд эзлэх бараа материалын дундаж наслалт болон нийт хөрөнгийн эргэлтэнд
хоѐуланд нь 0.35, үндсэн хөрөнгийн эргэлтэнд 0.3, хөрөнгийн байдлыг илэрхийлэх үндсэн
хөрөнгийн хувийн жин болон үйлдвэрлэлийн үндсэн хөрөнгийн хувийн жингүүдэд 0.5, ашигт
ажиллагааны түвшин илэрхийлэх нийт ахиуц ашиг болон цэвэр ахиуц ашигт 0.25, хөрөнгө
оруулалтын өгөөж болон хувьцаат капиталын өгөөжид 0.15, үйл ажиллагааны ахиуц ашигт 0.2,
төлбөрийн чадварыг илэрхийлэх урсгал төлбөрийн чадвар хамгийн чухал учраас 0.5, төлбөр
түргэн гүйцэтгэх чадварт 0.3, төлбөрийн чадварт 0.2, дампуурах эсэхийг илэрхийлэх нийт
хөрөнгөнд эзлэх ажлын цэвэр капиталд 0.2, нийт хөрөнгөнд эзлэх хуримтлагдсан ашигт 0.3, нийт
хөрөнгөнд эзлэх татварын өмнөх ашигт 0.5 гэсэн хувийн жингүүдийг тус тус ноогдуулав.Үүнийг
Хүснэгт 3 -т харуулав.
Хүснэгт 3: Санхүү харьцаа үзүүлэлтүүдийн хувийн жин
Багц
Stability
Operation
Capital
Санхүүгийн харьцааны үзүүлэлт
Бие даалтын коэффициент
Зохицуулалтын коэффициент
БМДН/Үйл ажиллагааны цикл
Үндсэн хөрөнгийн эргэлт Нийт
хөрөнгийн эргэлт
Үндсэн хөрөнгийн хувийн жин
Үйлдвэрлэлийн ҮХХЖ
17
Багцад
эзлэх
хувийн жин
0.50
0.50
0.35
0.30
0.35
0.50
0.50
Нийт үнэлгээнд
эзлэх багцын
хувийн жин
0.15
0.15
0.15

18. Earning
Liquidity
Bankruptcy
Нийт ахиуц ашиг
Үйл ажиллагааны ахиуц ашиг
Цэвэр ахиуц ашиг
Хөрөнгө оруулалтын өгөөж
Хувьцаат капиталын өгөөж
ТТ гүйцэтгэх чадвар
Урсгал төлбөрийн чадвар
Төлбөрийн чадвар
Х1=АК/Нийт хөрөнгө
Х2=ХА/Нийт хөрөнгө
Х3= ТӨА/Нийт хөрөнгө
0.25
0.20
0.25
0.15
0.15
0.30
0.50
0.20
0.20
0.30
0.50
0.20
0.20
0.15
SOCELB зарчмаас зээлийн эдийн засагчийн хамгийн их сонирхох багцууд нь ашигт ажиллагааны
түвшин болон төлбөрийн чадвар учраас 0.20, бусад багцуудад 0.15 гэсэн хувийн жинг
ноогдуулан нийт үнэлгээний баллыг тодорхойлох болно.
Коэффициентийн анализын аргачлал: Энэ аргачлал нь матрицын мөр багананы дагуух өөр
хоорондоо ялгаатай элементүүдэд коэффициент оноох замаар, коэффициентуудыг 0-с 1-н
хооронд байршуулан дүгнэлт хийх аргыг хэлнэ. Нийт элементүүдийг к ̅̅̅̅̅ багцад хуваагддаг
̅̅̅̅̅̅ баганатай, j багана бүр нь
̅̅̅̅̅ мөртөй буюу к багц нь п х т
гэж үзье. к багц бүр нь
матриц байна.
j багананы, i мөрийн элементүүдийг xij гэж тэмдэглэе. Тэгвэл xij элементээс j баганын дагуух
max, median, min гэсэн гурван утга олдох бөгөөд үнэлгээний коэффициентийг дараахь байдлаар
ноогдуулна.
Тиймээс j баганын дагуух xij хамгийн их утга авахад 1, xij медианы утгаа авахад 0.5, xij хамгийн
бага утгаа авахад 0 гарч байхаар шугаман үнэлгээ хийнэ. Эндээс коэффициентийн интервалын
тэгшитгэл нь дараах байдалтай тодорхойлогдоно.
(2)
Энд нь - н өгөгдсөн утга дахь коэффициентийн интервалын элементүүд к багцад эзлэх j
багананы хувийн жинг Qj гэвэл ∑
байх ба багцын үнэлгээний балл нь дараахь байдлаар
тодорхойлогдоно.
∑
(3)
Нийт үнэлгээнд к багцын эзлэх хувийн жинг Рк гэвэл ∑
байх ба нийт үнэлгээний балл нь
дараахь байдлаар тодорхойлогдоно.
∑
(4)
(4) тэгшитгэлд (2), (3) тэгшитгэлүүдийг орлуулбал:
∑
[∑
18
(
)]

