ĐẶC TRƯNG HẬU HIỆN ĐẠI TRONG TIỂU THUYẾT CỦA JOHN MAXWELL COETZEE.pdf

1. ĐẠI HỌC HUẾ
TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM
CHU ĐÌNH KIÊN
ĐẶC TRƯNG HẬU HIỆN ĐẠI TRONG TIỂU THUYẾT
CỦA JOHN MAXWELL COETZEE
LUẬN ÁN TIẾN SĨ VĂN HỌC
HUẾ, 2020

2. ĐẠI HỌC HUẾ
TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM
CHU ĐÌNH KIÊN
ĐẶC TRƯNG HẬU HIỆN ĐẠI TRONG TIỂU THUYẾT
CỦA JOHN MAXWELL COETZEE
Ngành: LÝ LUẬN VĂN HỌC
Mã số: 9220120
LUẬN ÁN TIẾN SĨ VĂN HỌC
NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC
1. PGS.TS BỬU NAM
2. PGS.TS TRẦN THỊ SÂM
HUẾ, 2020

3. LỜI CẢM ƠN
Để hoàn thành luận án tiến sĩ này, tôi xin trân trọng cảm ơn lãnh đạo Khoa
Ngữ văn, Trường Đại học Sư phạm, Đại học Huế; lãnh đạo Trường Cao đẳng Sư
phạm Thừa Thiên Huế đã tạo những điều kiện tốt nhất trong quá trình học tập và
nghiên cứu. Cảm ơn quý Thầy, Cô giáo đã nhiệt tình trực tiếp giảng dạy, trao đổi,
góp ý chuyên môn để tôi có được kết quả như ngày hôm nay.
Tôi bày tỏ lòng biết ơn đặc biệt đến PGS.TS Bửu Nam, PGS.TS Trần Thị
Sâm, những người đã đặt trọn niềm tin vào Nghiên cứu sinh cũng như tận tâm chỉ
dẫn tôi từ những ngày còn là sinh viên đến khi hoàn thành luận án. Tri ân đến Thầy
và Cô tình cảm sâu sắc nhất.
Cuối cùng, xin cảm ơn đến gia đình, bạn bè, đồng nghiệp, sinh viên luôn động
viên, khuyến khích, ủng hộ tôi trong quá trình thực hiện luận án.
Tác giả luận án
Chu Đình Kiên

4. LỜI CAM ĐOAN
Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các kết quả nêu
trong luận án là trung thực, đảm bảo độ chính xác cao nhất có thể. Các tài liệu tham
khảo, trích dẫn có xuất xứ rõ ràng. Tôi hoàn toàn chịu trách nhiệm về tính trung
thực của công trình nghiên cứu.
Tp Huế, tháng ... năm 2020
Tác giả
Chu Đình Kiên

5. DANH MỤC VIẾT TẮT TRONG LUẬN ÁN
1. Nhà xuất bản: Nxb
2. John Maxwell Coetzee: Coetzee
3. Trang: tr.
4. Người kể chuyện: NKC
(Phần in đậm trong Luận án là những nội dung nhấn mạnh của chúng tôi)

6. NHÀ VĂN JOHN MAXWELL COETZEE
(nguồn: https://www.azkunazentroa.eus/az/ingl/activities/encuentro-con-jm-
coetzee/al_evento_fa)

7. MỤC LỤC
MỞ ĐẦU....................................................................................................................1
1. Lí do chọn đề tài..................................................................................................1
2. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu.......................................................................2
3. Mục đích nghiên cứu...........................................................................................2
4. Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu ......................................................2
5. Đóng góp của luận án..........................................................................................3
6. Cấu trúc luận án...................................................................................................4
NỘI DUNG ................................................................................................................5
Chƣơng 1. TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU.......................................5
1.1. Tình hình nghiên cứu lý thuyết văn học hậu hiện đại......................................5
1.1.1. Tình hình nghiên cứu lý thuyết văn học hậu hiện đại trên thế giới...........5
1.1.2. Tình hình nghiên cứu lý thuyết văn học hậu hiện đại ở Việt Nam ...........8
1.2. Tình hình nghiên cứu về Coetzee...................................................................13
1.2.1. Nghiên cứu về Coetzee trên thế giới .......................................................13
1.2.2. Nghiên cứu về Coetzee ở Việt Nam........................................................24
Chƣơng 2. ĐẶC TRƢNG HẬU HIỆN ĐẠI TRONG TIỂU THUYẾT
CỦA COETZEE NHÌN TỪ TÂM THỨC HẬU THUỘC ĐỊA..........................33
2.1. Chế độ Apartheid/hậu Apartheid ở Nam Phi .................................................34
2.1.1. Đại tự sự Apartheid - thời kỳ lịch sử bạo lực..........................................36
2.1.2. Hậu Apartheid - thời kỳ lịch sử bất ổn....................................................39
2.2. Tâm thức lưu vong và ngụ ngôn chính trị......................................................47
2.2.1. Tâm thức lưu vong và lịch sử “đen” - “trắng” ........................................47
2.2.2. Ngụ ngôn đen (allegory) chính trị Nam Phi............................................56
2.3. Diễn ngôn “kẻ mạnh”, “kẻ khác”...................................................................61
2.3.1. Diễn ngôn “kẻ mạnh” - người da trắng và mặc cảm phạm tội................62
2.3.2. Diễn ngôn “kẻ khác” - người da đen bản xứ và mặc cảm trả thù............65
Chƣơng 3. ĐẶC TRƢNG HẬU HIỆN ĐẠI TRONG TIỂU THUYẾT CỦA
COETZEE NHÌN TỪ PHƢƠNG DIỆN NHÂN VẬT.........................................71
3.1. Kiểu con người phi lí, hoài nghi hậu hiện đại gắn với cảm thức
hậu thực dân ..........................................................................................................71
3.1.1. Con người phi lí mang ý thức phản tỉnh..................................................72
3.1.2. Con người hoài nghi, cô đơn ...................................................................77
3.2. Kiểu con người bị ruồng bỏ, bị chấn thương gắn với cảm thức lưu vong.....82
3.2.1. Con người bị ruồng bỏ.............................................................................82
3.2.2. Con người bị chấn thương.......................................................................88

8. 3.3. Kiểu con người tính dục, khao khát tự do và hành trình trở về thiên nhiên gắn
với cảm thức sinh thái ...........................................................................................91
3.3.1. Con người tính dục, khao khát tự do...........................................................91
3.3.2. Con người hành trình trở về thiên nhiên gắn với cảm thức sinh thái..........97
Chƣơng 4. KỸ THUẬT TRẦN THUẬT HẬU HIỆN ĐẠI TRONG TIỂU
THUYẾT CỦA COETZEE..................................................................................104
4.1. Kỹ thuật sử dụng người kể chuyện trong tiểu thuyết của Coetzee ..............104
4.1.1. Người kể chuyện và tính chất lưỡng phân ngôi kể................................104
4.1.2. Điểm nhìn đa chiều và người kể chuyện không đáng tin cậy ...............111
4.2. Kỹ thuật trần thuật gắn với tọa độ không - thời gian trong tiểu thuyết của
Coetzee................................................................................................................115
4.2.1. Kỹ thuật trần thuật thời gian gắn với hành trình trải nghiệm từ trung tâm
đến ngoại vi .....................................................................................................115
4.2.2. Kỹ thuật trần thuật gắn với tọa độ không gian vòng tròn mê cung và thời
gian phân mảnh đồng hiện...............................................................................120
4.3. Các kỹ thuật trần thuật khác trong tiểu thuyết của Coetzee.........................125
4.3.1. Siêu hư cấu trong tiểu thuyết của Coetzee ............................................125
4.3.2. Kỹ thuật sử dụng giọng điệu hoài nghi, chua chát ................................128
4.3.3. Trò chơi nhại, lối viết tự truyện tiểu sử và thủ pháp giản lược.............132
KẾT LUẬN............................................................................................................144
DANH MỤC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC CỦA TÁC GIẢ CÓ LIÊN QUAN
ĐẾN LUẬN ÁN.....................................................................................................148
TÀI LIỆU THAM KHẢO....................................................................................149

9. 1
MỞ ĐẦU
1. Lí do chọn đề tài
1.1. Thế kỷ XX là thời đại của sự bùng nổ công nghệ, tri thức, các ngành
khoa học tự nhiên, trí tuệ nhân tạo và cả khoa học xã hội. Sức sản xuất và năng
lượng xã hội được tạo ra bằng cả mười chín thế kỷ cộng lại. Đồng thời với sự phát
triển đó là những biến đổi nhanh chóng trong đời sống xã hội. Các quan niệm về
văn hóa, chính trị, kinh tế, tôn giáo, sắc tộc… cũng thay đổi sâu sắc, nhất là ở
phương Tây. Tác động của cuộc cách mạng hậu công nghiệp ảnh hưởng không nhỏ
đến đời sống văn chương nói chung, lý luận phê bình văn học nói riêng. Sự xuất
hiện hàng loạt thuật ngữ, các trường phái phê bình văn học trong thời gian gần đây
đã chứng minh điều đó. Thuật ngữ chủ nghĩa hậu hiện đại (postmodernism) ra đời
cuối thế kỷ XIX, được xây dựng, phát triển, có nhiều thành tựu nổi bật ở thế kỷ XX,
XXI và nhanh chóng trở thành một trào lưu lý luận ngự trị, uy tín, tiên phong ở hầu
khắp các lĩnh vực: kinh tế, chính trị, triết học, đạo đức, tôn giáo, giáo dục, nghệ
thuật,… trong đó có lý luận phê bình văn học.
1.2. Hậu hiện đại là thuật ngữ đa bội, không đơn thuần là trường phái lý
thuyết phê bình văn học mà cao hơn đó là hệ thống triết - mỹ học, là nền tảng văn
hóa mới, hay đó là một hệ hình (paradigm) tư duy và tri thức mới. Xuất phát từ
nhiều quan điểm khác nhau của các nhà cấu trúc luận, hiện tượng học cho đến giải
cấu trúc, tường giải học, phân tâm học, ngôn ngữ học, kí hiệu học, tân Marxism, nữ
quyền luận… nhưng cốt lõi hậu hiện đại là triết học ngôn ngữ. Điểm xuất phát
phong phú, phức tạp và chưa đông cứng, chủ nghĩa hậu hiện đại trong triết học cũng
như trong ngôn ngữ chủ yếu xoay quanh việc truy vấn bản chất của ngôn từ, văn
bản, sự phản kháng chống lại các đại tự sự (grand narrative)… Hậu hiện đại là một
lý thuyết chưa đông cứng, đang ở thì hiện tại hoàn thành tiếp diễn, vẫn còn nhiều
địa hạt cho các chủ thể sáng tạo. Chưa đi đến hồi kết, nhưng lý luận, nghiên cứu,
sáng tạo văn chương hậu hiện đại đã có nhiều hiện tượng tiêu biểu. Xuất hiện nhiều
nhà văn sáng tác theo khuynh hướng hậu hiện đại như Patrick White, Gabriel García
Márquez, Umberto Eco, Italo Calvino, Don Richard DeLillo, Coetzee, Murakami
Haruki,… Điều này đã cho thấy sự thay đổi phương pháp sáng tác của văn chương
thế giới đương đại. Nghiên cứu một tiểu thuyết gia đạt giải Nobel Văn học như
Coetzee là một việc làm thú vị và cần thiết không chỉ đối với lí luận phê bình Việt
Nam mà còn góp phần làm phong phú cho học thuật thế giới. Với mục đích xác lập
những đặc trưng nghệ thuật trong một số tiểu thuyết của Coetzee; chúng tôi đi tìm
và cố gắng lí giải những ẩn ngữ bên trong con người nhiều tâm sự đối thoại được
bao bọc bởi khuôn mặt lạnh lùng, lối sống khép kín và thứ văn chương đầy quyền
uy, ma lực.
1.3. Coetzee (sinh năm 1940) là nhà văn Nam Phi giành giải Nobel văn học(1)
năm 2003, trở thành đại diện tiêu biểu cho nền văn học lục địa đen. So với các nhà
(1)
Như vậy đến nay, Nam Phi là quốc gia có hai nhà văn đạt giải thưởng Nobel Văn học. Người thứ nhất là
Nadine Gordimer (1923-2014). Bà là nhà hoạt động xã hội da trắng chống chủ nghĩa Apratheid đoạt giải

