8. • Adat istiadat kuwi tegese pakulinan kang wus dilakokake
turun temurun saka leluhur, kang kaiket dening paugeran.
• Masyarakat Jawa iku sugih adat istiadat lan duweni tata cara
sesrawungan kang dadi pranata ing urip bebrayan
• Adat istiadat awujud:
1. Pahargyan (upacara)
2. Memetri
3. Pengetan
4. Slametan
5. lsp
9. • Adat istiadat pahargyan, pengetan, lan selametan ing
bebrayan Jawa ana kang katindhakake minangka adicara
pribadi lan umum.
• Adicara kang katindakake pribadi kayata:
1. Pahargyan
2. Panggih manten
3. Tingkeban/ mitoni (upacara bayi dalam kandungan)
4. Tedhak siti (bayi umur 7 wetonan (pitung lapan))
5. Kithanan
6. Sepasaran (5 hari)
7. Selapanan (35 hari)
8. Nyadran
9. lsp
10. • Apa dene adat istiadat pahargyan kang katindakake ing adicara umum,
lumrahe ana sambung rapete karo adicara keagamaan lan kabudayan
Jawa.
• Adicara-adicara kasebut minangka asil gabungan akulturasi ing antarane
pahargyan lan kabudayan Jawa, kayata:
1. Grebeg sura
2. Megengan
3. Bersih desa
4. Sedhekah bumi lan laut, lsp…
• Adat istiadat lan tata cara kang ana ing pahargyan lan pengetan
(selamatan) duweni ancas kanggo : sujud sukur, memuji, lan donga
marang Gusti Kang Maha Agung supaya pinaringan rahayu wilujeng nir
ing sambikala
11. Wangsulana Pitakon-pitakon ing ngisor iki!
1. Coba sebutna upacara adat (pahargyan) kang asring
ditindakake para warga ing papan panggonanmu!
2. Apa ancase para warga nindakake pahargyan kasebut?
3. Sebutna salah sijining upacara adat (pahargyan) ing papan
panggonanmu lan sebutna piranti (ubarampe) kang
digunakake!
4. Ubarampe kang digunakake ing upacara adat (pahargyan)
nduweni makna simbolik, coba sebutna makna simbolik
kasebut!
5. Apa ana sambung rapete (hubungane) antarane pahargyan
karo ngagungake Gusti Kang Maha Agung (Tuhan) tumrap
karaharjaning manungsa? Coba terangna kanthi ringkes!
12. 1. Tingkeban
Mitoni iku asalé saka tembung pitu (7). Upacara adat iki dianakaké wektu
calon ibu nggarbini utawa meteng 7 sasi.
Tata cara lan upacara tradhisi kang digelar nalika sawijining wanita lagi
ngandhut duwe pangajab (kekarepan) supaya ibu lan anak utawa wiji dadi
kang dikandhut tansah wilujeng nir sambikala. Pangajab liyane, bayi kang
dilairake mbesuke bisa antuk kabegjan uripe.
Ancasé kanggo keslametan calon bayi lan ibuné utawa kanggo sing sipaté
tolak bala. Ing dhaérah tartamtu, upacara iki uga diarani tingkeban.
Makna Jabang bayi umur 7 sasi iku wis nduwe raga sing sampurna.
Dadi miturut pangertene wong Jawa, wetengan umur 7 sasi iki proses
pangriptane manungsa iku wis nyata lan sampurna ing sasi kaping 7.
Miturut adat Jawa mitoni iku kudu dianakake ing dina sing temenan apik yaiku
dina Senen awan nganti mbengi utawa dina Jemuah awan nganti mbengi
saderengipun wulan ‘purnamasidhi’
15. UPACARA KEBO-KEBOAN DI BANYUWANGI
• Di Kota Banyuwangi terdapat sebuah suku yang memiliki kesenian
unik, yaitu Suku Using yang memiliki kesenian Kebo-Keboan. Meski
zaman kian beralih, namun setiap tahun masyarakat Banyuwangi
berupaya keras mempertahankan kemurnian dan kesakralan
kebudayaan mereka tersebut.
• Munculnya ritual kebo-keboan berawal terjadinya musibah
pagebluk. Kala itu, seluruh warga diserang penyakit dan tanaman
diserang hama. Banyak warga kelaparan dan mati akibat penyakit
misterius. Seorang sesepuh, bernama Mbah Karti mendapat
wangsit dari semedinya di bukit untuk menggelar ritual kebo-
keboan dan mengagungkan Dewi Sri.