19. болно. (3) тэгшитгэлийг ашиглан SOCELB зарчмын багцын үнэлгээний баллын тэгшитгэлүүдийг
хавсралт В-д харуулав.
(4) тэгшитгэлд
болон
гэсэн нөхцлүүдийг орлуулбал нийт
үнэлгээний балл нь 0˂ НҮБ˂ 1 хооронд тодорхойлогдох бөгөөд медиан нь НҮБ = 0.5 гэсэн утга
авна. (3) тэгшитгэлийн
хувийн жингүүд нь хүснэгт 2-т ноогдуулсан хувийн жингүүдээр
,
тодорхойлогдоно.
Зээлжих чадварын ангилал: Компани S&P компани зээлдэгч нарт харгалзан ААА, АА, А, ВВВ,
ВВ, В, ССС, D гэсэн зэрэглэл тогтоодог бол тус судалгааны ажилдаа ААА, АА, А, ВВВ, ВВ, В,
ССС, СС, С, D гэсэн зэрэглэлийн ангилал тогтоолоо.
̅̅̅̅̅ гүйх учраас дундаж утгыг µ ,
Үндэслэл: (4) тэгшитгэлийн нийт үнэлгээний балл нь
дунджаас хазайх хазайлтыг
гэж тэмдэглэвэл хамгийн их үнэний хувь бүхий лог нормаль
тархалт нь дараахь байдлаар тодорхойлогдоно.
∑
(
)
(5)
(5) тэгшитгэлээс хамгийн их үнэний хувь бүхий функцын утгыг хамгийн их байлгах дундаж
болон дисперс нь дараахь нөхцлүүдийг хангаснаар тодорхойлогдоно.
∑
Эндээс
∑
гэж үзнэ.
(
)
тогтмол байна. Эндээс нийт үнэлгээний балл дунджийн орчим тэмүүлэх тусам
гэсэн нөхцлийг хангана. Хэрвээ энэ нөхцөлийг хангавал хэвийн тархалттай
Нийт үнэлгээний баллын голын утга НҮБ = 0.5 нь хэвийн тархалтын дундаж утгатай
ойролцоогоор
тэнцүү гэсэн нөхцөлийг хангаж байвал зээлжих чадварын ангиллыг
тодорхойлох боломжтой. Энэхүү тодорхойлолтоос хэвийн тархалтын муруйгаа дүрсэлбэл:
Зураг 6: Зээлжих чадварын хэвийн тархалтын функц
19

20. болно. НҮБ = 0.5 гэсэн утгаас зээлжих чадварын ангилалыг 5%-н интерваллаар зүүн, баруун
тийш нь дараах байдлаар ангилна.
Хүснэгт 4: Зээлжих чадварын ангиллын шинжүүр
Зүүн
Баруун
НҮБ=D бол НҮБ < 0.3
НҮБ=ВВ бол 0.5 < НҮБ < 0.55
НҮБ=С бол 0.3 < НҮБ < 0.35
НҮБ=ВВВ бол 0.55 < НҮБ < 0.6
НҮБ=СС бол 0.35 < НҮБ < 0.4
НҮБ=А бол 0.6 < НҮБ < 0.65
НҮБ=ССС бол 0.4 < НҮБ < 0.45
НҮБ=АА бол 0.65 < НҮБ < 0.7
НҮБ=В бол 0.45 < НҮБ < 0.5
НҮБ=АА бол 0.75 < НҮБ
Дээрх зургаас А-с ААА ангилалд багтаж байгаа нийт үнэлгээний балл өндөртэй компаниудад
зээл олгох бүрэн боломжтой. В-с ВВВ ангилалд багтаж байгаа нийт үнэлгээний балл дунд зэрэг
компаниудад зээл олгох боломжтой. С-с ССС ангилалд багтаж байгаа нийт үнэлгээний балл
багатай компаниудад зээл олгоход тийм ч тохиромжтой биш. Харин D ангилалд багтаж байвал
огт зээл олгож болохгүй гэсэн үр дүнг харуулах юм.
v.
Хэсэгчлэн засварлагдсан загвар (Partial adjustment model)
Тус загвар нь Sims болон Bergstrom –н хугацааны цувааны эконометриксээс үүсэлтэй юм.
Хугацааны хожимдолтой Коѐкийн загвартай загвартай ижил бүтэцтэй байдаг. Уг загвараар
бүтээгдэхүүний эрэлт, зах зээлийн потенциаль хэмжээ, далд эдийн засгийг тооцох нь олон.
Бидний хувьд санхүүгийн үзүүлэлтүүдээс хамаарсан үр ашгийн харьцаа нь потенциаль
хэмжээнээсээ хэр зөрүүтэй байгааг шинжлэхэд тус загварыг ашиглах юм.
Ашигт ажиллагааны тооцогдсон утга
, харин потенциаль хэмжээ нь
гэж үзье. Өөрөөр
хэлбэл пүүс ашигт ажиллагаагаа борлуулалт, өрийн түвшин зэргээ сайжруулснаар улам
нэмэгдүүлж болох талтай гэж таамаглаж байгаа юм.
(6)
Тэгшитгэл нь потенициаль ашигт ажиллагааны
нь л хангагддаг гэсэн утгатай юм.
н хэсэгчилсэн (засварлагч гэж орчуулсан байдаг) параметр ба 0-с 1 хүртэл утгаа авах юм. Тус
судалгаанд авч үзэх тэгшитгэлийн гаргалгааг хийвэл:
(7)
20