10. 2
tiểu thuyết hiện đại, hậu hiện đại trên thế giới, ông không đem đến cho bạn đọc
những tác phẩm đồ sộ, hoành tráng mà sáng tác của Coetzee có dung lượng vừa
phải, tiết kiệm. Là nhà văn chịu ảnh hưởng sâu sắc từ các bậc thầy hậu hiện đại như
F.M. Dostoyevsky, F. Kafka, W.C. Faulkner... nên trên từng trang viết của Coetzee
luôn đau đáu về thân phận con người trong mối quan hệ với cộng đồng, xã hội. Với
lối viết giản dị, tinh tế, đi thẳng trực tiếp các vấn đề, không màu mè, tất cả bi kịch
con người Nam Phi được phơi bày sáng rõ… Văn chương của Coetzee đánh thẳng
vào tâm lí bạn đọc và xã hội hậu hiện đại những câu hỏi nhức nhối đến ngột ngạt về
tình trạng chia rẽ trong xã hội văn minh. Tiểu thuyết của ông được dịch ra nhiều thứ
tiếng trên thế giới trong đó có sáu tiểu thuyết đã được chuyển ngữ ở Việt Nam.
Hiện nay, ở nước ta việc nghiên cứu lý thuyết hậu hiện đại trong văn học và ứng
dụng lý thuyết vào các trường hợp cụ thể đã có nhiều thành tựu đáng ghi nhận. Tuy
nhiên, với trường hợp nhà văn Nam Phi Coetzee thì chưa có công trình nào đầy đủ,
trọn vẹn. Đó chính là lý do cơ bản và chính yếu giúp chúng tôi quyết định lựa chọn
đề tài: Đặc trưng hậu hiện đại trong tiểu thuyết John Maxwell Coetzee.
2. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu
- Đối tượng nghiên cứu: các tiểu thuyết của nhà văn Nam Phi Coetzee. Hiện
nay ở Việt Nam đã có 6 tiểu thuyết dịch ra tiếng Việt (Giữa miền đất ấy, Đợi bọn
mọi, Cuộc đời và thời đại của Michael K, Tuổi sắt đá, Ruồng bỏ, Người chậm).
Trong quá trình nghiên cứu, chúng tôi cố gắng khảo sát đối chiếu nguyên bản tiếng
Anh để từ đó đề xuất các đặc trưng hậu hiện đại trong tiểu thuyết của ông có độ tin
cậy.
- Phạm vi nghiên cứu: luận án giới hạn phạm vi nghiên cứu những đặc trưng
hậu hiện đại trong tiểu thuyết của Coetzee. Trong đó chúng tôi tìm hiểu đặc trưng
tiểu thuyết của ông từ tâm thức thuộc địa/hậu thuộc địa, phương diện nhân vật và
các kỹ thuật trần thuật hậu hiện đại, từ đó giúp bạn đọc Việt Nam nhận diện những
đóng góp của nhà văn Coetzee đối với văn chương thế giới đương đại.
3. Mục đích nghiên cứu
- Mục đích nghiên cứu của luận án nhằm tìm ra những đặc trưng hậu hiện đại
trong 6 tiểu thuyết được dịch ở tiếng Việt của nhà văn Nam Phi Coetzee. Từ đó
khẳng định, Coetzee là nhà văn hậu hiện đại tài hoa, dị biệt của văn chương thế giới
thế kỷ XXI.
- Coetzee là nhà văn chịu tác động mạnh mẽ bởi thể chế Apartheid nhưng tỏ thái
độ ngoại cuộc trong cuộc chiến chống chế độ phân rẽ, vì vậy tiểu thuyết của ông
mang tâm thức hậu thuộc địa, ám ảnh lưu vong tâm hồn. Đây cũng chính là mục
đích nghiên cứu của luận án nhằm lí giải hiện tượng đó.
4. Cơ sở lý thuyết và phƣơng pháp nghiên cứu
4.1. Cơ sở lý thuyết
Trong phạm vi luận án này, chúng tôi sử dụng lý thuyết hậu hiện đại để
nghiên cứu một tác gia văn học tiêu biểu của Nam Phi - Coetzee. Đến nay, lý thuyết
Nobel Văn học năm 1991, nổi tiếng với tập tiểu luận Living in hope and history: Notes from our
century (Sống trong hi vọng và trong lịch sử: Những ghi chép về thế kỉ chúng ta) được xuất bản năm 1999.

11. 3
hậu hiện đại đang trên đà vận động với nhiều quan điểm, ý kiến khác nhau, có khi
đối lập, trái chiều. Bởi hậu hiện đại là sự hỗn độn, bất tín, lý thuyết của những tiểu
tự sự phân mảnh, chắp vá. Sử dụng lý thuyết hậu hiện đại vào nghiên cứu một hiện
tượng như Coetzee - đại biểu tiêu biểu của văn học hậu hiện đại trên thế giới không
có nghĩa là áp đặt một cách cơ học, vật lí khung lí thuyết vào trong từng tiểu thuyết
mà chúng tôi luôn xem xét trong mối quan hệ tương thích với tính cách, con người
và thời đại của nhà văn sinh sống. Đặc biệt khi nghiên cứu, chúng tôi gắn đặc trưng
tiểu thuyết của Coetzee với bối cảnh chính trị, văn hóa, xã hội Nam Phi thời kì
Apartheid/hậu Apartheid và tâm thức sáng tạo của ông để từ đó có những lý giải về
đặc trưng hậu hiện đại. Một nhà văn sẽ không thể đáp ứng tất cả các đặc điểm của
một phạm trù lý thuyết, vì vậy chúng tôi chỉ tập trung vào đặc trưng tiểu thuyết của
Coetzee gắn với tâm thức thuộc địa/hậu thuộc địa, bi kịch con người hậu hiện đại và
các phương thức trần thuật hậu hiện đại tiêu biểu. Ngoài ra, để làm rõ đặc trưng hậu
hiện đại trong văn chương Coetzee chúng tôi vận dụng các lý thuyết nghiên cứu
khác như: thi pháp học, tự sự học, phân tâm học…
4.2. Phương pháp nghiên cứu
Để thực hiện luận án, chúng tôi sử dụng phối hợp các phương pháp nghiên
cứu chính sau đây:
- Phương pháp lịch sử - văn hóa: dùng để nghiên cứu, khảo sát các tiểu
thuyết của Coetzee từ góc nhìn lịch sử, văn hóa Nam Phi thời kì Apartheid/hậu
Apartheid.
- Phương pháp cấu trúc - hệ thống: dùng để tìm hiểu, nghiên cứu một cách
hệ thống các đặc trưng của tiểu thuyết Coetzee từ đó thấy được những đóng góp của
ông đối với văn chương hậu hiện đại Nam Phi nói riêng và thế giới nói chung.
Bên cạnh đó, chúng tôi cũng sử dụng hai loại phương pháp nghiên cứu phối
hợp sau đây:
- Phương pháp so sánh - đối chiếu: dùng để nghiên cứu những tương đồng
và khác biệt trong đặc trưng nghệ thuật của Coetzee với các nhà văn hậu hiện đại
khác (Albert Camus, Franz Kafka, Toni Morrison, Nadine Gordimer và một số nhà
văn Nam Phi đương đại,…)
- Phương pháp liên ngành văn học - văn hóa: nghiên cứu tiểu thuyết của
Coetzee trong mối quan hệ với văn học, văn hóa Nam Phi, chúng tôi hi vọng tìm
thấy đặc trưng hậu hiện đại trong tiểu thuyết cũng như lí giải tầm ảnh hưởng của
ông đối với văn chương thế giới.
5. Đóng góp của luận án
Luận án trình bày những đặc trưng hậu hiện đại trong tiểu thuyết của
Coetzee, từ đó giúp bạn đọc Việt Nam có cái nhìn cơ bản, tổng thể về tiểu thuyết
của ông cũng như văn học Nam Phi trong bối cảnh thuộc địa/hậu thuộc địa.
Luận án được xem là một trong những công trình đầu tiên, nghiên cứu tương
đối có hệ thống các đặc trưng hậu hiện đại trong tiểu thuyết của Coetzee ở Việt

12. 4
Nam, từ đó khẳng định vị trí, tầm vóc cũng như sự ảnh hưởng của Coetzee đối với
văn chương thế giới đương đại.
Bên cạnh đó, luận án thể nghiệm lý thuyết hậu hiện đại vào việc nghiên cứu
một hiện tượng đạt giải thưởng Nobel Văn học, vì vậy, đây sẽ là công trình mang
tính gợi mở cho những công việc tiếp theo của các nhà nghiên cứu khác.
Luận án hoàn thành sẽ là một tài liệu tham khảo hữu ích cho việc học tập,
nghiên cứu về tiểu thuyết gia Coetzee nói riêng cũng như chủ nghĩa hậu hiện đại,
văn học hậu hiện đại Nam Phi nói chung.
6. Cấu trúc luận án
Ngoài phần Mở đầu, phần Kết luận, Tài liệu tham khảo, Phụ lục, nội dung
chính của luận án được triển khai trong 4 chương:
Chương 1. Tổng quan tình hình nghiên cứu
Chương 2. Đặc trưng hậu hiện đại trong tiểu thuyết của Coetzee nhìn từ tâm
thức hậu thuộc địa
Chương 3. Đặc trưng hậu hiện đại trong tiểu thuyết của Coetzee nhìn từ
phương diện nhân vật
Chương 4. Kỹ thuật trần thuật hậu hiện đại trong tiểu thuyết của Coetzee

13. 5
NỘI DUNG
Chƣơng 1
TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU
Trong chương tổng quan, chúng tôi đề cập đến hai nội dung cơ bản. Thứ nhất
là tình hình nghiên cứu lý thuyết văn học hậu hiện đại trên thế giới và sự ứng dụng
trong nghiên cứu văn học ở Việt Nam hiện nay để từ đó chúng tôi đi đến kết luận
quan trọng: chủ nghĩa hậu hiện đại đang ở thì hiện tại tiếp diễn. Sự hình thành của
chủ nghĩa hậu hiện đại là quá trình kế thừa và phát triển các học thuyết trước đó, là
sản phẩm của thời đại internet, của cách mạng 4.0 - nền công nghiệp tự động hóa...
Những đóng góp của chủ nghĩa hậu hiện đại tác động to lớn đến mọi mặt của cuộc
sống, trong đó có lĩnh vực văn học nghệ thuật. Các hệ tư duy mới ra đời giải quyết
gần như triệt để cấu trúc thượng tầng trong đời sống xã hội. Thứ hai là tình hình
nghiên cứu hiện tượng Coetzee và tiểu thuyết của ông ở Việt Nam nói riêng và trên
thế giới nói chung từ đó đánh giá tổng quan nghiên cứu và hướng triển khai của đề
tài. Có thể nói hiện tượng Coetzee trên thế giới đã được nghiên cứu sâu sắc, có hệ
thống. Nhiều công trình có tính khái quát cao, phục vụ đắc lực trong học tập và
nghiên cứu văn chương đương đại. Tuy nhiên ở Việt Nam, chưa có công trình
nghiên cứu nào có tính chuyên sâu về hiện tượng Coetzee, đặc biệt nhất là chỉ ra các
đặc trưng hậu hiện đại trong sáng tác của ông. Từ việc tổng thuật của đề tài, chúng
tôi đi đến khẳng định Coetzee là nhà văn hậu hiện đại được hình thành từ tâm thức
thực dân/hậu thực dân.
1.1. Tình hình nghiên cứu lý thuyết văn học hậu hiện đại
Chủ nghĩa hậu hiện đại là một trào lưu tư tưởng phổ biến(2)
và hiện nay đang
hình thành khái niệm, đặc trưng khu biệt. Lý thuyết này không chỉ có trong lĩnh vực
văn hóa, triết học, hội họa, âm nhạc, văn học,… mà đã phổ biến trong mọi lĩnh vực
của đời sống con người. Tuy nhiên, ở phạm vi nghiên cứu của đề tài, chúng tôi tổng
thuật chủ nghĩa hậu hiện đại trên lĩnh vực văn học để có cái nhìn lịch đại và đồng
đại về tình hình nghiên cứu hiện nay.
1.1.1. Tình hình nghiên cứu lý thuyết văn học hậu hiện đại trên thế giới
Khái niệm hậu hiện đại được định hình ở các lĩnh vực khác đã xuất hiện từ
lâu, tuy nhiên trong văn học thì phải vào những năm 60 của thế kỷ XX mới có
những công trình ra đời. Năm 1861, nhà khoa học, triết gia người Pháp, Antoine
Augustin Cournot nói đến khái niệm hậu lịch sử (post-histoire) trong cuốn Traité de
l'enchaînement des idées fondamentales dans les science et dans l'Histoire (Chuyên
luận về sự liên kết những ý tưởng cơ bản trong khoa học và sử học). Trong cuốn
sách này, Cournot nhắc đến giả thuyết của Hegel về sự hoàn tất lịch sử ở thời điểm
hiện đại, để gián tiếp chỉ định những gì xảy ra sau đó là hậu lịch sử.
(2)
Trong Hậu hiện đại ở Nga, Văn học và lý luận (2002), tác giả M.Epsstein thống kê: cuối năm 1998, ở Mỹ,
riêng tại các thư viện lớn thống kê được 3579 cuốn sách với đầu đề có từ postmodernism và 2666 cuốn có từ
posmodern. Trong số sách bán trên thị trường có 421 cuốn về posmodernism và 833 cuốn về postmodern
(tr.364-365). Ở Nga, từ cuối 1980 tới năm 1995, riêng trong lĩnh vực văn hoá đã có khoảng hơn 40 đầu sách
về lĩnh vực này (tr.321) [153].

