Η ¨ΕΝΩΜΕΝΗ ΡΩΜΗΟΣΥΝΗ¨ ΣΑΣ ΠΑΡΟΥΣΙΑΖΕΙ ΤΟ 13ο ΤΕΥΧΟΣ ΤΟΥ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟΥ ¨ΕΡΩ¨ ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΤΟ ΤΩΡΑ ΣΤΗΝ ΟΘΟΝΗ ΤΟΥ ΥΠΟΛΟΓΙΣΤΗ ΣΑΣ. ΕΝΩΜΕΝΗ ΡΩΜΗΟΣΥΝΗ - ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ Γραφεῖα Θεσσ/νίκης: Μοναστηρίου 225, Μενεμένη, 54628 τηλ: 2310552207, τηλεομοιότυπο: 2310552209 Γραφεῑα Ἀθηνῶν: . Πανεπιστημίου 39, Στοά Πεσματζόγλου 10679, 5ος ὄροφος, τηλ.2106930355 http://www.enromiosini.gr/

1. ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ-ΜΑΡΤΙΟΣ 2013 / ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΤΟΥ ΚΕΝΤΡΟΥ ΕΝΟΤΗΤΟΣ ΚΑΙ ΜΕΛΕΤΗς-ΠΡΟΒΟΛΗς ΤΩΝ ΑΞΙΩΝ ΜΑΣ / ΤΕΥΧΟΣ 13 /ΤΙΜΗ: 4 ΕΥΡΩ
ΣΤΟ ΤΕΥΧΟΣ ΑΥΤΟ ΓΡΑΦΟΥΝ:
ΣΕΒ. ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΗΣ κ. ΙΓΝΑΤΙΟΣ, ΑΡΧΙΜ. ΙΩΑΝΝΙΚΙΟΣ ΚΟΤΣΩΝΗΣ,
ΑΡΧΙΜ. ΝΙΚΟΔΗΜΟΣ ΣΚΡΕΤΤΑΣ, ΑΡΧΙΜ. ΚΥΡΙΛΛΟΣ ΚΕΦΑΛΟΠΟΥΛΟΣ,
ΑΡΧΙΜ. ΝΕΚΤΑΡΙΟΣ ΠΕΤΤΑΣ, ΑΡΧΙΜ. ΓΕΡΒΑΣΙΟΣ ΡΑΠΤΟΠΟΥΛΟΣ,
ΙΕΡΟΔΙΑΚΟΝΟΣ ΣΥΜΕΩΝ, ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ ΣΚΙΑΔΑΣ, ΞΕΝΟΦΩΝ ΤΖΑΒΑΡΑΣ,
ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ ΠΕΡΣΥΝΑΚΗΣ, ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΚΑΤΣΙΜΙΓΚΑΣ, ΣΠΥΡΙΔΩΝ ΚΟΥΡΗΣ,
ΝΙΚΟΛΕΤΤΑ ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ, ΕΙΡΗΝΗ ΤΣΑΜΠΑΛΑ, ΓΕΩΡΓΙΟΣ Ι. ΒΙΛΛΙΩΤΗΣ

2. 1
ΙΔΙΟΚΤΗΤΗΣ - ΕΚΔΟΤΗΣ
«ΕΝΩΜΕΝΗ ΡΩΜΗΟΣΥΝΗ»
ΚΕΝΤΡΟΝ ΕΝΟΤΗΤΟΣ ΚΑΙ ΜΕΛΕΤΗΣ
-ΠΡΟΒΟΛΗΣ ΤΩΝ ΑΞΙΩΝ ΜΑΣ
ΔΙΕΥΘΥΝΤΗΣ ΕΚΔΟΣΗΣ
ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ KATA TON ΝΟΜΟ
Θεόφιλος Παπαδόπουλος, Πρόεδρος
Τηλ.: 6985 085 012
ΥΠΕΥΘΥΝΟΙ ΣΥΝΤΑΞΗΣ
Γεώργιος Βιλλιώτης
Δῆμος Θανάσουλας
Χαράλαμπος Στεργιούλης
ΔΙΟΡΘΩΣΕΙΣ
Γεώργιος Βιλλιώτης
Δήμητρα Τζίκα
