1. COM M U N I CATI E
De pensioeninformatiebulldozer gecrasht
Tijd voor nieuw pensioenverhaal
Na jaren van uitzichtloze informatieverplichting biedt het
nieuwe pensioencontract een verrassend perspectief: het crashen
van de pensioeninformatiebulldozer. Het gaat immers
niet meer om pensioen, maar om mentaal, fysiek en financieel
gezond ouder worden.
Jac Baas (60) en Naomi van der Ende (27) waar hij op kan rekenen. Met de huidige complexiteit
Respectievelijk partner en consultant bij Kool Baas & van de regelingen en alle recente ontwikkelingen in de
De Quelerij pensioenwereld is dat nogal wat. We komen daardoor
dus met allerlei informatie die voor de deelnemer, op
Het nieuwe pensioencontract betekent het einde van het moment dat hij het krijgt, in zijn perceptie hele-
een lange periode van moeizame informatiever- maal niet relevant is. En dus ook niet interessant is.
plichtingen. Het gaat voortaan niet meer over ‘pen- Eigenlijk een enorme informatiebulldozer waarmee we
sioen’, maar over ‘pensioneren’. En pensioen is daarin de deelnemer volledig van het speelveld duwen. Een
slechts één van de instrumenten. Tijd voor een nieuw deelnemer van 25 jaar wíl helemaal niet weten dat hij
pensioenverhaal. Dat is de mening van Jac Baas en straks op zijn 67ste met zijn pensioen kan variëren of
Naomi van der Ende. kan uitruilen. Die deelnemer leeft in het NU.
Baas: Veel pensioenfondsen spannen zich eindeloos in
om deelnemers betrokken te krijgen bij hun pensioen,
Het nieuwe pensioenverhaal? maar zien zich daarbij gedwarsboomd door de neven-
effecten van die informatiebulldozer. Dat werkt dus
Waarom ‘eindelijk gecrasht’? niet. Dat kost alleen maar heel veel geld en inspanning
Baas: ‘Dé deelnemer’ is, ondanks intensief informeren, en leidt uiteindelijk bij iedereen tot frustratie. Zelfs de
niet of nauwelijks te bereiken. Dat heeft een aantal deelnemers die uiteindelijk ‘pensioenbewust’ zijn
oorzaken. De belangrijkste is dat bij de meeste deelne- geworden of gemaakt, blijken met dat bewustzijn nog
mers pensioen niet op het netvlies staat. Deelnemers maar erg weinig te kunnen. Ze missen het ‘totaalplaat-
voelen zich geen ‘deel nemers’. Daarnaast hebben de je’. Niet alleen voor zichzelf maar ook voor hun totale
meeste deelnemers nog steeds het vertrouwen dat het gezinssituatie. En niet alleen wat betreft hun pen-
‘wel goed zit’, of ‘vast wel weer goed komt’ met hun sioeninkomen, maar ook wat betreft een mogelijk niet
pensioen. Dat los je niet op door ze te vertellen hoeveel afgeloste hypotheek en de levenskosten waar ze dán
ze straks krijgen. Zoals een deelnemer laatst zei: “Als ik mee te maken krijgen. Dat is een probleem dat je ook
zou weten hoeveel ik straks nodig had, zou ik me er wel niet oplost met financiële planning. Dat los je alleen
in verdiepen. Maar ik heb geen idee hoe ik er dan voor maar op door te accepteren dat je leeft met een
sta en wat dan mijn plannen zijn.” En dat speelt niet bepaalde mate van onzekerheid. Niet alle factoren die
alleen bij jongeren. Dat kom je ook tegen bij ouderen, je toekomst bepalen kunnen nu eenmaal in beton wor-
zelfs nog vlak voor de pensionering. den gegoten.
Van der Ende: Daarnaast is de huidige communi- Het is goed dat er nu een moment is waarop het legi-
catieaanpak vooral gebaseerd op de wettelijke infor- tiem wordt om een andere koers te kiezen. Anders blij-
matieverplichtingen. En op het opbouwen van kennis: ven we maar doorgaan op basis van de wettelijke infor-
het algemeen gehuldigde uitgangspunt is dat de deel- matieverplichting op een manier waar eigenlijk nie-
nemer moet weten hoe zijn pensioen in elkaar zit en mand bij gebaat is.