14. 6
Nửa cuối thế kỷ XIX, thuật ngữ “chủ nghĩa hậu hiện đại” (postmodernism)
xuất hiện trong lĩnh vực hội họa. Đến công trình Antología de la poesía española e
hispano-americana (1882-1932) (Tuyển tập thơ Tây Ban Nha và Mĩ Latinh), nhà
phê bình Pederico de Onís đã sử dụng thuật ngữ chủ nghĩa hậu hiện đại để chỉ sự
khủng hoảng của ngôn ngữ trong thơ ca. Năm 1947, một sử gia nổi tiếng người Anh
là Arnold Joseph Toynbee (1889-1975) trong công trình A Study of History (Nghiên
cứu lịch sử) đã sử dụng thuật ngữ này nhằm mục đích để “đánh dấu trước sau năm
1875 văn minh phương Tây đã bước vào một chu kỳ lịch sử mới” (Ihab Hassan).
Đến những năm 60, 70 của thế kỉ XX, nhiều nhà lý luận Hoa Kỳ, sau đó là cả châu
Âu đã sử dụng rộng rãi thuật ngữ này, và đã có nhiều cuộc tranh luận, đối thoại như
giữa học giả Pháp Jean Francois Lyotard với học giả Đức Jürgen Harbamas(3)
…
Công trình La condition postmoderne: rapport sur le savoir (Hoàn cảnh hậu hiện
đại: bản tường trình về tri thức, 1979) và tiếp tục được triển khai trong Le différend
(Bất đồng, 1983) của Lyotard trở thành “cương lĩnh” cho nội hàm thuật ngữ này.
Đến nay, nó được sử dụng rộng khắp trong mọi lĩnh vực: văn học, nghệ thuật, văn
hóa, kiến trúc, thể thao, triết học… Năm 1990, Katie Wales đã đưa thuật ngữ Chủ
nghĩa hậu hiện đại vào quyển A Dictionary of Stylistics (Từ điển phong cách học).
Tác giả xem khái niệm này là một trào lưu tư tưởng xuất hiện từ 1960 trở đi, là sự
tiếp nối của chủ nghĩa hiện đại ở châu Âu khước từ hệ quy chiếu hiện thực. Năm
1996, trong cuốn Literary Theory, An Introduction (Dẫn luận lí luận văn học),
Terry Eagleton xác định các phạm trù của hậu hiện đại: tùy tiện, đa trị, lai ghép,
lệch tâm, dễ thay đổi, ngưng đọng, hệt như một mô phỏng [101].
Văn chương hậu hiện đại được xem là phản ứng chống lại tư tưởng Khai
sáng (Enlightenment) - phong trào ủng hộ lý tính, khoa học và sự hợp lý khởi nguồn
từ châu Âu trong thế kỷ XVII - XVIII; chống lại cả sự tiếp cận của những người
theo chủ nghĩa hiện đại đối với văn chương. Nó không thích bị định nghĩa hay phân
loại là một “trào lưu” (văn chương). Hậu hiện đại có nhiều kiểu lý thuyết phê bình
khác nhau, chấp nhận phản ứng đa chiều của người đọc, kể cả cách tiếp cận “giải
cấu trúc” (déconstruction) - phương pháp phân tích văn chương của triết gia Pháp
Jacques Derrida. Nó phá vỡ cái gọi là “ngầm hiểu”, sợi dây liên kết giữa tác giả,
văn bản và người đọc thông qua tác phẩm.
Năm 1941, một số nhà nghiên cứu lý luận văn học khẳng định đây là năm
khởi đầu cho chủ nghĩa hậu hiện đại. Tuy nhiên, Keith Hopper lại cho rằng The
Third Policeman (Người cảnh sát thứ ba) của Flann O‟Brien (nhà văn người
Ireland) mới là một trong những tiểu thuyết hậu hiện đại đầu tiên (bản thảo hoàn tất
năm 1939 nhưng bị cấm xuất bản, đến năm 1967 mới được ra mắt). Tác phẩm mang
những đặc điểm của văn chương hậu hiện đại, sau này rất nhiều các nhà văn khác sử
dụng như một hình thức phổ biến: lai lịch và tình huống không thể lí giải của nhân
vật, siêu hư cấu... Một quyển khác của Flann O‟Brien có tựa đề là The Dalkey
(3)
Sinh năm 1929, là nhà triết học, xã hội học thực dụng người Đức, có nhiều quan niệm đối lập với Lyotard
về chủ nghĩa hậu hiện đại, nổi tiếng với công trình The Philosophical Discourse of Modernity (Diễn ngôn
triết học về tính hiện đại - 1985).

15. 7
Archive(4)
, xuất bản năm 1964, hai năm trước khi tác giả qua đời cũng được xem là
tiểu thuyết khởi đầu giai đoạn văn chương hậu hiện đại.
Nhìn chung, tình hình nghiên cứu lý thuyết văn học hậu hiện đại trên thế giới
rất phức tạp, nhưng có thể có hai phương pháp tiếp cận cơ bản: cách tiếp cận và
quan niệm văn học hậu hiện đại từ góc độ xã hội học và triết học Tân Marxism và
cách tiếp cận văn học hậu hiện đại từ góc độ ngôn ngữ và các thủ pháp nghệ thuật
đặc thù. Từ góc độ xã hội học và triết học có các tác giả như Fredric Jameson với
tiểu luận Postmodernism, or, The Cultural Logic of Late Capitalism (Chủ nghĩa hậu
hiện đại hay logic văn hóa của chủ nghĩa tư bản hậu kì, 1984); các bài báo
Postmodernism for Kids or What is Postmodernism (Chủ nghĩa hậu hiện đại cho
người mới tìm hiểu hay chủ nghĩa hậu hiện đại là gì?) của Arup Ratan Ghosh; The
romantic, the modern and postmodern (Lãng mạn, hiện đại và hậu hiện đại) của
Ashoke Viswanathan; Postmodernism and India: some preliminary animadversions
(Chủ nghĩa hậu hiện đại và Ấn Độ: một vài nhận định ban đầu) của Makarand
Paranjape… đã chỉ rõ nền tảng kinh tế của chủ nghĩa tư bản hậu kì đã quy định đến
tính chất và diện mạo của văn học. Ngoài ra, ở Trung Quốc các nhà nghiên cứu như
Vương Nhạc Xuyên với Nghiên cứu chủ nghĩa hậu hiện đại (1992), Thịnh Ninh với
Nghi hoặc và phản tư nhân văn - phê phán tư trào chủ nghĩa hậu hiện đại phương
Tây (1997), Trần Hiểu Minh với Thử thách vô biên - tính hậu hiện đại của văn học
tiên phong Trung Quốc (2006) và các bài viết của Ngô Lượng, Trác Hồng, Trần Tư
Hòa, Vương Ninh, Đỗ Thư Doanh… đã xác lập lý thuyết văn học hậu hiện đại nằm
trong quỹ vận động, phát triển của xã hội thế kỷ XX. Thứ hai là cách tiếp cận từ góc
độ ngôn ngữ và các thủ pháp nghệ thuật. Cách tiếp cận này chịu ảnh hưởng từ lý
thuyết giải cấu trúc của Bakhtin, Derrida, Kristeva, Lacan, Foucault... Từ những
kiến giải, các nhà hậu hiện đại đã đưa ra những đặc trưng thẩm mĩ của văn học hậu
hiện đại như: hỗn độn, hoài nghi, mảnh vỡ, đa trị, lai ghép, ngoại biên, lệch tâm...
Tóm lại, có thể thấy tình hình nghiên cứu lý thuyết văn học hậu hiện đại trên
thế giới có nhiều thành tựu góp phần định hình nền văn học đương đại. Với việc
định hình và phát triển một lí thuyết nghiên cứu văn học mới đã làm cho đời sống
phê bình trở nên hấp dẫn, sôi động. Tuy nhiên, các nhà nghiên cứu, phê bình hiện
nay vẫn còn có những giới hạn khi xác định phạm trù khái niệm hậu hiện đại. Thứ
nhất, đó là sự chồng chéo, có khi đối lập nhau trong việc xác định khái niệm hậu
hiện đại. Thứ hai, chưa làm rõ cũng như chưa xác định phạm trù cái chung và cái
riêng trong khái niệm hậu hiện đại. Với đặc điểm hậu hiện đại của mỗi quốc gia,
khu vực có những điểm khác nhau, đặc trưng riêng, các nhà hậu hiện đại vẫn chưa
tìm thấy điểm chung trên phạm vi toàn thế giới. Dù muốn hay không khái niệm và
nội hàm lí thuyết hậu hiện đại đã hiện hữu trong đời sống phê bình văn học. Nó đã
xác lập một hệ hình nghiên cứu chính hiện nay và thực sự có nhiều đóng góp thiết
thực, làm sinh động hóa các hướng tiếp cận đời sống văn học.
(4)
Đây là cuốn tiểu thuyết thứ năm và cuối cùng của ông. Năm 1965 được Hugh Leonard chuyển thể thành
kịch sân khấu với tên gọi The Saints Go Cycling In. Nhân vật chính là De Selby, một kiểu nhân vật tri thức
điên loạn.

16. 8
1.1.2. Tình hình nghiên cứu lý thuyết văn học hậu hiện đại ở Việt Nam
Lý thuyết văn học hậu hiện đại trên thế giới đã tác động mạnh mẽ đến đời
sống văn học Việt Nam cũng như các luồng tư tưởng phê bình ở nước ta những năm
cuối thế kỷ XX, đầu thế kỷ XXI. Xuất hiện bài báo dịch thuật, công trình nghiên
cứu, ứng dụng lý thuyết văn học hậu hiện đại. Điều này đã làm cho không khí phê
bình học thuật sôi động, không thua kém so với các nước tiên tiến trên thế giới.
Khái niệm hậu hiện đại, chủ nghĩa hậu hiện đại đã hàm chứa nhiều vấn đề phức tạp,
gây tranh cãi giữa các nhà khoa học, cho nên khi áp dụng vào Việt Nam cũng không
tránh khỏi những tiếp nhận chồng chéo, có khi mâu thuẫn gay gắt. Ở luận án này,
chúng tôi sẽ không khảo sát lại các công trình nghiên cứu về lý thuyết văn học hậu
hiện đại ở Việt Nam tiêu biểu theo trình tự lịch đại như các luận án trước đã làm mà
chỉ tổng quan các thành tựu nổi bật.
Về công trình nghiên cứu lý thuyết hậu hiện đại
Cuối thế kỷ XX, xuất hiện một số bài báo dịch thuật, giới thiệu những nét
phác thảo ban đầu về lý thuyết hậu hiện đại trên thế giới ở Việt Nam. Sự thất bại
của cơ cấu luận - Phê bình Levi - Strauss và Jacques Derrida của Phạm Công
Thiện và Cơ cấu ngôn ngữ của Michel Foucault của Tuệ Sĩ đăng trên Tạp chí Tư
tưởng (số 6, ngày 01/11/1969) thuộc Viện Đại học Vạn Hạnh đã giới thiệu và gợi ý
về một sự thay đổi trong xu hướng nghiên cứu mới trong tương lai, cái mà sau này
chúng ta gọi là “hậu hiện đại”. Năm 1991, tiểu luận Vài suy nghĩ về cái gọi là tiểu
thuyết hậu hiện đại của Antonio Blach (Tây Ban Nha) (Nguyễn Trung Đức dịch) in
trên Tạp chí Văn học, (số 5, 1991) đã cung cấp cho bạn đọc các khái niệm cơ bản
của văn học hậu hiện đại và tiểu thuyết hậu hiện đại như: tính phức tạp và phiến
diện, xóa nhòa ranh giới giữa không gian của nghệ thuật và không gian của kỹ
thuật, giữa ý thức và vô thức, giữa hiện thực và ma quái... Năm 1995, bài viết Từ
văn bản đến tác phẩm văn học và giá trị thẩm mỹ của Trương Đăng Dung in trên
Tạp chí Văn học (số 11, 1995) đã diễn giải mối quan hệ giữa văn bản - người đọc và
đi đến khẳng định sự tạo nghĩa chỉ có thể có được thông qua hoạt động tiếp nhận
của người đọc.
Tuy nhiên, phải đến đầu thế kỷ XXI khái niệm hậu hiện đại mới bắt đầu sử
dụng rộng rãi trong nghiên cứu và phê bình văn học ở Việt Nam. Bài viết Tìm hiểu
chủ nghĩa hậu hiện đại của Phương Lựu trên tạp chí Nhà văn (số 8, 2000) đã trực
tiếp bàn về khái niệm này, đồng thời chỉ ra con đường phát triển của nó trong
nghiên cứu, phê bình văn học. Bài viết Chủ nghĩa hậu hiện đại hay là hiện tượng
chồng chéo khái niệm của Nguyễn Văn Dân đăng trên tạp chí Văn học, (tháng
9/2001) và những bài viết trao đổi xung quanh vấn đề này đôi lúc có gay gắt, chủ
quan nhưng đã có những bàn luận thẳng thắn về hiện tượng đã hoặc chưa có chủ
nghĩa hậu hiện đại trong văn học Việt Nam. Đến nay, dù muốn hay không thì bản
thân tác giả cũng thừa nhận sự có mặt của hậu hiện đại trong đời sống văn học Việt
Nam. Cũng trong năm này, Phùng Văn Tửu công bố chuyên luận Tiểu thuyết Pháp
bên thềm thế kỷ XXI (Nxb Tp Hồ Chí Minh, 2001) với 4 phần: Dưới con mắt các
nhà phê bình, Hồi ức và sáng tạo, Các giải thưởng văn chương, Hướng về đông đảo
bạn đọc, công trình đã phần nào phác họa diện mạo chung của văn học hậu hiện đại