• Keajaiban muncul ketika warga menggelar ritual kebo-keboan.
Warga yang sakit mendadak sembuh. Hama yang menyerang
tanaman padi sirna. Sejak itu, ritual kebo-keboan dilestarikan.
Mereka takut terkena musibah jika tidak melaksanakannya.
16. • Warga yang merayakan ritual ini sama seperti merayakan hari raya. Para
sesepuhlah yang menentukan tanggal perayaan, berdasarkan penghitunan
kalender Jawa Kuno.
• Sebelum upacara adat ini dimulai, warga membuat gerbang yang dihias
hasil bumi daerah mereka. Gerbang inilah yang akan dilewati kerbau jadi-
jadian.
• Tiap jalan kampung juga dihiasi berbagai tanaman, sebagai simbol
ungkapan syukur kepada penguasa alam. Selain itu mereka menyiapkan
tumpeng dan juga menyediakan sesajen yang dimasak secara tradisional
khas suku Using.
• Menjelang siang hari, warga berkumpul di depan rumah masing-masing.
Dipimpin sesepuh adat, warga berdoa menggunakan bahasa Using kuno.
Usai berdoa, warga berebut menyantap tumpeng yang diyakini mampu
memberikan berkah keselamatan.
17. • Usai pesta tumpeng, ritual Kebo-Keboan ini diawali dengan
visualisasi Dewi Sri ( Dewi Padi ) yang ditandu oleh beberapa
pengawal dengan pakaian khas. Lalu ada puluhan laki-laki
bertubuh kekar dengan dandanan dan bertingkah aneh
seperti kerbau.
• Sekujur tubuh mereka dilumuri arang. Mereka memakai
rambut palsu warna hitam beserta tanduk, tidak lupa lonceng
kayu berwarna hitam yang tergantung di leher layaknya
kerbau. Ada pula para petani yang membawa hasil panennya.
Prosesi ini disebut sebagai ider bumi ( prosesi mengelilingi
kampung dari hilir hingga ke hulu kampung ).
18.
19. 1. Apa awakmu tau mangerteni upacara adat Jawa tedhak siti?
2. Tedhak siti kuwi upacara kanggo mengeti apa?
3. Ubarampe apa wae kang dibutuhake ing upacara adat
kasebut?
4. Makna simbolik apa kang bisa didudhah saka ubarampe kang
digunakake ing adicara upacara tedhak siti?
5. Apa ancase ditindakake adicara upacara adat tedhak siti ing
bebrayan Jawa?
20. 3. Tedhak Siti
• Tedhak sitèn utawa tedhak siti iku salah siji upacara adat Jawa kanggo
bocah umur 7 wulan utawa 6 lapan. Upacara iki ing dhaérah liya
ing Nuswantara uga ana, contoné sing diarani upacara injak tanah ing
dhaérah Jakarta déning suku Betawi utawa uga ana sing ngarani "mudhun
lemah" lan "udhun-udhunan".
• Tedhak sitèn iku asalé saka tembung tedhak, idhak utawa mudhun lan
sitèn (saka tembung siti) utawa lemah (bumi). Upacara iki kanggo
perlambang bocah sing siap-siap njalani urip liwat tuntunan wong
tuwa lan diselenggarakaké yèn umur bocah wis 7 selapan utawa 245 dina.
Sebabe Dianakake
• Upacara Tedhak sitèn dianakaké amarga ana kapitayan
masyarakat Jawa yèn lemah iku nduwéni makna ghoib lan dijagaBathara
Kala. Kanggo ngindari kadadéyan sing ora becik, mula
dianakaké upacara ngenalaké putra-putriné marangBathara Kala minangka
sing njaga lemah. Anggone nglakoni upacara iki, luwih becik
miturut weton.
21. Ubarampe Upacara Tedhak Siten:
• Ubarampé kanggo upacara tedhak sitèn akèh, kayata:
Pengaron sing diisi kembang setaman.
• Kurungan, kanggo nggambaraké yén donyané anak isih sithik utawa
ciut.