21. (8)
(5) тэгшитгэлийн
-тай параметр нь богино хугацааны мэдрэмжийг харуулах бол -д хуваасан
параметр нь урт хугацааны мэдрэмжийг харуулна. (1- ) утга нь пүүс үйл ажиллагаагаа илүү
сайжруулснаар хангагдах хэсэг юм.
III.
ТООН ҮЗҮҮЛЭЛТҮҮДИЙН ТАЙЛБАР, СУДАЛГААНЫ АРГАЧЛАЛ
Тус судалгааны ажилд Монголын аж үйлдвэрийн салбарын макро эдийн засаг, санхүүгийн
үзүүлэлтүүд болон микро түвшний оролцогч пүүс, компаниудын санхүүгийн тайлан, бизнесийн
орчны асуулгын тайланд үндэслэн тоон шинжилгээнүүдээ хийсэн болно. Тоон өгөгдлүүдийн
хувьд Дотоодын нийт бүтээгдэхүүний задаргаа, хөдөлмөрийн нийлүүлэлт зэрэг мэдээллийн
Үндэсний статистикийн хорооны жилийн эмхтгэл, сарын буллетинь зэргээс авч ашиглав. Аж
үйлдвэрийн салбарт нэгтгэн харуулж буй салбарууд нь: уул уурхай, олборлох салбар;
боловсруулах үйлдвэрлэл; мөн эрчим хүчний үйлдвэрлэл юм. Боловсруулах салбарын 26
салбарыг хооронд хүнсний үйлдвэрүүд, хөнгөн үйлдвэрүүд, хүнд үйлдвэрүүд гэсэн 3 ангилалд
оруулсан болно. Эдгээр тоон өгөгдлүүдэд үндэслэн бид сүүлийн 10 жилийн аж үйлдвэрийн
салбарын байр, байдлыг харуулахыг зорьсон юм.
Компаниудын тайланг урьд уг төрлийн мэдээллийг ашиглаж байсан судлаачид, мөн Монголын
хөрөнгийн бирж –с цуглуулан авч ашиглалаа. Санхүүгийн жилийн тайлангууд нь 1995 оноос
хойш цугларсан ч, бидний хувьд хөрөнгийн бирж –д хувьцаа нь идэвхтэй арилжаалагдаж буй,
мөн тэргүүний гэх тодотголтой, өөр өөр салбарын нийт 29 компанийн 2000 – 2009 оныг хүртэлх
10 жилийн өгөгдлийг илүү найдвартай хэмээн үзэж түүн авсан юм. Бидний гол үнэлгээ болох
пүүсийн гүйцэтгэл буюу ашигт ажиллагааны үнэлгээг уг өгөгдөл дээр үндэслэн хийсэн болно.
Пүүсийн салбар, болон хөрөнгийн хэмжээгээр чанарын хувьсагч оруулан үнэлсэн. Мөн тус
тайланг ашиглан зээлийн рейтинг хийж, компаниудын өнгөрсөн 10 жилийн дундаж зэрэглэлийг
гаргасан юм.
Бидний дараагийн ашигласан тоон өгөгдөл нь Дэлхийн банк, Европын сэргээн босголт, хөгжлийн
банкнаас тодорхой хугацаанд явуулдаг “Бизнесийн орчин, байгууллагын үйл ажиллагааг судлах
асуулга” нэртэй асуулга юм. Энэ нь нийт 14 бүлгээс бүрдэх бөгөөд, 2008 оны байдлаарх
Монголын 5 бүс нутгийн 362 компанийн түүвэрлэн авсан томоохон өгөгдөл юм. Тус тайлан нь
дараах бүтэцтэй бөгөөд, бид тодруулсан хэсгүүдээс шаардлага хангаж чадсан үзүүлэлтүүдийг авч
ашигласан юм.
1. Ерөнхий мэдээлэл
2. Дэд бүтэц, үйлчилгээ
3. Худалдаа, хангамж
4. Өрсөлдөөний түвшин (өгөгдөл дутуу байсан тул сонгоогүй)
5. Шинэчлэл
6. Хяналт, шалгалт
21