P E N S I O E N B E STU U R & M A N AG E M E N T N UM M E R 1 2 0 1 1 / 60

2. COM M U N I CATI E
Wat moet de focus worden? ge pensioenregeling. Maar ook de lager opgeleiden
Baas: De focus moet komen te liggen op een gezond moeten hierin worden meegenomen. Niet omdat ze
financieel zelfbewustzijn. Een stuk eigen verantwoor- langer móeten doorwerken, maar omdat ze langer
delijkheid voor je financiële toekomst. Dat gaat dus moeten kúnnen en wíllen doorwerken en tot die con-
niet om je pensioen. Dat gaat om je baan. Om je car- clusie komen vóórdat ze helemaal uitgeblust of opge-
rière, om je eigen ontwikkeling. Dus ook om de bereid- brand zijn.
heid en de verantwoordelijkheid om wat betreft werk
en toekomstig inkomen verder te kijken dan je neus Focus op gezond financieel
lang is. Je kunt niet meer verwachten dat alles wel zelfbewustzijn
geregeld wordt door je baas en door de overheid. Dat is
je kop in het zand steken. Heel simpel: de kans dat Van der Ende: Pensioencommunicatie verschuift dus
mensen die nu op hun 23ste ergens in dienst komen heel snel naar ‘arbeidsvoorwaardencommunicatie’. En
straks ook bij die werkgever met pensioen gaan is dat gaat dan niet alleen over je werk bij je huidige of
ongeveer nul. Tegen de tijd dat ze gaan pensioneren, nieuwe werkgever, maar over werken in het algemeen.
zijn ze al een aantal werkgevers en ook een aantal pen- Over gezond werken, blijven werken en stoppen met
sioenregelingen verder. Voor veel hoger opgeleiden is werken. Waar we naartoe moeten is een menta-
dit al lang een bekend gegeven. Dat zal ongetwijfeld liteitsverandering. Dat is een gezamenlijke verantwoor-
ook een rol spelen bij hun non-interesse in hun huidi- delijkheid van overheid, sociale partners en niet te ver-
P E N S I O E N B E STU U R & M A N AG E M E N T N UM M E R 1 2 0 1 1 / 61

3. COM M U N I CATI E
geten de individuele werkgever én de individuele Wat is er precies mis met pensioencommunicatie in zijn
werknemer. Dat vraagt om een geheel andere visie op huidige vorm?
communicatie. En om een andere communicatieaan- Baas: Door alle veranderingen in de afgelopen decennia
pak. Vooralsnog zal daarbij het accent sterk komen te hebben we het rond de regelingen wel vreselijk com-
liggen op cultuurverandering en veranderingscommu- plex gemaakt. En als we eerlijk kijken naar de huidige
nicatie. Het nieuwe werken vraagt om gelijkwaar- problematiek van het korten, dan moeten we eigenlijk
digheid. Niet om het eenzijdig door de werkgever vaststellen dat het stelsel al veel langer ‘ziek’ is. Ook de
opleggen van arbeidsvoorwaarden, maar om het geza- overgang van eindloon naar middelloon was al een
menlijk sluiten van een deal voor letterlijk onbepaalde vorm van korten. Net als de doorvoering van VPL en
tijd en gericht op een toekomstontwikkeling die voor het uitstellen van indexatie. En steeds weer hebben we
beide partijen een aantrekkelijk perspectief biedt. gekozen voor technische oplossingen – lees doekjes
voor het bloeden – in plaats van de problematiek struc-
Waarom nu? tureel op te lossen. Dat heeft geresulteerd in absoluut
Baas: Op dit moment komt een aantal zaken samen. De niet meer uitlegbare regelingen en overgangsregelingen
belangrijkste daarvan zijn de vergrijzing, de toenemende en een steeds onzekerder wordende pensioenuitkomst.