Χαράλαμπος Στεργιούλης
ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ-ΣΕΛΙΔΟΠΟΙΗΣΗ
Γεώργιος Ἀνανιάδης, gmjv2012@gmail.com
ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ
ΥΠΕΥΘΥΝΗ ΣΥΝΔΡΟΜΩΝ
Μαρία Ἰωαννίδου, Τηλ.: 2310 552 207
ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ
Ἐλευθερία Ντάνη, Τηλ. 2310 552713
Τηλεομοιότυπο: 2310 552209
ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ ΑΘΗΝΑΣ
Ἀγγελική Καπετάνιου,
Τηλ. 210 5227967 & 210 6930355
Τηλεομοιότυπο 210 6930355
EΤΗΣΙΑ ΣΥΝΔΡΟΜΗ
Ἐσωτερικοῦ: 20 Εὐρώ, Ἐξωτερικοῦ: 40 Εὐρώ
ΤΡΑΠΕΖΙΚΟΙ ΛΟΓΑΡΙΑΣΜΟΙ
EUROBANK, BIC: EFGBGRAA
IBAN: GR4002603220000140200352972
ΠΕΙΡΑΙΩΣ: SWIFT-BIC: PIRBGRAA
5253-059675-650
IBAN: GR67 0172 2530 0052 5305 9675 650
«ΕΝΩΜΕΝΗ ΡΩΜΗΟΣΥΝΗ»
Γραφεῖα Θεσσαλονίκης:
Μοναστηρίου 225, Μενεμένη, 54628
Τηλ: 2310 552207, Τηλεομοιότυπο: 2310 552209
Γραφεῖα Ἀθηνῶν:
Πανεπιστημίου 34 & Ἱπποκράτους γωνία, Στοὰ
Παλλάδος, 10679, 2ος ὄροφος, Τηλ.210 5227967
& Πανεπιστημίου 39, Στοὰ Πεσματζόγλου
10679, 5ος ὄροφος, Τηλ.210 6930355
Ἱστοσελίδα: www.enromiosini.gr
Ἠλεκτρ.ταχυδρομεῖο:contact@enromiosini.gr
ISSN: 1792-2828
Οἱ συγγραφεῖς τῶν ἄρθρων φέρουν
τὴν εὐθύνη γιὰ τὶς ἀπόψεις τους.
ΤΕΥΧΟΣ ΑΡ. 13/ IANΟΥΑΡΙΟΣ-ΜΑΡΤΙΟΣ 2013
ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ TOY ΚΕΝΤΡΟΥ ΕΝΟΤΗΤΟΣ ΚΑΙ
ΜΕΛΕΤΗΣ-ΠΡΟΒΟΛΗΣ ΤΩΝ ΑΞΙΩΝ ΜΑΣ
EΚΔΟΤΙΚO ΣΗΜΕΙΩΜΑ
Ἡ δύσκολη οἰκονομικὴ κατάσταση στὴν ὁποία
ἔχουν περιέλθει τὰ περισσότερα ἑλληνικὰ νοικο-
κυριὰ εἶναι στὸ προσκήνιο τῆς εἰδησιογραφίας
ἐδῶ καὶ καιρό.
Ὅμως αὐτὸ ποὺ ἀναρωτιέται κάποιος εἶναι, ἐὰν
τὰ οἰκονομικὰ τῶν ἑλληνικῶν νοικοκυριῶν ἦταν
καλύτερα, θὰ μιλούσαμε γιὰ ἀκμὴ τῆς ἑλληνικῆς
κοινωνίας; Ἡ ἀπάντηση εἶναι φυσικὰ ἀρνητική.