22. 7. Гэрчилгээ
8. Газар, зөвшөөрөл
9. Хууль, эрхийн зөрчил
10. Санхүүжилт
11. Бизнес, төр засаг
12. Хөдөлмөрийн нөөц (ажилчны тоогоор бус, зардлаар авсан болно.)
13. Бизнесийн орчин
14. Бүтээмж, үр ашиг
Тус тайлангаас бид борлуулалтад нөлөөлөгч хүчин зүйлийг тодруулахыг зорьсон бөгөөд, дараах
үзүүлэлтүүд статистикийн ач холбогдолтой гарч байсан тул сонгон авсан болно.
1. Өнгөрсөн жилийн нийт борлуулалтын хэмжээ (Тайлбарлагдагч үзүүлэлт)
2. Гурван жилийн өмнөх борлуулалтын хэмжээ (Бүтээмж, үр ашиг)
3. Хөдөлмөрийн хөлсний жилийн нийт зардал (Бүтээмж, үр ашиг)
4. Хамгийн сүүлд авсан зээлийн хэмжээ (Санхүүжилт)
5. Сүүлийн 3 жилд бүтээгдэхүүнээ зогсоосон эсэх (Шинэчлэл)
6. Сүүлийн 3 жилд бүтээгдэхүүнээ сайжруулсан эсэх (Шинэчлэл)
7. Компаний байгуулагдсан он (Ерөнхий мэдээлэл)
8. Тухайн компани олон улсын ISO сертификаттай эсэх (Ерөнхий мэдээлэл)
Бид судалгааны эхэнд тавьсан аргачлалын дагуу, аж үйлдвэрийн салбарыг гадаад, болон дотоод
өнцгөөс нь хамааруулан шинжлэхийн тулд дээрх 3 түвшний тоон өгөгдлүүд, асуулгуудыг авч
ашиглалаа.
22