problematiek van financiering van sociale voorzieningen Van der Ende: We moeten af van het informeren over
en zorg, de financiering van de pensioenen en de steeds ‘de pensioenregeling’ en ‘de pensioenuitkomst’. Dat is
duidelijker wordende behoefte aan een andere invulling in wezen onzinnige informatie als je kijkt naar de
van de arbeidsrelatie. Zowel uit economische als ontwikkelingen. Werknemers en deelnemers moeten
maatschappelijke motieven. Niet alleen omdat de baan leren leven in een maatschappij waarin niet alles zeker
voor het leven en de fulltimebaan al lang geleden op de is. Dat geldt niet alleen voor je pensioen, maar ook
helling zijn gegaan. Ook de behoefte aan kunnen en voor je baan, je toekomst, de sociale voorzieningen en
willen blijven doorwerken wordt steeds duidelijker. Kijk
maar eens naar het gedrag van de mensen die nu met, Andere invulling arbeidsrelatie
veelal nog vervroegd, pensioen gaan.
Van der Ende: Het opschuiven van de pensioenleeftijd is je gezondheid. En voor een belangrijk deel is dat ook
in wezen eerder een gevolg dan een oorzaak. Net als het allang geaccepteerd. Dat merk je ook als je met werkne-
nieuwe pensioencontract. Maar wel vormen zij de trigger mers één op één in gesprek gaat. Ongeacht of het dan
die het nu nodig én mogelijk maakt, om op een aantal gaat om hun persoonlijke toekomstverwachting, hun
fronten tegelijk een structurele verandering in gang te baan of hun pensioen.
zetten. Met alleen het opschuiven van de AOW- en pen- Baas: Een van de grootste misverstanden is dat we ervan
sioenleeftijd zijn we er niet. Dat is een lapmiddel en uitgaan dat de deelnemer die claimt dat hij een zeker
verandert niets aan de werkelijke problematiek. We pensioen wil, ook daadwerkelijk weet wat hij wil en
moeten nu de stap maken naar een duurzaam totaal- hoeveel dat ‘zekere’ pensioen dan inhoudt ten opzichte
stelsel dat ook de jongeren een perspectief biedt op een van zijn financiële toekomstplaatje. Dat is dus gewoon
gezonde toekomst én een gezonde financiële oude dag. niet zo. De meeste deelnemers hebben niet alleen geen
Baas: Dat vraagt dus niet om het hard neerzetten van een idee hoeveel pensioen ze straks krijgen, maar ook geen
nieuwe pensioenleeftijd. Waar het om gaat is het met idee hoe hoog de AOW is, en wat ze later eigenlijk
elkaar komen tot een andere invulling van werken, naar nodig hebben. Zekerheid willen hebben over pensioen
minder werken en niet meer werken, in combinatie met is vooral zekerheid willen hebben dat je erop mag
een gezond financieel zelfbewustzijn en een grotere vertrouwen dat er goed met jouw pensioenpot wordt
eigen verantwoordelijkheid voor de eigen toekomst en omgegaan. En díe zekerheid moeten we hem zeker kun-
de financiële oude dag. En dat binnen een stelsel waarin nen bieden. Net als de zekerheid dat hij mag rekenen
ook rekening wordt gehouden met de lager opgeleiden op een fatsoenlijk personeelsbeleid. Het gaat om een
en risicogroepen die niet of in mindere mate kunnen ander soort zekerheid: niet nominaal, maar sociaal en
deelnemen aan het arbeidsproces. Mentaal, fysiek en moreel.
financieel gezond ouder worden begint bij anders
denken over werken, over de toekomst en over de eigen Gooien jullie hiermee niet de handdoek in de ring?