17. 9
Pháp thông qua việc phân tích một số nhà văn nổi tiếng như Annie Ernaux, Robbe-
Grillet, Le Clézio...
Năm 2003, Nxb Hội nhà văn và Trung tâm văn hóa ngôn ngữ Đông Tây xuất
bản công trình Văn học hậu hiện đại thế giới. Trong quyển 1, Văn học hậu hiện đại
thế giới - những vấn đề lý thuyết có 7 bài viết của các tác giả Việt Nam và 4 bài viết
của các nhà nghiên cứu định cư ở nước ngoài. Cùng năm này, nhóm dịch giả Đào
Tuấn Ảnh, Trần Hồng Vân, Lại Nguyên Ân giới thiệu quyển Các khái niệm và
thuật ngữ của các trường phái nghiên cứu văn học phương Tây và Hoa Kì thế kỉ XX
của hai tác giả I.P.Ilin và Tzurganova. Đây được xem là cuốn sách cung cấp có hệ
thống các thuật ngữ và khái niệm hậu hiện đại cũng như chủ nghĩa hậu hiện đại
trong văn học. Các nhà nghiên cứu đã đề cập đến các khái niệm của chủ nghĩa hậu
hiện đại: cảm quan hậu hiện đại, mặt nạ tác giả, siêu truyện, mã kép, giải nhân cách
hóa, phi lựa chọn, pastiche, bất tín nhận thức, liên văn bản, tính nhục thể, ngoại
biên...
Năm 2004, Trương Đăng Dung đã nghiên cứu và diễn giải bản chất của tư
duy lý luận văn học từ hiện đại đến hậu hiện đại một cách hệ thống trong công trình
Tác phẩm văn học như là quá trình (Nxb Khoa học Xã hội). Trong Tự sự học - một
số vấn đề lí luận và lịch sử (phần 1, Nxb Đại học Sư phạm, 2004) do Trần Đình Sử
chủ biên có nhiều bài viết nghiên cứu lý thuyết văn học hậu hiện đại và sự ứng dụng
của nó trong một số trường hợp cụ thể như: Kỹ thuật dòng ý thức qua Nỗi buồn
chiến tranh của Bảo Ninh (Nguyễn Đăng Điệp), Cấu tứ tự sự của truyện ngắn
Nguyễn Huy Thiệp (Nguyễn Văn Tùng), Miêu tả của Robbe-Grillet trong tiểu thuyết
Ghen (La jalousie) (Nguyễn Thị Từ Huy)... Bên cạnh đó, tiểu luận phê bình Đi tìm
sự thật biết cười (Umberto Eco - Vũ Ngọc Thăng dịch, Nxb Hội Nhà văn - Trung
tâm Văn hóa Ngôn ngữ Đông Tây, 2004) đề cập đến nhiều vấn đề khác nhau của lý
luận nghệ thuật như: kí hiệu và văn bản học, mĩ học hậu hiện đại, thi pháp mở...
Năm 2005, bài viết Quan niệm thực tại và con người trong văn học hậu hiện
đại của Đào Tuấn Ảnh (Tạp chí Nghiên cứu Văn học, số 8) đã chỉ rõ con đường du
nhập lí thuyết hậu hiện đại trên thế giới ở Việt Nam, đặc trưng thẩm mỹ cũng như
các khả năng vận dụng lý thuyết văn học nước nhà.
Năm 2006, công trình Chủ nghĩa hậu hiện đại, các vấn đề nhận thức luận
của Trần Quang Thái (Nxb Tổng hợp Thành phố Hồ Chí Minh) phác thảo và hệ
thống lịch sử ra đời và quá trình phát triển của chủ nghĩa hậu hiện đại thế giới, đặc
biệt tác giả tổng kết những tư tưởng cơ bản của lý thuyết này. Trong thời gian này
có nhiều bài nghiên cứu bắt đầu ứng dụng lí thuyết hậu hiện đại làm nền tảng để
nghiên cứu, soi chiếu các hiện tượng của văn học Việt Nam đương đại đăng trên
Tạp chí Nghiên cứu văn học (số 12, 2007) như: Những dấu hiệu của chủ nghĩa hậu
hiện đại trong văn học Việt Nam qua sáng tác của Nguyễn Huy Thiệp và Phạm Thị
Hoài (Lã Nguyên), Những yếu tố hậu hiện đại trong văn xuôi Việt Nam qua so sánh
với văn xuôi Nga (Đào Tuấn Ảnh), Lịch sử trong truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp và
dấu vết của hệ hình thi pháp hậu hiện đại (Cao Kim Lan)…
Năm 2008, nhóm tác giả bộ giáo trình Lý luận văn học (Phương Lựu chủ
biên, Nxb Đại học Sư phạm Hà Nội) đã đưa khái niệm chủ nghĩa hậu hiện đại vào

18. 10
và xem đó là khuynh hướng sáng tác của văn học đương đại thế giới. Điều đó chứng
tỏ sự thừa nhận khái niệm này trong giới học thuật chính thống ở các trường Đại
học và Cao đẳng ở Việt Nam. Công trình Tự sự học (tập 2) do Trần Đình Sử chủ
biên tiếp tục có nhiều bài viết bàn về sự ứng dụng chủ nghĩa hậu hiện đại vào đời
sống văn học Việt Nam: Kiểu tự thuật “đánh tráo” chủ thể trần thuật trong tiểu
thuyết hậu hiện đại (Trần Huyền Sâm), Tư duy thơ trong tiểu thuyết Việt Nam
đương đại (Nguyễn Thị Bình), Mẫu gốc như là thành phần tạo nghĩa trong chuyện
kể (khảo sát qua mẫu gốc lửa và nước trong “Giàn thiêu” của Võ Thị Hảo) (Đào
Vũ Hòa An)… Ngoài ra còn có bài viết Tiếp cận những cách tân của chủ nghĩa
hiện đại và chủ nghĩa hậu hiện đại của Hoàng Ngọc Hiến trên (Tạp chí Sông
Hương, số 7, 2008) đã chỉ ra những dấu hiện cơ bản hậu hiện đại trong các sáng tác
của Nguyễn Huy Thiệp, Lê Anh Hoài…
Năm 2011, Lý thuyết văn học hậu hiện đại của Phương Lựu (Nxb Đại học Sư
phạm) được xem là công trình công phu về việc tái hiện diện mạo chủ nghĩa hậu
hiện đại trong tiến trình chung của văn học thế giới. Bên cạnh những khái niệm, lịch
sử ra đời, tên gọi, các cuộc tranh luận, các học giả tiêu biểu… thì cuốn sách còn
cung cấp những tri thức cơ bản về hậu hiện đại giúp người đọc soi chiếu những đặc
trưng của chủ nghĩa hậu hiện đại vào quá trình nghiên cứu các hiện tượng văn
chương cụ thể.
Năm 2012, chuyên luận Thi pháp chủ nghĩa hậu hiện đại của Liviu Petrescu
(Ru-ma-ni) do Lê Nguyên Cẩn dịch và giới thiệu đã góp phần cung cấp thêm góc
nhìn về văn học hậu hiện đại trên thế giới với phương diện tiền đề cơ bản và những
đặc trưng cơ bản của thi pháp hậu hiện đại.
Về công trình ứng dụng lý thuyết hậu hiện đại vào các hiện tượng cụ thể
Ở Việt Nam, những năm đầu của thế kỷ XXI, có nhiều công trình ứng dụng
lý thuyết hậu hiện đại vào nghiên cứu từng trường hợp cụ thể. Điều này, góp phần
khẳng định hậu hiện đại có mặt trong đời sống văn học Việt Nam và trở thành một
khuynh hướng nghiên cứu chủ đạo trong thời gian sắp tới.
Năm 2012, công trình Văn học hậu hiện đại - lý thuyết và tiếp nhận của tác
giả Lê Huy Bắc (Nxb Đại học Sư phạm) được ấn hành với 21 chương. Đây là công
sức tìm tòi, khám phá của tác giả trong việc xây dựng lí thuyết cũng như vận dụng
vào các hiện tượng trên thế giới và Việt Nam: Franz Kafka, J.M. Coetzee, G.G.
Marquez, Don DeLillo, Paul Auster, Ken Kesey, Nguyễn Huy Thiệp, Nguyễn Minh
Châu, Nguyễn Ngọc Tư, Thanh Thảo, Bảo Ninh… Tác giả dành 6 chương để khái
quát lý thuyết hậu hiện đại, các chương còn lại đã vận dụng hậu hiện đại để nghiên
cứu các trường hợp cụ thể như: mờ hóa, mã kép, giải tôi, ngẫu nhiên, đa điểm nhìn,
nghịch lí, nhại, hỗn độn, giải luận đề, tính dục, tính đa trị, liên văn bản, tiểu tự sự…
Đặc biệt, ở chương 5: Hậu hiện đại từ Franz Kafka đến J.M. Coetzee là bài viết độc
đáo cho thấy sự dịch chuyển của lý thuyết hậu hiện đại từ giữa thế kỉ đến cuối thế kỉ
XX cũng như sự chuyển tiếp từ bậc thầy văn chương (Kafka) đến nhà hậu hiện đại
tiêu biểu (Coetzee).
Năm 2013, công trình Văn học hậu hiện đại - diễn giải và tiếp nhận của
Nguyễn Thành, Hồ Thế Hà, Nguyễn Hồng Dũng chủ biên (Nxb Văn học), Lý thuyết