23. IV.
I.
СУДАЛГАА, ШИНЖИЛГЭЭНИЙ ХЭСЭГ
Монголын аж үйлдвэрийн салбарын өнөөгийн байдал
Дотоодын нийт бүтээгдэхүүн - Монгол улсын ДНБ тээвэр харилцаа холбоо, бөөний болон
жижиглэнгийн худалдаа, барилга, аж үйлдвэрийн салбар болон хөдөө аж ахуйн салбаруудаас
бүрддэг. Эдгээр салбар тус бүрээр ДНБ-ийг задлан 1980-с 2010 оны хоорондох задаргааг харвал
хөдөө аж ахуйн салбар 2001 оныг хүртэл ДНБ-д хамгийн өндөр хувийг эзлэж байсан ба түүнээс
хойш аж үйлдвэрийн салбар давамгайлах болсон билээ. (Хавсралт 1-ээс харна уу) ДНБ-д эзлэх
ХАА-н салбар, аж үйлдвэрийн салбар, барилгын салбарууд буурч, харин тээвэр харилцаа холбоо
болон бусад зочид буудал, санхүүгийн зуучлалын салбаруудын хувь өсч байгааг Хавсралт 1 дэх
ДНБ-ий задаргааны графикаас харж болно.
Аж үйлдвэрийн салбар - Дээрх салбаруудаас аж үйлдвэрийн салбар нь ерөнхийдөө уул уурхай,
боловсруулах аж үйлдвэр болон эрчим хүчний салбар гэж хуваагдах ба аж үйлдвэрийн салбарын
2000 оноос хойшхи сарын задаргааг мөн Хавсралт 1-д харуулсан. Энд уул уурхайн салбарын
эзлэх хувь жил ирэх бүр тодорхой хэмжээгээр өсч байгаа бөгөөд нийт аж үйлдвэрийн салбарын
50-с 70 орчим хувийг эзэлдэг бол боловсруулах салбарын хувь тогтвортой, 20-с 25 орчим хувийг
эзлэж байдаг байна. Энэ уул уурхайн салбар өссөн хэдий ч боловсруулах салбарын эзлэх хувь
тогтвортой байгаа нь мөн хамт өсч байгааг илэрхийлж байна. Эдгээр 3-н дэд салбаруудыг дотор
нь үйл ажиллагааных нь чиглэлрээр 9-н хэсэгт багцлан нийт орлогын нарийвчилсан задаргааг
дараагийн зургуудаас харж болно. Энд уул уурхайн салбар нь металлын хүдэр олборлолт, газрын
тос, нүүрс, болон бусад ашигт малтмалын олборлолт гэсэн 4-н хэсэгт хуваагдаж байна. Тэр
дотроо металл хүдрийн олборлолт дангаараа нийт орлогын 60 орчим хувийг эзлэж байгаа бөгөөд
хугацааны хувьд буурсан хандлагатай байна. Сүүлийн жилүүдэд огцом өсөлттэй нүүрс
олборлолтын салбар байгаа бол бусад ашигт малтмалын олборлолтын салбарын орлого буурч
байгаа байна. Боловсруулах үйлдвэрийн хувьд дотроо хөнгөн, хүнд болон хүнсний үйлдвэрлэл
гэсэн 3-н хэсгээс бүрдэх ба нийт орлогын 70 орчим хувийг хүнсний үйлдвэрлэл, хувцас, арьс
зэрэг хөнгөн үйлдвэрлэл 15-с 20 орчим хувийг бий болгодог байна.
Хөдөлмөр эрхлэлт - Аж үйлдвэрийн салбарын өсөлт, динамик үзүүлэлтүүдийг орлогоор нь
харьцуулахаас гадна хөдөлмөрийн шилжилт дэд салбаруудад ямар байдалтай байгааг 2004 оноос
хойш задлан үзвэл эрчим хүчний салбарт ажиллагсдын улирал сарын нөлөөллөөс шалтгаалан
ихсэж, багасч байдаг боловч нийт жилийн өсөлт харьцангуй тогтвортой байна. Уул уурхайн
салбарын хувьд өсөх трендтэй байгаа бол боловсруулах салбарын хувьд хөдөлмөрийн шилжих
хөдөлгөөн ихтэй, уул уурхайг чиглэсэн хэлбэртэй байдгийг тус графикаас харж болох юм. Дэд
гурван салбар нь тус бүртээ үйл ажиллагааны чиглэлээрээ салбарлан дээр дурьдсанчлан мөн 9-н
хэсэгт хуваагдаж байгаа. Уул уурхайн салбарт металлын хүдрийн олборлолтын ажиллагсдын
хувь 50 орчим байдаг бол нүүрс болон бусад ашигт малтмалын олборлолтын ажиллагсад үлдсэн
хувийг эзэлдэг байна. Газрын тос, шатдаг хийн олборлолт ердөө 2 хүрэхгүй хувь байдаг нь уг
салбарт хөдөлмөрийн оролцоо харьцангуй бага, тоног төхөөрөмжийн оролцоо ихтэй салбар
байдаг байна. Боловсруулах салбарын хувьд хүнсний үйлдвэрт ажиллагсдын эзлэх хувь 50 гаруй
хувь байдаг бөгөөд жил ирэх бүр өсөх трендтэй байна. Бусад салбарын эзлэх хувь буурч байгаа
нь тэдгээр салбараас хүнсний үйлдвэрлэл рүү хөдөлмөрийн шилжих хөдөлгөөн урсдаг байх
боломжтойг харуулж байна. Харин эрчим хүчний салбар нь ус усан хангамж ба цахилгаан
23