verantwoordelijkheid daarin. ‘Pensioen’ is daarin geen Van der Ende: Integendeel. We maken duidelijk dat de
doel, maar een middel. huidige aanpak, die voor een belangrijk deel wordt
opgelegd vanuit informatieverplichting, een bodem-
P E N S I O E N B E STU U R & M A N AG E M E N T N UM M E R 1 2 0 1 1 / 63

4. COM M U N I CATI E
loze put is. Zeker voor fondsen met beperkte middelen bijscholingsmogelijkheden. Wat dat laatste betreft is
en zeker voor bedrijfstakpensioenfondsen waarbij de het ongeloofwaardig en inconsequent dat onlangs de
uitvoerder in de meeste gevallen op een enorme afstand subsidiëring voor het volgen van MBO-opleidingen
staat van de onderneming en dus van de deelnemer. De voor ouderen werd geschrapt. Overigens wil dat niet
nu voor ons liggende uitdaging is om letterlijk iedereen zeggen dat de overheid alle mogelijke vormen van
ervan te overtuigen dat het anders moet. En ook anders opleiding en herscholing zou moeten betalen. Ook
daar hebben werkgever en werknemer een duidelijke
Meer eigen verantwoordelijkheid eigen verantwoordelijkheid in.
Van der Ende: Gezond ouder worden betekent langer
kán. Dat vraagt om een communicatieaanpak die veel kunnen en willen doorwerken. Ofwel: ‘anders pen-
meer vraagt dan ‘alleen’ het informeren van de deelne- sioneren’. Waarom laten we de pensioenleeftijd niet
mer. Maar wel met veel meer kans van slagen. Ook voor los? Waarom doen we niet veel meer op het gebied van
wat betreft de jongeren. Bovendien geven we juist met deeltijdbanen en deeltijdpensioen? Waarom maken we
deze verandering de pensioenfondsen en uitvoerders niet meer werk van oudereninstroom, bijvoorbeeld in
veel meer houvast voor wat betreft hun communi- de zorgsector waar we nu wat betreft mantelzorg hele-
catiebeleid en doelstellingen. maal afhankelijk zijn van vrijwilligers. Betrek dat in het
reguliere arbeids- en herscholingsproces.
Jullie streven naar meer eigen verantwoordelijkheid. Kan
iedereen die dragen? Hoe staat het met het nieuwe pensioenverhaal en de infor-
Baas: Het gaat niet om eigen financiële verantwoor- matieverplichtingen volgens de Pensioenwet?
delijkheid, maar om eigen verantwoordelijkheid voor Baas: De Pensioenwet kent vooral een informatiever-
je financieel welzijn. Daarbij maakt het niet uit of je plichting. Met als achtergrond de bescherming van de
hoog of laag bent opgeleid en wat voor functie je hebt. deelnemer. De deelnemer moet voor wat betreft zijn
Het is voornamelijk een kwestie van gezond verstand pensioenregeling over al die informatie kunnen
en bewustwording. En dat wordt niet alleen van je beschikken, die hij nodig heeft voor het opstellen van
gevraagd als het gaat om je financiële toekomst of om een financiële planning. Daar is niets op tegen.
je arbeidsrelatie en je arbeidsperspectief, dat wordt ook Integendeel. Waar wel heel veel op tegen is, is dat we
al van je gevraagd in het normale dagelijks leven. die doelstelling hebben vertaald naar een integrale en
Bijvoorbeeld in het verkeer of het doen van je jaarlijkse actieve brengplicht. Het gevolg is dat we de deelnemer
belastingaangifte. zijn gaan ondersneeuwen met een veelheid van veelal
Daarnaast sta je er niet alleen voor. Waar we uitein- technische en voor de deelnemer volstrekt onbegrij-
delijk naar toe moeten is een mentaliteitsverandering pelijke informatie op het moment dat hij daar hele-
in het totale denken over werken, leren, ouder worden maal niets mee kan of wil. We zijn in wezen de deelne-
en vrije tijd. En dat betekent dat dat ook gefaciliteerd mer alleen maar gaan bevestigen in het gegeven dat
moet worden. In de vorm van opleidingen, in de vorm pensioen vooral complex en oninteressant is. Waar het
van leeftijdsbewuste definiëring van banen en her- of om gaat is dat de deelnemer over die informatie moet
P E N S I O E N B E STU U R & M A N AG E M E N T N UM M E R 1 2 0 1 1 / 64

5. COM M U N I CATI E
kunnen beschikken op het moment
dat hij daar behoefte aan heeft. Dan
moet die informatie beschikbaar,
toegankelijk, volledig en begrijpelijk
zijn. En dat kunnen we prima
oplossen.