19. 11
phê bình văn học hậu hiện đại của Trường Đại học Hồng Đức (Nxb Đại học Vinh)
ra đời. Đặc biệt là công trình Văn học hậu hiện đại - lý thuyết và thực tiễn của Lê
Huy Bắc, Lê Nguyên Cẩn, Đỗ Hải Phong chủ biên (Nxb Đại học Sư phạm) gồm 29
bài viết với các nội dung: những vấn đề chung của văn học hậu hiện đại (5 bài), ứng
dụng lí thuyết vào nghiên cứu các hiện tượng văn học Việt Nam (8 bài), ứng dụng lí
thuyết vào nghiên cứu các tác giả và tác phẩm văn học nước ngoài (16 bài). Một số
bài viết đã làm sáng tỏ các kĩ thuật đặc trưng của văn học hậu hiện đại như: tính
chất trò chơi, tính liên văn bản, phi trung tâm, huyền ảo, mảnh vỡ...
Không thể không kể đến công trình Phê bình văn học hậu hiện đại Việt Nam
do Lê Huy Bắc chủ biên (Nxb Tri thức, 2013) với 18 bài viết sâu sắc như: Lí thuyết
phê bình hậu hiện đại như một siêu ngữ, Từ ngôn ngữ đến trò chơi ngôn ngữ hậu
hiện đại (Lê Huy Bắc), Giải cấu trúc và nghiên cứu, phê bình văn học hôm nay
(Trần Đình Sử), Thiền và hậu hiện đại (Nhật Chiêu), Chủ nghĩa hậu hiện đại gặp
gỡ Đông phương (Inrasara), Phi trung tâm - khái niệm và tiếp nhận (Nguyễn Thị
Hạnh), Dẫn luận lí thuyết liên văn bản (Nguyễn Văn Thuấn), Vấn đề chủ nghĩa hậu
hiện đại qua “Bốn bề bờ bụi” của Akutagawa Ryunosuke (Nguyễn Thị Tịnh Thy)…
Tuy giữa các bài viết còn đôi chỗ mâu thuẫn nhau về quan niệm, cách nhìn hậu hiện
đại nhưng tất cả đã góp phần tạo nên sự phong phú cho đời sống phê bình hậu hiện
đại ở nước ta hiện nay.
Trong những năm gần đây, việc vận dụng lí thuyết hậu hiện đại vào các hiện
tượng cụ thể đã trở thành một phong trào phát triển mạnh mẽ. Tiêu biểu có công
trình Những dấu hiệu của chủ nghĩa hậu hiện đại trong văn xuôi Việt Nam đương
đại (giai đoạn 1986 - 2012) của Phùng Gia Thế. Cuốn sách gồm 3 chương: Khái
niệm hậu hiện đại và yếu tố hậu hiện đại trong văn hóa Việt Nam đương đại; Mô
hình thế giới giải thiêng; Xu hướng Các-na-van hóa đã đề cập đến các vấn đề như:
lai lịch thuật ngữ, hậu hiện đại một khái niệm đa nghĩa thuộc nhiều lĩnh vực của văn
hóa, điều kiện hậu hiện đại và những yếu tố trong văn hóa Việt Nam. Chương 2 và
3 của công trình đã ứng dụng các lí thuyết của chủ nghĩa hậu hiện đại như: chủ thể
trần thuật phi trung tâm, phân mảnh, lắp ghép, người trần thuật không đáng tin cậy,
hỗn độn, hoang mang, giễu nhại, siêu hư cấu, thông tục hóa… để làm sáng rõ tác
phẩm của một số nhà văn đương đại như: Nguyễn Huy Thiệp, Nguyễn Bình
Phương, Phạm Thị Hoài, Chu Lai, Hồ Anh Thái…
Gabriel García Márquez và nỗi cô đơn huyền thoại (2015) của Phan Tuấn
Anh được xem là công trình nghiên cứu dày dặn, có hệ thống về hiện tượng văn
chương tiêu biểu châu Mỹ Latin. Cuốn sách tập hợp 12 bài viết về các biểu hiện của
chủ nghĩa hậu hiện đại như: yếu tố phi lý, tâm thức mê lộ, liên văn bản, cảm quan
đa trị, nghịch dị... trong các tác phẩm Trăm năm cô đơn, Giờ xấu, Hồi ức về những
cô gái điếm buồn của tôi, Tình yêu thời thổ tả... Đây được xem là công trình ứng
dụng lí thuyết hậu hiện đại vào một tác giả tiêu biểu trên thế giới hấp dẫn giúp bạn
đọc Việt Nam không chỉ biết đến một nhà văn đạt giải Nobel Văn học (1982) mà
còn có nhiều tri thức về văn hóa, xã hội, tâm thức văn chương Mĩ Latin huyền thoại,
bí ẩn.

20. 12
Ngoài ra, hai luận án tiến sĩ đã ứng dụng lí thuyết hậu hiện đại vào nghiên
cứu các hiện tượng văn học ở Việt Nam: Yếu tố hậu hiện đại trong truyện ngắn Việt
Nam của Lê Văn Trung và Ảnh hưởng của chủ nghĩa hậu hiện đại đối với tiểu
thuyết Việt Nam từ 1986 đến 2010 của Nguyễn Hồng Dũng... Đây là kết quả quá
trình tìm tòi, nỗ lực của các nhà nghiên cứu phê bình nhằm ứng dụng lí thuyết hậu
hiện đại vào đời sống văn học Việt Nam.
Năm 2016, công trình Tiểu thuyết phương Tây hiện đại và các hướng tiếp
cận của Trần Huyền Sâm (Nxb Văn học) đã mang đến cho người đọc các hướng
tiếp cận: tự sự học (thời gian, kiểu trần thuật), so sánh (tiểu thuyết và kinh thánh),
tiểu thuyết và liên văn hóa, tiểu sử học về các tiểu thuyết gia: Umberto Eco,
Marguerite Duras, J.M. Coetzee, Nikos Kazantzakis, Claude Lévi-Strauss, Le
Clézio, M.V. Llosa…
Năm 2017, tác giả Thái Phan Vàng Anh xuất bản công trình Tiểu thuyết Việt
Nam đầu thế kỉ XXI - Lạ hóa một cuộc chơi (Nxb Đại học Huế). Đây là kết quả của
quá trình tìm tòi xác lập và ứng dụng lý thuyết hậu hiện đại vào nghiên cứu tình
hình tiểu thuyết Việt Nam đầu thế kỷ XXI với những phát hiện mới, độc đáo. Công
trình trên góp phần trả lời cho một vài băn khoăn: Việt Nam có hoàn cảnh hậu hiện
đại, có tâm thức hậu hiện đại hay không? Các nhà văn Việt Nam khi sáng tác liệu có
vận dụng lí thuyết hậu hiện đại hay không? Và khi biểu hiện các nhà văn Việt Nam
có điều gì giống và khác với các nhà văn hậu hiện đại trên thế giới? v.v…
Bên cạnh đó, có nhiều bài viết được đăng tải trên các trang website uy tín
mang đến những thông tin có tính thời sự như: Chủ nghĩa hậu hiện đại và văn học
Việt Nam, Các lý thuyết phê bình văn học 9(11): chủ nghĩa hậu hiện đại, Chủ nghĩa
hậu hiện đại - những mảnh nghĩ rời, Chủ nghĩa hậu hiện đại và những cái cần chết
trong văn học Việt Nam,… của tác giả Nguyễn Hưng Quốc; Thử thưởng thức một
tác phẩm văn chương hậu hiện đại của Hoàng Ngọc Tuấn; Chủ nghĩa hậu hiện đại:
những khái niệm căn bản của Nguyễn Minh Quân… Các diễn đàn trao đổi sôi nổi
về chủ nghĩa hậu hiện đại như: Chủ nghĩa hậu hiện đại và ảnh hưởng ở nước ta của
Đông La, Chập chờn bóng ma hậu hiện đại của Đỗ Minh Tuấn, Nhà văn Lê Anh
Hoài: Hậu hiện đại đã và đang được Việt hóa của Thái Kim Lan, Bàn về thuật ngữ
văn học hậu hiện đại của Nguyễn Văn Tùng, Tùy bút nhỏ về hậu hiện đại của Văn
Giá, Thiền và hậu hiện đại của Nhật Chiêu, Xu hướng tân hình thức, hậu hiện đại
trong thơ: chiếc áo rộng cho một cơ thể còm của Khánh Phương, Chủ nghĩa hậu
hiện đại? của Bùi Quang Thắng, Nhận biết về chủ nghĩa hậu hiện đại trong nghệ
thuật của Hồ Sĩ Vịnh, Nhập lưu hậu hiện đại; Hậu hiện đại và thơ hậu hiện đại; Ma
net, quá trình chuyển giọng từ hiện đại đến hậu hiện đại… của Inrasara…
Từ những công trình, bài viết trên chúng tôi nhận thấy các nhà nghiên cứu,
phê bình ở Việt Nam đã tìm tòi, xác lập lí thuyết hậu hiện đại ở Việt Nam trên nhiều
phương diện khác nhau:
Về lí thuyết phê bình hậu hiện đại, có thể kể đến sự đóng góp của tác giả
Phương Lựu. Với những nỗ lực của nhà nghiên cứu văn học hàng đầu ở Việt Nam,
tác giả đã xác lập, phân loại các khuynh hướng hậu hiện đại trên thế giới và định

21. 13
hướng xu thế phê bình văn học ở nước ta hiện nay. Từ đó giúp bạn đọc có cái nhìn
khái quát về chủ nghĩa hậu hiện đại.
Về nguồn gốc và quá trình sáng tác văn chương hậu hiện đại có sự đóng góp
nhất định của Nguyễn Văn Dân. Là người đặt ra câu hỏi tồn tại hay không tồn tại
của chủ nghĩa hậu hiện đại ở Việt Nam tạo nên nhiều tranh luận nhưng những gợi
dẫn của tác giả chứng tỏ rằng: hậu hiện đại có sức hút hấp dẫn đối với phê bình văn
học của nước ta hiện nay. Còn La Khắc Hòa mang đến những vấn đề giải cấu, giải
thiêng các đại tự sự.
Trong lĩnh vực nghiên cứu, vận dụng vào các hiện tượng văn học cụ thể ở
Việt Nam và thế giới có thể kể đến: Hồ Thế Hà, Lê Huy Bắc, Nguyễn Thị Bình,
Bửu Nam, Trần Huyền Sâm, Nguyễn Hồng Dũng, Phan Tuấn Anh, Phùng Gia Thế,
Thái Phan Vàng Anh...
Mặc dù hành trình khám phá địa hạt hậu hiện đại dường như chưa có hồi kết
nhưng có thể nói rằng tình hình nghiên cứu và sự ứng dụng lí thuyết này ở Việt
Nam đã có những thành tựu nhất định. Điều này đã làm cho đời sống văn học của
nước nhà sôi động và có thể hội nhập với tình hình chung với văn học trong khu
vực và trên thế giới.
Việc khảo sát các công trình nghiên cứu lý thuyết văn học hậu hiện đại trên
thế giới đã có nhiều luận án tiến sĩ trước đó của các tác giả thực hiện như: Nguyễn
Hồng Dũng (Đại học Khoa học Huế), Nguyễn Văn Thuấn (Đại học Sư phạm Huế),
Phan Tuấn Anh (Đại học Khoa học Huế), Phùng Gia Thế (Đại học Sư phạm Hà Nội
2), Lê Thị Diễm Hằng (Đại học Sư phạm Huế), Nguyễn Thị Thanh Hiếu (Đại học
Vinh), Nguyễn Thị Lan Anh (Đại học Quốc gia Hà Nội), Phạm Ngọc Lan (Đại học
Khoa học Xã hội và Nhân văn Tp.HCM), Trần Quang Hưng (Học viện Khoa học
Xã hội),… Các luận án đã mô tả diện mạo chung khá đầy đủ về tình hình nghiên
cứu lý thuyết văn học hậu hiện đại trên thế giới. Vì thế, trong luận áy này, chúng tôi
chỉ dừng lại ở mức phác thảo sơ lược về các khuynh hướng nghiên cứu lý thuyết
hậu hiện đại trên thế giới và ở Việt Nam. Điều chúng tôi quan tâm là tập trung đi
tìm chân dung, diện mạo, phong cách của nhà văn hậu hiện đại Coetzee.
1.2. Tình hình nghiên cứu về Coetzee
Coetzee là một hiện tượng lạ, độc đáo, bí ẩn trên văn đàn thế giới đương đại.
Ông sinh ra và lớn lên ở Nam Phi, có nguồn gốc Do Thái; làm việc tại nhiều trường
Đại học Nam Phi và Mỹ. Năm 2006, Coetzee trở thành công dân của đất nước xứ sở
Kangaroo. Mang trong mình thân phận tha hương với nhiều ẩn ức về đất nước; bị
ám ảnh nặng nề bởi chế độ Apartheid; có đời sống cá nhân thăng trầm, bất hạnh; có
khối tài sản đáng mơ ước… tất cả điều đó đã làm nên một nhà văn Nam Phi độc
đáo, tài hoa, hấp dẫn. Khi nghiên cứu về Coetzee, chúng tôi nhận thấy ở ông những
nét đáng chú ý sau: đó là dạng con người dị biệt, chăm chỉ, tài năng, ngoại cuộc, ám
ảnh với những đau thương mất mát.
1.2.1. Nghiên cứu về Coetzee trên thế giới
Giải thưởng Nobel Văn học không chỉ là mơ ước của một cá nhân nhà văn
mà nó là niềm tự hào của đất nước, quốc gia. Nhưng Coetzee lại đón nhận thông tin
này bằng thái độ bình thản. Thậm chí, ông không hề biết việc mình đạt giải Nobel