24. дулааны үйлдвэрлэл гэж ангилах бөгөөд цахилгаан дулааны үйлдвэрлэлд 70 гаруй хувь нь
ажилладаг байна. Хоѐр чиглэлийн салбарууд хоѐулаа харьцангуй тогтвортой хувийг эзэлдэг нь
шилжих хөдөлгөөн багатай байдгийг харуулж байна.
Салбарын зээлийн үзүүлэлт – Аж үйлдвэр болон ХАА-н салбаруудын зээлийн өрийн үлдэгдэл
ихэнх хэсгийг боловсруулах үйлдвэр эзэлдэг ба 2010 оны байдлаар энэ нь нийт хуримтлагдсан
зээлийн 34 орчим хувийг эзлэж байсан. Тус салбарт олгогдох зээлийн хэмжээ хумигдсанаас уг
үзүүлэлт хугацааны туршид буурах хандлагатай байгаа болсон байна. Мөн хөдөө аж ахуйн
салбарын зээлийн өрийн үлдэгдэл буурах хандлагатай байгаа бол барилгын салбар дахь зээлийн
хэмжээ харьцангуй тогтмол болж байна. Уул уурхайн салбарын зээлийн өрийн үлдэгдэл жил
ирэх тусам өсч байгаа нь уг салбарт олгогдох зээлийн хэмжээ мөн өсч байгааг харуулж байна.
Энэхүү олгогсон зээлийн хугацааны бүтцийг дараагийн графикуудаас харах боломжтой. Өмнө нь
ихэнх зээл 1 жил хүртлэх хугацаагаар олгогддог байсан бол сүүлийн жилүүдэд 1-с 5-н жилийн
хугацаатай зээл ихээр олгогдох болсон байна. Салбар дотроо боловсруулах, барилга, уул уурхайн
салбар гуравт ойролцоо хугацаанаас эхлэн дунд хугацааны зээл түлхүү олгогдох болсон бол
хөдөө аж ахуйн салбарт нэлээд хожуу, 2,3-н жилийн дараагаас богино хугацааны зээлээс дунд
хугацааны зээл рүү шилжиж эхлсэн байна.
Чанаргүй зээлийн хувьд дээрх салбаруудад ямар байдалтай байгааг дараагийн графикаас харж
болох ба 2008 оны 2-р сараас бүх салбарын чанаргүй зээлийн нийт зээлд эзлэх хувь өссөн байдаг.
Нийт чанаргүй зээлийн задаргааг харвал 2000 оноос 2008 оныг хүртэл боловсруулах салбарын
чанаргүй зээлийн хувь нэлээд өндөр байсан бол түүнээс хойш барилгын салбарынх өндөр хувийг
эзлэх болсон байдаг. Бусад хоѐр салбарын хувьд тус үзүүлэлт 2008 он хүртэл буурах трендтэй
байсан бол дэлхийн санхүүгийн хямралын нөлөөгөөр 2008 оны сүүлч 2009 оны эхнээс огцом өсч,
2010 оны дундаас буцаад буурах төлөвтэй болжээ.
II.
Пүүсийн гүйцэтгэл буюу ашигт ажиллагааны шинжилгээний үр дүн
Бид судалгааны өмнө авч үзсэний дагуу, пүүсийн гүйцэтгэлд нөлөөлөгч хүчин зүйлсийн
шинжилгээг хийлээ. Бид панел үнэлгээ хийсэн учир үнэлгээгээ 2 янзаар хийсэн юм. 1 –рт салбар,
пүүсийн хэмжээний чанарын хувьсагч агуулсан, панел үнэлгээний нөлөөлөлгүй үнэлгээ, 2 –рт
панел үнэлгээний хугацааны болон хөлгөн нөлөөллийг агуулсан үнэлгээ юм.
R квадрат 0.49;
DW=1.86
Тус үнэлгээний параметрүүд нь статистикийн хувьд өндөр ач холбогдолтой ч, R квадрат нь 0.49
гарсан байгаа нь пүүсийн ашигт ажиллагаанд зөвхөн дотоод хүчин зүйлсээс гадна хүчин
зүйлсийн нөлөө их байдгийг харуулж байна. Тайлбарлагч хувьсагчдын тэмдгийн хувьд бидний
онолын хэсэгт тавьсан таамаглалтай ихэнх хувьсагч таарч байгаа ч, хөрөнгийн бодит байдал
буюу tangibility нь ашигт ажиллагаанд сөргөөр нөлөөлдөг хэмээн гарсан байна. Дурбин-Ватсон
статистик 1.86 гарсан нь автокорреляцигүй хэмээн үзлээ. Үнэлгээний параметрүүдийг
тайлбарлавал:
24

25. 