• Werna-werna barang sing diséléhaké sajroning kurungan kang
nggambaraké suwèné urip, manungsa duwé kawajiban nggolèk
"nafkah", kayata:
• 1. Pari sabengket
• 2. Kapuk sabengket
• 3. Piranti nulis
• 4. Bokor kang diisi beras kuning
• 5. Werna-werna jinis dhuwit
• 6. "Perhiasan"
22.
23. • Petik Laut berarti memetik, mengambil, memungut
atau memperoleh hasil laut berupa ikan yang mampu
menghidupi nelayan Muncar dan sekitarnya.
• Penyelenggaraan upacara Petik Laut Muncar
dimaksudkan sebagai pengungkapan dari perasaan
syukur kepada Tuhan Yang Maha Esa yang dilakukan
secara berkelompok khususnya bagi masyarakat
nelayan di Muncar dan sekitarnya.
• Pengungkapan perasaan tersebut diwujudkan dalam
bentuk kegiatan tasyakuran sampai dengan tradisi
masyarakat secara beramai-ramai melakukan upacara
di tengan laut, sesuai dengan tradisi yang masih hidup
dilingkungan masyarakat nelayan Muncar sebagai usa-
ha mewarisi tradisi para leluhur yang sudah berlang-
sung sejak dalam kurun waktu yang lama.
24. • Pelaksanaan upacara dari Tradisi Larung Sesaji Petik Laut Muncar diikuti
oleh seluruh masyarakat nelayan Muncar, para pejabat dan undangan
serta hadirin para pengunjung dari masyarakat disekitar Muncar ikut
memeriahkan kegiatan Petik Laut Muncar tersebut.
• Kelengkapan upacara yang dianggap penting adalah berbentuk sesaji
berupa kue, masakan dan makanan yang berasal dari palawija yang
bergantung dan bentuk lainnya, yang menonjol berupa :
Kepala Kambing “Kendit”
Kue-kue sebanyak 44 macam
Buah-buahan
Pancing emas
Candu
25. Pisang saba mentah Pisang raja
Nasi tumpeng, nasi gurih, nasi lawuh
Ayam jantan hidup 2 ekor
Kinangan dan lain-lain.
• Semua kelengkapan sesaji tersebut disusun sedemikian rupa
dimasukkan ke dalam sebuah perahu kecil yang dihiasi
berwarna-warni dan biasanya disebut “Gitik”, dan kemudian
dilabuh atau dilarung di laut. Dan dalam pelarungan tersebut
selalu diiringi dengan tarian Gandrung.
26. Rangkaian Pelaksanaan Upacara Tradisi Larung Sesaji
Malam Tasakuran.
• Malam menjelang pelaksanaan upacara Petik Laut, hampir seluruh masyarakat
nelayan di Muncar melakukan tirakatan sampai pagi dengan satu harapan semoga
Tuhan Yang Maha Esa memberkahi dan senantiasa dalam pelaksanaan Petik Laut
Muncar pada siang harinya selamat tidak ada halangan apapun.
Ider Bumi.
• Pagi hari ± 06.00 WIB, sesaji yang telah siap di dalam “Gitik” dan ditempatkan di
rumah Pawang, diangkut menuju ke tempat upacara sambil terlebih dahulu diarak
keliling dilingkungan perkampungan nelayan, diiringi oleh perangkat kesenian
pengiring berupa Terbangan, Gandrung, bersama-sama dengan kegiatan kelompok
masyarakat nelayan menuju ke tempat upacara pelepasan sesaji.
Upacara Pelepasan Sesaji.
• Di tempat yang telah ditentukan biasanya mengambil tempat di TPI pada tanggal
15 Muharram, biasanya, dimulai pada pukul 09.00 WIB. Perahu yang membawa
Gitik yang brisi sesaji ditempatkan paling depan dan kemudian diikuti oleh iring-
iringan perahu nelayan yang membawa ke tengah laut untuk dilarung.
27.
28. Apa wae kang ana sambung rapete saka
wayang/ pagelaran wayang?
29. SENI LAN PAKARYAN ING KABUDAYAN JAWA
Warga masyarakat Jawa nduweni kesenian lan pakaryan maneka
warna, kayata:
1. Sindhen
2. Dhalang : wong kang gaweyane nglakokake lan nyritakake
carita wayang
3. Niyaga
4. Empu: wong sing pinunjul utawa pinter gawe gegaman utawa
pinunjul olah karya sastra
5. Juru sungging: wong sing pinter nyungging utawa nglukis/
ahli seni lukis