22. 14
[166]. Giải Nobel Văn học năm 2003 không chỉ đem đến sự bất ngờ cho bản thân
ông mà ngay cả bạn đọc châu Phi cũng chưa biết đến nhà văn Coetzee là ai. David
Attwell, giáo sư tại Đại học Witwatersrand (Nam Phi) nhận định về cách nhìn xa
của Viện Hàn lâm Thụy Điển khi trao giải thưởng cho nhà văn Nam Phi này: “tôi
không nghĩ rằng, phần lớn người dân Nam Phi biết ông ấy là ai [99]. Quả thực các
tác phẩm của Coetzee đã thổi đến những luồng gió mới lạ đến đời sống văn học ở
quốc gia Cầu Vồng này. Nhà phê bình văn học Shaun de Waal(5)
nhận định: “Nam
Phi là một quốc gia không đề cao văn chương. Phần lớn sách được nhập khẩu với
giá rất cao [và] sách được coi là mặt hàng xa xỉ” [166]. Vì vậy, Nam Phi có quyền
tự hào về một nhà văn có nhiều đóng góp cho văn học nước nhà và thế giới. Sự thật
là văn phong của Coetzee đã có ảnh hưởng rất lớn đến các nhà văn da đen trẻ của
Nam Phi như Zoë Wicomb (1948), Zakes Mda (1948), Mike Nicol (1951),
Ivan Vladislavić (1957)…
Giải thưởng Nobel Văn học trao tặng cho Coetzee ngoài tài năng, còn dành
tặng cho lòng dũng cảm của ông khi nói về bối cảnh chính trị khô khốc ở Nam Phi.
Per Erik Wästberg, nhà văn Thụy Điển - thành viên của Hội đồng trao giải Nobel
Văn học, tỏ thái độ ngạc nhiên, lo lắng cho Coetzee và nhận định: “ông ấy đào sâu
vào tình hình đất nước trong tình trạng con người với sự tàn nhẫn và cô đơn. Ông ấy
đã lên tiếng cho chúng ta thấy được sự phân biệt của kẻ mạnh. Với sự trung thực về
trí tuệ và một dạng tự sự về độ chính xác, ông ấy đã tiết lộ những bộ mặt giả của
nền văn minh của chúng ta và khám phá ra bản chất của cái ác” [166]. Nhà văn
người Chile, Ariel Dorfman xem Coetzee là một nghệ sĩ trung thực: “Anh ấy khám
phá khung cảnh rất ảm đạm của con người. [Coetzee] không nói dối. Anh ấy không
nói dối về bản thân mình. Anh ấy không nói dối về thân phận con người. Anh ấy
không nói dối về nhân vật của mình. Anh ấy đi vào chiều sâu của những gì thuộc về
con người” [166].
Trong bài viết: Only the Big Questions, A South African writer refects on his
country's new Nobel laureate (Chỉ những vấn nạn lớn, một nhà văn Nam Phi ngẫm
nghĩ về người đồng hương vừa được giải Nobel), nhà văn Rian Malan (tác giả
của My Traitor's Heart - Trái tim kẻ phản bội) cho rằng Coetzee là một nhà văn khó
gần, sự im lặng của ông chính là cách ông trả lời về những băn khoăn của độc giả.
Ông là một trí thức thâm trầm (một số người nói là lạnh lùng), nhưng trên tất cả,
“ông là đại sư phụ về trò chơi rắc rối của lý thuyết văn chương hậu hiện đại”. Đánh
giá về tiểu thuyết của Coetzee, Rian Malan nhận xét: “Coetzee sẽ được nhớ đến
giản dị như một nhà văn mô tả, xác đáng hơn tất cả, thế nào là một người da trắng
có lương tri khi đối mặt với sự ngu ngốc và tàn bạo của chủ nghĩa phân biệt chủng
tộc” [151]. Ông “là một người sống tự giác như một nhà tu khổ hạnh và hiến dâng.
Không uống rượu, không hút thuốc, không ăn thịt. Ông đạp xe đạp đi rất xa để gìn
giữ sức khỏe và ngồi ít nhất một tiếng đồng hồ tại bàn viết mỗi buổi sáng, đều đặn
như thế bảy ngày một tuần. Một người bạn đồng nghiệp làm việc với ông hơn 10
năm nói rằng ông ta chỉ thấy Coetzee cười có một lần duy nhất” [151]. Một người
(5)
Là một học giả, nhà lí luận phê bình phim Nam Phi, nổi tiếng với công trình: Mail & Guardian Bedside Book,
1998: A Selection of Superb Journalism from Africas' Best Read. Braamfontein: Mail & Guardian, 1998.

23. 15
quen biết ông, đã từng đi ăn với ông cho hay Coetzee chẳng hề nói một tiếng nào
trong suốt nhiều bữa ăn. Không tiếp xúc nhiều và cuộc sống đi đây đi đó thường
xuyên giúp ông rất nhiều trong việc viết lách. Ông tránh khỏi va chạm trực tiếp với
những xáo trộn của đất nước, đặc biệt là vào lúc cao điểm của cuộc xung đột chủng
tộc đẫm máu ở Nam Phi nhiều thập niên trước.
Con người dị biệt thể hiện ở cách Coetzee im lặng. Ông im lặng để phản ánh,
viết một cách tàn nhẫn đến bỏng rát hiện thực. “Chính điều Coetzee im lặng lại tác
động mạnh đến ý thức người đọc. Một cách tàn nhẫn, ông bắt độc giả phải đối diện
với tình thế tiến thoái lưỡng nan và phải lựa chọn giữa hai cái cùng tồi tệ. So sánh
cái không thể so sánh, đó là tinh thần của tiểu thuyết Ruồng bỏ, cuốn sách giúp tác
giả của nó đứng vào danh sách những người có sách bán chạy nhất thế giới và lần
thứ hai đoạt giải Booker (1999)” [151]. Đây là đánh giá hết sức thuyết phục của
Paul Ingendaay(6)
về Coetzee.
Không phải là hầu hết, nhưng các nhà văn sau khi đạt các giải thưởng lớn
thường có độ viết chậm lại hoặc có khi là không sáng tác nữa. Cái bóng của giải
thưởng quá lớn làm cho chính bản thân họ không vượt qua được bản thân mình.
Nhưng đối với Coetzee, điều này không xảy ra vì ông vẫn sáng tác đều đặn. Sau
năm 2003, ông có các tiểu thuyết: Elizabeth Costello: Eight Lessons (2003), Người
chậm (2005), Diary of a Bad Year (2007), The Childhood of Jesus (2013), The
Schooldays of Jesus (2016)…; truyện ngắn: Three Stories (2014), bao gồm: The
stories are: I. “A House in Spain” II. “Nietverloren” (first published as “The
African Experience”) III. “He and His Man”…; tự truyện Summertime (2009) là
những sáng tác gây ấn tượng đối với bạn đọc. Trong một bài viết về tiểu thuyết
Người chậm, nhà văn Hồ Anh Thái đã đánh giá về sức sáng tạo dồi dào của
Coetzee: “Gabriel Garcia Marquez có lần đùa mà thật khi ông tổng kết rằng sau khi
đoạt giải Nobel văn học, hầu như các nhà văn không viết được nữa, hoặc viết không
hay. Điều này không đúng với Coetzee, nhà văn Nam Phi mới nhập quốc tịch Úc,
người đoạt giải Nobel năm 2003. Cuốn Người chậm xuất bản năm 2005 và là một
cuốn sách đỉnh cao, ngay cả so với những cuốn trước của ông như Ruồng bỏ, Giữa
miền đất ấy, Tuổi sắt đá, Cuộc sống và thời đại của Michael K”. Điều này đã chứng
minh cho sự sáng tạo, miệt mài lao động đích thực của Coetzee.
Tuy nhiên, không có nghĩa là xuất bản liên tục mà rất chậm rãi, kiên trì,
Coetzee mới trình làng một tác phẩm với lối viết thận trọng, tối giản đến mức có
thể. Năm 2007, ông cho xuất bản cuốn tiểu thuyết Diary of a Bad Year (Nhật kí một
năm tồi tệ - Text Publishing tại Úc). Senor C - người gần như là hiện thân của chính
nhà văn - một cây bút trung tuổi người Nam Phi di cư đến sống ở Australia. Senor C
già hơn Coetzee vài tuổi nhưng người đọc vẫn nhận ra trong đó hình ảnh của chính
tác giả. Cuốn tiểu thuyết là một tập hợp văn chương, tiểu luận và lồng vào trong đó
những câu chuyện về công việc viết lách. Một nhà xuất bản Đức đặt hàng Senor C
viết một tập tiểu luận về sự rối loạn của thế giới ngày nay. Cuốn sách sẽ lấy tên
là Strong Opinions (Những quan điểm cứng rắn). Để hoàn thành đúng thời hạn
(6)
Là nhà văn, nhà phê bình văn học Đức, nổi tiếng với tiểu thuyết Why you left me (2006).

24. 16
được giao, Senor C đã nhờ một cô hàng xóm sexy người Philippines đánh máy bản
thảo của mình. Chính vì vậy, Diary of a Bad Year vừa chất đầy những luận điểm
chính trị, lại vừa xen lẫn câu chuyện tình ái với mối quan hệ đuổi bắt giữa một nhà
văn già và người đánh máy trẻ. Đằng sau câu chuyện là công việc làm văn của một
người nghệ sĩ và sản phẩm là những tác phẩm của họ để lại. Năm 2016, Coetzee
tiếp tục cho xuất bản cuốn The Schooldays of Jesus, đây là cuốn tiểu thuyết thứ 13
viết từ The Childhood of Jesus xuất bản năm 2013 đem lại những điều mới mẻ, hấp
dẫn cho bạn đọc.
Có thể nói, Coetzee là nhà văn có sức lao động miệt mài, tiểu thuyết và các
bài phê bình nghiên cứu của ông đã cho thấy được công việc của một người nghệ sĩ
cũng như sự khẳng định thuyết phục về giải thưởng Nobel Văn học 2003.
Nhà nghiên cứu Robert McCrum(7)
trên tạp chí The Guardian đã đánh giá rất
cao về vị trí, tầm ảnh hưởng cũng như tài năng văn chương của Coetzee. Cũng
giống như các sáng tác của André Brink(8)
, tác phẩm của ông đã tạo nên cảm hứng
và khẳng định chỗ đứng trên đất nước còn nhiều bất ổn về chính trị. Điều khác biệt
của Coetzee là đem đến cách hành văn độc đáo, hấp dẫn nhưng không phải người
đọc nào cũng dễ dàng tiếp nhận. Bởi Coetzee không đi theo lối mòn cũ của các nhà
văn cùng thời. “Coetzee không mang đến sự an ủi, mà là sự bất ổn. Bất ổn lớn nhất
trong những tác phẩm với phong cách kiệm lời và bút pháp điệu nghệ của ông là:
câu chữ - công cụ duy nhất để đối thoại với thế giới tồi tệ - có nguy cơ tự phá vỡ
trước đe dọa của sự hoài nghi vào chủ nghĩa duy lý và sự hoài nghi vào xác tín đạo
đức. “Cái giường của tôi, cái cửa sổ của tôi, căn phòng của tôi”, một người đàn
ông đã cầu nguyện như vậy trong tác phẩm đầu tay Dusklands (Miền đất hoàng
hôn, 1974) của Coetzee để mong có được chút niềm tin vào thực tại mà anh ta có
thể bấu víu vào đó, trong khi nhiệm vụ của anh ta ở Việt Nam là giết người bằng
những cách hiện đại nhất” (Paul Ingendaay, nhật báo Frankfurter Allgemeine).
Coetzee không viết văn để làm vui, để vỗ về con người. Ông viết văn để tàn phá
những giá trị văn minh dối lừa. Như vậy, Coetzee là một người phá rối chăng? Một
tên “khủng bố”, một nhà văn Nam Phi chuyên quấy lộn những trật tự đạo đức xã hội
bình thường? Ông không phải chỉ muốn tàn phá nó ra khỏi những mỹ từ và cách
điệu. Công việc của ông là tàn phá thẳng vào những khuôn thước của mỹ từ và cách
điệu hay hiện thực - những thứ đạo đức mà dường như theo ông là đi ngược lại nhân
tính cố hữu của con người.
Ngoài các tiểu thuyết, truyện ngắn hư cấu, Coetzee còn là một nhà phê bình
văn chương tầm cỡ. Ông xuất bản bốn tác phẩm: White Writing, Doubling the
Point, Giving Offense, Stranger Shores. Stranger Shores (2001) bàn đến những tác
giả hàng đầu của văn chương thế giới thế kỷ 20: Franz Kafka (Tiệp Khắc), Joseph
(7)
Robert McCrum (1953), là nhà văn người Anh, Biên tập viên cho tạp chí The Observer.
(8)
André Brink (1935-2015) là một tiểu thuyết gia người Nam Phi. Ông viết bằng cả tiếng Afrikaans và tiếng
Anh, dạy ngôn ngữ Anh tại Đại học Cape Town. Trong những năm 1960, ông là một trong những thành viên
chủ chốt của phong trào văn học Die Sestigers (The Sixty-ers), đấu tranh bằng cách sử dụng tiếng Nam Phi
như một ngôn ngữ chính thống để nói chống lại chính phủ Apartheid, Tiểu thuyết đầu tiên Kennis van die
aand (1973) của Brink đặc biệt quan tâm đến Apartheid, sau này ông quan tâm đến vấn đề mới được đặt ra ở
quốc gia Nam Phi dân chủ.