Van der Ende: En als we de deelne-
mer ook nog weten te triggeren op
voor hem relevante momenten zoals
trouwen, scheiden en een nieuwe
baan, zijn zogenoemde ‘life-events’,
dan zorgen we er ook nog voor dat
hij op de juiste momenten weet dat
hij naar informatie op zoek moet.
Met de moderne communicatiemid-
delen is dat niet de grootste uitda-
ging. Het Pensioen-APK zoals we dat
hebben ontwikkeld in samenwer-
king met Pensioenkijker.nl is daar
een goed bewijs van.
Wat betekent dit voor de pensioenfond-
sen?
Baas: Voor de pensioenfondsen en
de pensioenuitvoerders betekent dit
een heel belangrijke verandering. En
dat geldt ook voor de werkgevers en
werkgeversorganisaties. Voor de pensioenfondsen komt het arbeidsvoorwaardenpakket. En dan niet in de vorm
het erop neer dat ze niet meer worden geconfronteerd van: ‘Hoeveel krijg ik straks?’, maar in de vorm van:
met bijna onmogelijke communicatiedoelstellingen, ‘Wat is er voor mij geregeld en wat bouw ik op in de
zoals het verhogen van het pensioenbewustzijn: Hoe periode dat ik hier werk? Wat kan ik daarmee in relatie
hoog wil je het hebben? Voor pensioenfondsen geldt tot de duur en verdere invulling van mijn dienstver-
een tweeledige taak. Eén: risicomanagement. Dat heeft band?’ Daar ligt dus het echte communicatievraagstuk.
te maken met deelnemersgerichte informatie en com- Van der Ende: Op dat laatste vlak moet zonder meer de
municatie vanuit de individuele pensioensituatie. grootste verandering gaan plaatsvinden. Het gaat
Twee: integratie van de pensioencommunicatie met de immers om een mentaliteitsverandering met betrekking
arbeidsvoorwaardencommunicatie. tot ‘anders omgaan met werk’. ‘Het Nieuwe Werken’
Om even wat dieper in te gaan op risicomanagement: zoals dat nu in opkomst is, is wat mij betreft alleen nog
het belangrijkste uitgangspunt daarbij is het voor- maar een aanzet. Het gaat niet alleen om flexibilisering,
komen dat deelnemers een pensioenteleurstelling tege- maar om anders denken over werken, carrièreontwik-
moet gaan als gevolg van onvoldoende of niet begrepen keling en vrije tijd. Dat vraagt om een menta-
informatie. En: zorg ervoor dat de informatie voldoet liteitsverandering bij werkgevers en werknemers en bij
aan de Pensioenwet en de richtlijnen van de toezicht- de meeste organisaties om een forse cultuurverande-
houder. Voor het pensioenfonds en de uitvoerder zie ik ring. Maar, zoals wij nu al bij een aantal van onze
vooral een belangrijke verschuiving naar meetbaar relaties zien, is ook dat uitstekend oplosbaar. Pensioen-
effectief informatie- en communicatiemanagement. communicatie verschuift inhoudelijk naar arbeidsvoor-
Wat betreft integratie met of aansluiting op de commu- waardencommunicatie en uitvoerend naar cultuur en
nicatie over de arbeidsvoorwaarden: dat is een kwestie veranderingsmanagement. Dat vraagt een geïntegreerd
van heldere afspraken maken met de werkgever of de communicatiebeleid waarbij de werkgever meer en
werkgeversorganisaties. Er samen voor zorgen dat pen- meer leidend zal zijn. I
sioen weer teruggaat waar het thuishoort, namelijk in
P E N S I O E N B E STU U R & M A N AG E M E N T N UM M E R 1 2 0 1 1 / 65