Өрийн харьцаа ашигт ажиллагаанд сөргөөр нөлөөлж байгаа нь бидний онолын хэсэгт
авч үзсэн төлөөлөгчийн онол Монголын пүүс, компаниудын хувьд биелж байна гэсэн
дүгнэлтийг хийлгэж байна. Өрийн нийт хөрөнгөд эзлэх жин 1 пунктээр нэмэгдснээр
хөрөнгийн өгөөж 0.12 нэгжээр буурч байгаа нь магадгүй пүүс компаниуд үр ашиггүй
зээл их авч байгаатай холбоотой байж болох юм. Үүнд хүүний зардал, хэлцлийн
зардлын нөлөө мөн багтаж байгаа юм.
Хөрөнгийн бодит байдал нь онолын хувьд эерэг нөлөөтэй байх ѐстой ч, монголын
пүүс, компаниудын хувьд ашигт ажиллагаанд сөргөөр нөлөөлсөн байгаа нь магадгүй
менежер, пүүсийн удирдлагууд үр ашиггүй хөрөнгө оруулалт хийх, худалдаж авсан
үндсэн хөрөнгүүд өгөөжөө өгөөгүй байгааг харуулж байгаа юм.
Хөрөнгийн эргэц нь ашигт ажиллагаанд өндрөөр нөлөөлж байгаа бөгөөд, тус
үзүүлэлт нь бидний хувьд сайжруулах боломжтой хувьсагч учир, пүүс компаниуд
борлуулалтаа нэмэгдүүлэхэд ихээр анхаарах хэрэгтэй юм. 1 пунктээр өсөхөд 0.08
нэгжээр ашигт ажиллагаа өсч байгаа нь өндөр нөлөөтэй байна.
Салбаруудын хувьд аваад үзвэл, худалдааны салбар сүүлийн 10 жилийн хугацаанд
хамгийн үр ашигтай ажилласан байна. Энэ нь манай өрхүүдийн ахиу хэрэглэх
хандлага өндөр байдагтай холбоотой байх талтай юм. Барилгын салбар нь хамгийн
ашигт ажиллагаа тааруу салбар байгаа нь магадгүй 2008 оны санхүүгийн хямралын
холбоотой байж болох юм.
Пүүсийн хэмжээ буюу хөрөнгийн хувьд аваад үзвэл, суурь дамми хувьсагч болох
хамгийн их хөрөнгөтэй (хөрөнгийн хэмжээ 50 тербум –с дээш) компаниудтай
харьцуулахад дараагийн компаниуд бага ашигт ажиллагаатай байгаа нь харагдаж
байна.
ROA (-1) үзүүлэлтийн өмнөх 0.23 гэсэн параметрийг хэсэгчлэн засварлагдсан
загварын
параметр гэж үзвэл, монголын пүүс компаниуд сүүлийн 10 жилийн
хугацаанд потенциаль үр ашгийнхаа 77 хувийг хангаж ажилласан байна. Үүнийг
бусад удирдлагын хувьсагчдын нөлөөгөөр бууруулах боломжтой байх талтай.
Панел үнэлгээний нөлөөлөл: Панел үнэлгээ нь хөлгөн болон хугацааны нөлөөлөл оруулж
үнэлснээр тухайн систем, секторын гишүүд нь хугацааны болон өөрсдөөсөө хамаарах хамаарлыг
тооцоолох давуу талыг үүсгэдэг юм. Нөлөөлөл оруулж үнэлэхэд чанарын хувьсагчыг агуулах
боломжгүй. Үнэлгээний үр дүнг харуулбал:
t stat:
(-3.45)
(10.56)
(5.54)
(4.44)
(-1.99)
(-1.72)
R квадрат 0.65;
DW=1.83
Панел үнэлгээний хөлгөн болон хугацааны тогтмол нөлөөлөллийн хувьд тэгшитгэл болон,
тэгшитгэлийн тайлбарлагч хувьсагчид статистикийн хувьд илүү ач холбогдолтой байгаа юм.
Пүүсийн хэмжээ эерэг нөлөөтэй, эргэц эерэг нөлөөтэй хэвээр байна. Өмнөх тэгшитгэлд байхгүй
үзүүлэлт нь үйл ажиллагааны бус орлого юм. Пүүс компаниудын хувьд ашигт ажиллагаандаа
нөлөөлөхүйц үйл ажиллагааны бус орлоготой байдаг байна.
25

26. III.
Борлуулалтад нөлөөлөгч хүчин зүйлсийн шинжилгээ
Регрессийн тэгшитгэл нь шугаман хэлбэртэй бөгөөд, корреляцийн матрицаас тайлбарлагч хүчин
зүйлсийн хувьд 3 жилийн өмнөх борлуулалт болон хөдөлмөрийн зардал нь хоорондоо хүчтэй
хамааралтай байсан болно. (0.83) Энэ нь нягт хамаарал биш тул мултиколинеарын асуудал
үүсэхгүй гэж үзэн үнэлгээг сул гишүүнтэйгээр (эдгээр хүчин зүйлс нөлөөлөөгүй байхад байх
тогтмо борлуулалт байдаг гэж үзсэн) шууд хийсэн болно.
Үнэлгээний үр дүн:
Дээрх үнэлгээний хувьд R квадрат буюу тайлбарлах чадамж нь 0.72,
DW=2.16 байна.
Тайлбарлах чадамж нь боломжийн, автокорреляци байхгүй. Харин сул гишүүн, олон улсын
чанарын сертификат зэрэг хувьсагчид нь статистикийн ач холбогдолгүй гарсан байна. Иймээс ач
холбогдолгүй хувьсагчдыг хассан бөгөөд, эцсийн үр дүн нь:
R квадрат=0.72,
DW=2.16
Үр дүнг тайлбарлавал:

3 жилийн өмнөх борлуулалт нь өнөөгийн борлуулалтад эерэг нөлөөтэй байна. 3 жилийн
өмнө нөгөө компаниас нэг нэгжээр илүү борлуулалт хийж байсан нь өнөөгийн нөгөө
компаниас 0.5 нэгж борлуулалт ахиу байгаа шалтгаан болж байна гэж харагдаж байна. (t
stat=6.72)

Хөдөлмөрийн нийт зардлыг нэг пунктээр өсгөвөл борлуулалт нь 7.16 нэгжээр өсөхөөр
байна. Өөрөөр хэлбэл манай байгууллагууд борлуулалтын хөдөлмөрөөс хамаарсан ахиуц
өндөр байна гэж хэлж болохоор байна. (t stat=10.46)

Сүүлд авсан зээл нь 1 пунктээр ахиу байх нь борлуулалтыг нь 1.34 нэгжээр нэмэгдүүлж
байна. Энэ нь зээл нь тухайн байгууллагын үйл ажиллагаанд эерэг нөлөөтэй байгааг
харуулж байна. (t stat=4.87)

Бүтээгдэхүүнээ сайжруулах нь борлуулалтыг ихээр сайжруулдаг байна. Бүтээгдэхүүн
сайжруулсан компани нь сайжруулаагүй компаниас 669909964 төгрөгийн илүү
борлуулалттай байна. (t stat=1.73)
26

27. 
1992 оноос өмнө байгуулагдсан компаниуд нь хойно байгуулагдсан компаниудаас
1712891120 төгрөгийн дутуу борлуулалттай байна. Өөрөөр хэлбэл туршлага бус,
хуучирсан бүтэц зохион байгуулалт, шинэчлэгдээгүй тоног төхөөрөмж, хуучирсан
технологи зэрэг нь эдгээр компаниудын борлуулалтыг муутгаж байгааг харуулж байна. (t
stat=-2.23)
Тайлбарлагч хүчин зүйлүүдийн хувьд бүтээгдэхүүний сайжруулалтаас бусад нь t статистик нь 2
–с их буюу 99 хувийн итгэх магадлалтайгаар хүлээн зөвшөөрөгдөж байгаа бол, бүтээгдэхүүний
сайжруулалт нь 95 хувийн итгэх магадлалтайгаар хүлээн зөвшөөрөгдөж байна.
IV.
Зээлийн зэрэглэл, рейтингийн үр дүн
Нийт үнэлгээний баллын шинжилгээ
Бид судалгааны түүвэрт 4 салбарын 29 компаний, 1995-2009 он хүртлэх 231 (зарим дэлгэрэнгүй
тайлангийн мэдээлэл дутуу тайланг орхисон) санхүүгийн тайлан тэнцэтгэлд 18 санхүүгийн
харьцааны үзүүлэлтүүдийн статистик тооцоололтыг доорх хүснэгтээс харж болно.
Хүснэгт 5: Санхүүгийн үзүүлэлтүүдийн шинжүүрийн статистик
Stability
Individual
Samples
Operation
Capital
Earning
БДК
ЗК
БМДН/
ҮАЦ
ҮХЭ
НХЭ
ҮХХЖ
ҮҮХХЖ
НАА
ҮААА
Mean
0.66
0.28
0.59
1.78
0.60
0.52
0.88
0.16
-0.13
Median
0.71
0.25
0.63
0.74
0.37
0.52
0.95
0.15
0.01
Maximum
1.00
7.88
1.00
25.11
6.32
1.00
1.00
1.66
1.34
Minimum
0.01
-7.26
0.00
0.00
0.00
0.01
0.04
-2.47
-4.93
Std. Dev.
0.26
0.87
0.25
3.01
0.75
0.26
0.17
0.39
0.55
Skewness
-0.70
-1.49
-0.38
3.24
2.47
-0.03
-2.50
-1.98
-3.78
Kurtosis
2.50
28.90
2.17
15.20
11.56
1.91
9.69
15.00
23.96
Jarque-Bera
109.5
33809.7
63.2
9495.9
4858.4
59.7
3467.6
7944.4
24696.5
Probability
0.0
0.0
0.0
0.0
0.0
0.0
0.0
0.0
0.0
Sum
788.6
332.1
710.2
2129
717.2
622.4
1047.9
195.0
-159.6
Sum Sq. Dev.
80.3
893.4
74.1
10785
666.8
81.3
36.4
179.2
363.0
Observations
231
231
231
231
231
231
231
231
231
27