25. 17
Brodsky (Mỹ), Jorge Luis Borges (Argentina), Salman Rushdie (Ấn Độ), Naguib
Mahfouz (Ai Cập), Nadine Gordimer (Nam Phi)… Hầu hết đã được đăng tải trên
The New York Times, tờ báo mà bản thân ông là cộng tác viên. Cũng như truyện, lý
luận phê bình của ông cũng ngắn gọn, trong sáng, dễ hiểu. Ông viết thận trọng,
nhưng thẳng thắn, sắc bén. Điều đó cho thấy ông đọc nhiều, đọc sâu từng tác giả và
kiến thức về văn học rất phong phú. Giáo sư James Shapiro (Đại học Columbia)
nhận định: “tuyển tập này (4 công trình) sẽ lôi cuốn những ai quan tâm đi tìm một
mô thức phê bình thẳng thắn, lịch sự và không chùn bước ở một thời điểm khi mà
những nhà văn thường tỏ ra dễ dãi khi điểm sách các đồng nghiệp của mình. Những
nhà lý thuyết hẳn sẽ rất thú vị trong cách mà Coetzee vận dụng một cách khéo léo
ảnh hưởng lẫn nhau giữa chủ nghĩa thuộc địa, việc kiểm duyệt, nghề văn và lịch sử.
Nhưng giá trị lâu bền nhất của “Stranger Shores” là ánh sáng mà nó ném lên sân
khấu trong chuyến du hành trí thức của một trong những nhà văn đầy trí tuệ và quan
trọng nhất của thời đại chúng ta” (The New York Times).
Lối sống đặc biệt, khác đời của Coetzee có thể là hậu quả do chấn động tâm
lý của việc ly dị với người vợ trước (năm 1980) và rồi cái chết của đứa con trai 23
tuổi vài năm sau đó. Nếu đọc tập hồi ký Boyhood: Scenes From Provincial Life
(1997), với cuộc sống thời thơ ấu được mô tả một cách chi tiết của Coetzee, chúng
ta sẽ tìm thấy nhiều điều liên quan đến thái độ sống của ông cũng như nhiều vấn đề
cốt lõi liên quan đến tình hình xung đột chủng tộc ở Nam Phi và sự chống đối quyết
liệt chế độ Apartheid có trong hầu hết các tác phẩm. Có thể nói cuộc đời riêng với
những biến động thăng trầm đã ảnh hưởng rất lớn trên từng trang viết của Coetzee.
Có một thực tế không thể phủ nhận là sự xung đột chủng tộc ở Nam Phi xảy
ra không chỉ giữa người da đen, da màu với da trắng mà còn xảy ra giữa da trắng và
da trắng. Trong số hơn 40 triệu dân (số liệu năm 1994), 75% là da đen, chỉ có 13%
dân số (khoảng 5,5 triệu người) là da trắng, số còn lại là da màu (da đen hoặc hợp
chủng) và Ấn Độ [xem thêm tài liệu 193]. Trong suốt gần nửa thế kỷ, thiểu số người
da trắng đã thiết lập một chế độ kỳ thị chủng tộc thuộc loại tàn bạo và dai dẳng nhất
trên thế giới. Dân da trắng thống trị cũng không thuần nhất: một phần là người da
trắng đã bị Phi-châu-hóa (africanized) gọi là Afrikaaners và một phần là người da
trắng định cư sau này. Trong một nghĩa nào đó, tác phẩm của Coetzee được xem đã
“hình tượng hóa” một phần nào đó tính phân liệt của người da trắng ở Nam Phi.
Bản thân Coetzee vẫn thường lên tiếng bảo vệ những người Afrikaaners chống lại
những người da trắng khác, những người mà theo ông thái độ hoàn toàn cố chấp,
hẹp hòi, cách cư xử vô lương tâm và đời sống lười biếng hàng ngày. Những chấn
thương không thể lành của xã hội Aparthied/hậu Apartheid Nam Phi đã tác động
không nhỏ đến lối viết/ phong cách của Coetzee.
Có thể nói, qua những nhận định, đánh giá của các nhà nghiên cứu, nhà văn
khác cho thấy dù ở thể loại nào Coetzee cũng có những đóng góp đối với văn học
đương đại thế giới. Đó là một nhà văn tài năng, bản lĩnh, im lặng nhưng dũng cảm,
quyết liệt, phá vỡ để tái tạo những giá trị mới,… Giải Nobel Văn học 2003 rất xứng
đáng với những đóng góp của Coetzee cho nền văn học thế giới.

26. 18
Hiện nay, có nhiều công trình nghiên cứu về Coetzee - con người bí ẩn với
những tính cách lạ lùng và các tác phẩm có khả năng “đánh thức những tiếng nói
phản tỉnh trong chính mình và dám đối thoại với những tiếng nói đó”. Là nhà ngụ
ngôn hậu hiện đại, “Coetzee nhìn thấu qua những bộ dạng tục tĩu và sự hào nhoáng
giả dối của lịch sử,... Điềm tĩnh nhưng ương ngạnh, ông bảo vệ giá trị đạo đức của
thơ ca, văn chương và tưởng tượng. Không có những cái đó, chúng ta tự bịt mắt
mình và trở thành những kẻ quan liêu của tâm hồn” (Thông cáo Viện Hàn lâm Thụy
Điển - 2003).
Đánh giá về vị trí và vai trò của Coetzee, nhiều nhà nghiên cứu xem ông như
một người chuyển ngữ văn hóa Nam Phi đến với độc giả, chạm khắc vào độc giả
những hoang mang về thân phận con người. Harald Leusmann (Ball State
University, Mỹ) trong “Quan điểm phê phán văn hóa của J.M. Coetzee” (Ngọc
Thanh dịch, trang website: evan (2004)) đã cho người đọc thấy được một phần góc
khuất trong văn hóa hậu Apartheid với những bi kịch xã hội Nam Phi cuối thế kỉ
XX. Tony Morphett (nhà văn Úc) trong “Đọc Coetzee ở Nam Phi” (Ngọc Thanh
dịch, trang web: evan.com (2004)) nhận xét: chúng ta thấy văn xuôi độc đáo rất khó
đọc, nhưng cảm giác về sự xúc phạm những tín điều trong nghiên cứu văn chương
theo quan điểm tự do và nhân đạo chủ nghĩa là sâu sắc và mãnh liệt. Bởi Coetzee đã
chạm đến những bi kịch tinh thần đau đớn nhất của con người cá nhân không chỉ
của tầng lớp bình dân mà cả trí thức. “Đọc “Ô nhục” của J.M. Coetzee” (Jennifer
Trần dịch, trang website: evan.com (2004)), nhà nghiên cứu Salman Rushdie đã
phản ánh những trăn trở, day dứt trong khát vọng tìm kiếm, khẳng định vị trí xã hội
và điểm tựa tâm hồn trong xã hội hiện đại. Lin Sampson trong “Looking for the
heart of J.M. Coetzee” (The Sunday Times of South Africa, 1999) tìm kiếm, lí giải
hiện tượng Coetzee trên phương diện xã hội học qua đôi lần gặp gỡ và nhận thấy
“nghe rời rạc như thể được gọt dần từng lớp cho đến lúc trở nên thì thầm”. Cũng
không phải ngẫu nhiên mà Coetzee được Viện Hàn lâm Thụy Điển mệnh danh là
“một nhà hoài nghi triệt để”, người “không nhân nhượng khi phê bình chủ nghĩa
duy lý tàn nhẫn và thói đạo đức giả của văn minh phương Tây”. Và còn nữa: “Sự
trung thực trí thức của ông phá vỡ tất cả những tín điều của thói ủy lạo, và cách ly
mình với trò hề rẻ tiền của lòng hối hận và sự xác tín” [184]. Tờ The Guardian coi
Coetzee, như là một tác giả đã chọn kẻ xa lạ, người ngoài hành tinh, kẻ ngoài cuộc,
đứng bên lề, như là một thể loại nghệ thuật, hay nói một cách khác, đây là nghệ
thuật của kẻ ngoài lề, với những suy tư thật là u ám của kẻ đó, về chế độ hậu - phân
biệt chủng tộc tại Nam Phi. Một kẻ ngoài cuộc vĩ đại. Nhà phê bình văn học Paul
Ingendaay (Đức) lại cho rằng “Có vẻ như Coetzee muốn chống lại mọi hình thức
đạo đức hóa - cái cách mà thể chế kỳ thị chủng tộc muốn khuếch trương cho danh
tiếng của nhà trí thức cấp tiến, muốn nghiền nát nó, bằng cách biến những nhân vật
của mình thành những điểm phơi bày của mâu thuẫn hơn là những sứ giả” [134].
Nhà nghiên cứu Malan Rian (Nam Phi) trong bài viết J.M. Coetzee: Nobel
văn chương 2003 (Nguyễn Hữu Ước dịch, web: talawas.org, 10/10/2003) đánh giá
về sự khác biệt của nhà văn Nam Phi này với các nhà văn đương thời. Cách im lặng
là biểu hiện độc đáo nhất của Coetzee về lý thuyết văn chương hậu hiện đại. Qua

27. 19
tiểu thuyết Bararians (Đợi bọn mọi), Malan Rian nhận định: “đó là ngụ ngôn buốt
nhói và không chịu đựng nổi về đời sống hằng ngày và các tình thế đạo đức tiến
thoái lưỡng nan của chúng tôi, một cuốn sách dấn rất sâu và bình diện tâm thần và
rất hấp dẫn tới độ khiến ta bàng hoàng và bị mê hoặc”. Cách thay đổi chủ đề trong
sáng tác và chuyển sang Australia vào năm 2002 để lại nhiều thắc mắc cho giới phê
bình học thuật ở Nam Phi.
Có lẽ đặc biệt nhất là lời giới thiệu của Viện Hàn lâm Thụy Điển khi dùng
những lời có cánh nhưng chính xác nhận định về tiểu thuyết của Coetzee: “Chẳng
có tác phẩm nào của ông giống tác phẩm nào. Đọc thật kỹ ta mới phát hiện ra tất cả
là những chuyến du hành theo đường trôn ốc đi xuống mà ông xem là cần thiết
nhằm cứu chuộc số phận các nhân vật của ông” [184]. Bên cạnh việc đánh giá
những điểm độc đáo trong từng tác phẩm của ông thì Per Erik Wästberg (nhà văn
Thụy Điển) cũng nhấn mạnh: “Viết có nghĩa là đánh thức những tiếng nói phản tỉnh
trong chính mình và dám đối thoại với những tiếng nói đó. Sự hấp dẫn hiểm nghèo
của cái ngã nội tại, đó là chủ đề của John Coetzee: giác quan và thân thể những con
người, cái phần sâu kín của châu Phi. “Hình dung cái không thể hình dung” là bổn
phận của nhà văn” [184]. Cuộc đối thoại bề ngầm phía dưới tầng lớp ngôn ngữ giản
lược, tối thiểu trong các công trình của Coetzee chính là điểm hấp dẫn người đọc.
Các sách, luận án, luận văn, bài báo viết về tiểu thuyết của Coetzee
Coetzee là một trong những nhà văn có sức hút đối với giới nghiên cứu, phê
bình, học giả trên toàn thế giới. Họ không chỉ đi tìm những ẩn giấu văn chương mà
còn khái quát cả những vấn đề riêng tư về đời sống gia đình của ông. Chúng tôi
nhận thấy rất nhiều tiểu thuyết của Coetzee được sử dụng để làm sáng tỏ các biểu
hiện cho lý thuyết hậu hiện đại.
Năm 1988, nhà nghiên cứu Teresa Dovey đã cho xuất bản công trình: The
novels of J.M. Coetzee: Lacanian allegories do Craighall: Ad. Donker ấn hành đã
khám phá những câu chuyện ngụ ngôn về tình hình chính trị, xã hội và con người
Nam Phi khi chế độ Apratheid đang diễn ra gay gắt.
Trong công trình J.M. Coetzee: South Africa and the Politics of Writing của
David Attwell (University of Califonia Press, 1993), tác giả cho rằng Coetzee đã
tiếp thu những ảnh hưởng của văn hóa hậu hiện đại, kết hợp nhuần nhuyễn để giải
quyết những căng thẳng đạo đức của cuộc khủng hoảng Nam Phi. Là một hình thức
của “situational metafiction”, tác phẩm của Coetzee tái cấu trúc và phê bình các
diễn ngôn quan trọng trong lịch sử của chủ nghĩa thực dân và phân biệt chủng tộc từ
thế kỷ thứ mười tám đến nay. Năm 2016, ông tiếp tục xuất bản công trình J. M.
Coetzee and the Life of Writing: Face-to-face with Time. David Attwell khám phá
quá trình sáng tạo phi thường đằng sau tác phẩm của Coetzee, từ Dusklands đến The
Childhood of Jesus. Dựa trên các bản thảo, sổ ghi chép và tài liệu nghiên cứu
Coetzee tại Trung tâm Harry Ransom của Đại học Texas, Attwell tiết lộ sự hấp dẫn,
nổi tiếng mà tiểu thuyết của nhà văn Nam Phi mang lại. Ông chứng minh cách
thuyết phục cho bạn đọc rằng tác phẩm của Coetzee mang tính tự truyện cao. Trên
tất cả, Attwell lập luận, Nam Phi với lịch sử, ngôn ngữ, phong cảnh và xung đột có
mặt nhiều trong tiểu thuyết của ông hơn những gì chúng ta nhận ra.

28. 20
Luận án của Dawn Grieve với đề tài Confrontation and identity in the fiction
of J.M. Coetzee (Đối sánh và bản sắc trong tiểu thuyết của J.M. Coetzee) (bảo vệ tại
Edith Cowan University, 1999) đã xây dựng bối cảnh lịch sử Nam Phi thời đại
Apartheid cũng như phong cách, cá tính con người này để tìm hiểu những đặc trưng
trong văn chương hậu hiện đại của Coetzee.
Công trình J.M. Coetzee and the Ethics of Power (Unsettling Complicity,
Complacency and Confession) dày gần 300 trang của nhà nghiên cứu Emanuela
Tegla là sự đóng góp rất lớn cho giới nghiên cứu, phê bình về tiểu thuyết của
Coetzee. Quyển sách được chia thành 4 chương lấy lí thuyết phê bình hậu hiện
đại/hậu thuộc địa để nghiên cứu các tiểu thuyết Đợi bọn mọi, Tuổi sắt đá, Cuộc đời
và thời đại của Michael K, Ruồng bỏ. Với tiểu thuyết Đợi bọn mọi, tác giả đặt ra
câu hỏi cho vị quan tòa: Từ nhiệm vụ đến lựa chọn đạo đức, cái nào quan trọng
hơn? Trong chương 2, tiểu thuyết Tuổi sắt đá đặt ra các vấn đề: nhận thức, lời thú
tội, sự hổ thẹn của nhân vật người kể chuyện. Chương 3, tác giả nghiên cứu mối
quan hệ giữa sự lười biếng và liêm chính của con người trong Cuộc đời và thời đại
của Michael K. Lý tưởng, bạo lực, cảm giác tội lỗi, những lằn ranh của đạo đức con
người trong xã hội Nam Phi được tác giả khái quát trong chương 4 qua tiểu thuyết
Ruồng bỏ. Cuốn sách thực sự đã đem đến cách nhìn mới về con người Nam Phi
trước những lựa chọn mang tính tiến thoái lưỡng nan.
Tuyển tập phê bình Critical perspectives on J.M. Coetzee do Graham
Huggan và Stephen Watson biên tập được Macmillan Press; New York: St. Martin's
Press (1996) ấn hành. Ngoài lời mở đầu (nhà văn Nadine Gordimer) và lời bạt (nhà
nghiên cứu David Attwell), cuốn sách bao gồm 11 bài báo của các nhà nghiên cứu
nổi tiếng tập trung vào các vấn đề sau: Chủ nghĩa thực dân và tiểu thuyết của
Coetzee; Lời nói và sự im lặng trong tiểu thuyết của Coetzee; The Hermeneutics of
Empire: siêu hư cấu hậu thuộc địa trong tiểu thuyết của Coetzee; Coetzee: chủ
nghĩa hậu hiện đại và chủ nghĩa hậu thực dân; Dusklands: ẩn dụ/ trừu tượng của bạo
lực; Trò chơi đuổi bắt trong Giữa miền đất ấy; Đợi bọn mọi: ngụ ngôn về những
truyện ngụ ngôn; Sự im lặng ngột ngạt: tiểu thuyết Foe và sự lên ngôi của chính
trị... Quyển sách là công trình nghiên cứu tiểu thuyết của Coetzee trên nhiều phương
diện: chủ nghĩa hậu hiện đại, chủ nghĩa hậu thực dân, siêu hư cấu, các dụ ngôn, ẩn
dụ, hình thức trò chơi,… Đây được xem là tuyển tập bài viết hay, đầy đủ về phong
cách sáng tác Coetzee. Tất cả các nhà nghiên cứu đều khẳng định vị thế, sự ảnh
hưởng và những đóng góp to lớn của ông đối văn học Nam Phi đương đại và trên
thế giới.
Quyển sách J.M. Coetzee and the Novel: Writing and Politics After
Beckett (J.M. Coetzee và tiểu thuyết: lối viết và tình hình chính trị sau Beckett) của
Patrick Hayes do Nxb OUP Oxford ấn hành vào 2010, đã nhấn mạnh tầm quan
trọng của tiểu thuyết Coetzee nằm ở sự linh hoạt giữa tiểu thuyết truyền thống mà
đại biểu là Cervantes, Defoe, và Richardson đến các nhà văn hiện đại và hậu hiện
đại như Dostoyevsky, Kafka và Beckett…
Năm 2011, nhà nghiên cứu María J. López cho xuất bản cuốn Acts of
Visitation: The Narrative of J.M. Coetzee, Nxb: Amsterdam - New York. Cuốn sách

29. 21
dày hơn 300 trang, gồm 2 chương: Chương 1: Penetration and visitation in South
Africa; Chương 2: The Writer as Host and Guest. Từ sự phê bình chiếm hữu
(appripriations) đến thông diễn học chống cự/ kháng lại, tác giả quyển sách đã lí
giải các vấn đề: sự thâm nhập trong Dusklands và Giữa miền đất ấy; sự chống cự
trong Đợi bọn mọi; trạng thái kí sinh trong Cuộc đời và thời đại của Michael K, sự
thanh tra/ kiểm soát trong Ruồng bỏ. Bên cạnh đó, María J. López cũng tìm thấy bí
mật trong Foe; trạng thái lệ thuộc trong Boyhood (Thời niên thiếu), Youth (Tuổi
trẻ), Summertime (Mùa hè), sự xâm nhập trong The Marter of Petersburg và Người
chậm, sự trung thành trong Elizabeth Costello và Diary of a Bad Year. Công trình
đã tổng kết, đánh giá những địa hạt sáng tạo của Coetzee. Đồng thời đã chứng minh
sự tìm tòi, khám phá công phu của nhà nghiên cứu María J. López về hiện tượng
đặc biệt này.
The Intellectual Landscape in the Works of J.M. Coetzee (Bức tranh trí thức
trong tiểu thuyết của J.M. Coetzee, 2018) của hai nhà nghiên cứu văn học so sánh
hàng đầu Đại học Queensland (Úc) và Đại học Bonn (Đức) là Tim
Mehigan, Christian Moser là công trình có nhiều bài viết hay đánh giá nghệ thuật
tiểu thuyết của Coetzee. Ngoài lời giới thiệu của hai tác giả (Introduction: Coetzee‟s
Intellectual Landscaspes), quyển sách tập hợp 15 bài viết nghiên cứu các vấn đề liên
quan đến tiểu thuyết của Coetzee như: Trật tự xã hội và tính siêu việt: thủ pháp trò
chơi trong tiểu thuyết của Coetzee; Tự truyện và sự mỉa mai lãng mạn: Coetzee và
Roland Barthes; Ý nghĩa về sự mọi rợ trong tiểu thuyết Đợi bọn mọi của Coetzee;
Chuẩn mực đạo đức của Coetzee; Lối đọc Don Quixote: Văn học di dân ở thế giới
mới… Đây được xem là công trình công phu nghiên cứu tiểu thuyết, phong cách và
con người của Coetzee trong sự so sánh với các nhà văn khác trên thế giới. Những
nghiên cứu, đánh giá của các tác giả hàng đầu trên thế giới đã khẳng định đặc điểm
riêng của ông khi phản ánh hiện thực của đất nước Nam Phi mà bản thân ông không
tự nhận nó thuộc về mình.
Luận án tiến sĩ: J.M. Coetzee and the Paradox of Postcolonial Authorship
(J.M. Coetzee và những nghịch lí từ góc nhìn của tác giả hậu thuộc địa) của Jane
Poyner được bảo vệ tại University of Exeter (Anh) năm 2009, gồm 9 chương đã
nghiên cứu các tiểu thuyết của Coetzee như: Dusklands, Giữa miền đất ấy, Đợi bọn
mọi, Cuộc đời và thời đại của Michael K, Foe, Tuổi sắt đá, The Master of
Petersburg, Ruồng bỏ... Luận án chủ yếu đi vào phân tích các bình diện nội dung
của tiểu thuyết Coetzee như: điên loạn và huyền thoại, điên rồ và văn minh, công lí
pháp luật và chủ nghĩa hoài nghi, tính cổ điển và sự rời rạc, sai lệch, trốn tránh và
kiểm duyệt, sự thật và giả dối hòa giải, hư cấu và tri thức… Các cặp phạm trù nhị
nguyên được đặt ra để thách đố lựa chọn của con người trong bối cảnh xã hội đầy
biến động của Nam Phi.
Luận án J.M. Coetzee and the Problems of Literature (J.M. Coetzee và
những vấn đề của văn chương) của Benjamin H. Ogden (được bảo vệ tại New
Brunswick Rutgers, The State University of New Jersey, 2013) đã tìm mối liên
quan, điểm tương đồng và sự kế thừa trong phong cách của Coetzee với tiểu thuyết

30. 22
gia Ford Madox Ford (Anh), Beckett (Pháp) để từ đó khẳng định ông là nhà phê
bình văn học có tầm cỡ của văn chương thế giới đương đại.
Eckard Smuts trong luận án Searching for the Self in J.M. Coetzee's
Autobiographical Fiction (Tìm kiếm cái tôi J.M. Coetzee trong tiểu thuyết tự truyện
của ông, 2/2014) được bảo vệ tại Đại học Cape Town đã tìm kiếm bản thể cá nhân
con người của Coetzee trong bối cảnh văn hóa, chính trị và thời đại (Thời đại sắt) ở
Nam Phi. Luận án được trình bày thành ba chương: Chương 1: The Subject of
Confession (Chủ đề tự truyện); Chương 2: The Karoo Farm (Nông trại, không gian
Karoo); Chương 3: Politics, Voice and the Self (Chính trị, tiếng nói và cá nhân con
người) đã cho người đọc một góc nhìn mới, lạ về tiểu thuyết của Coetzee.
Luận án “Coetzee’s Traumatized Creatures: Toward a Post-Anthropocentric
and Posthumanist Understanding of Trauma” (Con người chấn thương trong tiểu
thuyết của Coetzee: Từ lý thuyết hậu nhân học và hậu hiện đại) của Marliene
Stolker được bảo vệ tại Utrecht University (Hà Lan) năm 2015 đã khai thác kiểu
con người chấn thương thông qua hai tiểu thuyết Ruồng bỏ và Cuộc đời và thời đại
của Michael K. Công trình đã lí giải các kiểu chấn thương của con người, nhất là
chấn thương tinh thần dựa vào học thuyết S.Freud. Các khái niệm: sự chịu đựng,
đau khổ, bị thương, dễ tổn thương, chế độ chăm sóc… trong con người chấn thương
được tác giả luận án triển khai cụ thể, chi tiết, từ đó làm nổi bật bi kịch con người
hậu hiện đại. Những chấn thương của các nhân vật trong sáng tác của Coetzee xuất
phát từ hệ quả của xã hội bất công, nghèo đói và lạc hậu, của chế độ phân rẽ khủng
khiếp.
Bên cạnh các luận án tiến sĩ nghiên cứu về tiểu thuyết Coetzee bảo vệ thành
công với những khai mở hấp dẫn thì rất nhiều bài báo khoa học đăng tải trên tạp chí
uy tín của các nhà nghiên cứu nổi tiếng cũng đã định hướng cho việc tìm hiểu,
khám phá biểu hiện hậu hiện đại trong tiểu thuyết của ông.
Hai nhà nghiên cứu của Shadi S. Neimneh & Marwan M. Obeidat
(Hashemite University, Zarqa, Jordan) trong bài viết Age of Iron as a Cultural Text:
The Question of Apartheid and the Body (tạp chí Canadian Center of Science and
Education, 2014) đã giải quyết câu hỏi về chủ nghĩa Apartheid và thân phận con
người Nam Phi qua tiểu thuyết Tuổi sắt đá. Tác giả bài viết cho rằng Tuổi sắt đá là
tiểu thuyết tiêu biểu cho lối viết hậu hiện đại thể hiện những vấn đề rối ren, nóng
bỏng của xã hội Nam Phi thời đại phân biệt chủng tộc, đặc biệt phát hiện mối quan
hệ ẩn dụ giữa thân thể và tình trạng bệnh ung thư của bà Curren với thực trạng
chính trị Apartheid của Nam Phi những năm 1990.
Trong một bài báo khác có tên Coetzee’s Postmodern Bodies: Disgrace
between Human and Animal Bodies, tác giả Shadi S. Neimneh (English Department,
Hashemite University, Zarqa, Jordan) tìm thấy sự tương đồng giữa bản năng tính
người và loài vật trong tiểu thuyết Ruồng bỏ, từ đó khái quát thân phận con người hậu
hiện đại trong bối cảnh chính trị Nam Phi khi bị xã hội xa lánh, chối bỏ.
Bài báo J.M. Coetzee: The Postmodern and the Postcolonial (J.M. Coetzee:
hậu hiện đại và hậu thuộc địa) in trong công trình Critical Perspectives on J.M.