Ἡ ἑλληνικὴ κοινωνία νοσεῖ σὲ ὅλα τὰ ἐπίπεδα
καὶ αὐτὸ εἶναι κοινὰ ἀποδεκτὴ διαπίστωση.
Μὲ ποιόν τρόπο λοιπὸν μποροῦμε νὰ ἀλλάξου-
με τὴ σημερινὴ κοινωνικὴ κατάσταση;
Τὰ κράτη ἀφήνουν, καὶ ἴσως μποροῦμε νὰ
ποῦμε μὲ βεβαιότητα ὅτι ἐνθαρρύνουν καὶ ἐπιθυ-
μοῦν νὰ γίνωνται ἀπεργίες, νὰ γίνωνται συνεχεῖς
διαδηλώσεις, νὰ ὑπάρχουν συμπλοκὲς μεταξὺ
κοινωνικῶν ὁμάδων, νὰ ὑπάρχουν χούλιγκαν,
ἀναρχικοί, ταραξίες, καταληψίες, ἐπιθυμοῦν μὲ
λίγα λόγια νὰ ὑπάρχῃ μία συνεχόμενη κοινωνι-
κή, ἀλλὰ ἐλεγχόμενη κοινωνικὴ ἀναταραχὴ ποὺ
θὰ ἐκτονώνῃ τὴν κρίση ποὺ μαστίζει τὴν κοινω-
νία μας. Ὅμως μία κρίση ποὺ εἶναι πολυδιάστατη
καὶ κυρίως κρίση ἀξιῶν δὲν μπορεῖ νὰ ἐκτονωθῇ
εὔκολα.
Ἔτσι στὴν ἐποχή μας εἶναι σὲ ἐξέλιξη μία ἐπα-
νάσταση τελείως διαφορετική. Εἶναι ἡ Ἐπανά-
σταση τῆς Σιωπῆς. Καὶ γιατί Ἐπανάσταση τῆς
Σιωπῆς;
Γιατί δὲν ἔχει σημαῖες, συνθήματα καὶ ἰδεολο-
γικὲς διακηρύξεις. Γιατί ἡ βίβλος της εἶναι μέσα
στὶς ψυχὲς τῶν ἀνθρώπων καὶ πουθενὰ γραπτῶς
ἀποτυπωμένη. Γιατί στηρίζεται στὴ Μετάνοια
καὶ στὴν Ἀλληλεγγύη. Ξεκινᾶ ἀπὸ τὴν ἀπόλυτη
σιωπὴ καὶ θὰ ἀποδώσῃ στὸν ἄνθρωπο ὅσα στερή-
θηκε, ὅσα ὀνειρεύθηκε, ὅ,τι ζήτησε μὲ κραυγὲς
–πρὶν ἐπιλέξει τὴν σιωπή. Γιατί αὐτὴ ἡ σιωπὴ
εἶναι ἡ ἀπόγνωση καὶ ἡ προσδοκία του. Δὲν εἶναι
ἀποδοχή, μήτε μοιρολατρία. Ἡ σιωπὴ εἶναι τὸ
μέτρο τῆς διαψευσμένης του ζωῆς, ἡ πίκρα γιὰ
τὶς ἐπαγγελίες ποὺ ἀκυρώθηκαν, ἡ ὀργὴ γιὰ τὴν
ὑποκρισία καὶ τὸ ψέμα.
Ἡ βίβλος τῆς Ἐπανάστασης τῆς Σιωπῆς:
Στὸ σκοτάδι δὲν δημιουργοῦνται ἀξίες. Ἡ
Τουρκιὰ καὶ τὸ Hollywood ἔχουν ἁλώσει τὴν
πολιτιστική μας ζωή, θέτοντας σὲ κίνδυνο τὴν
ἐθνική μας ταυτότητα. Αὐτὸ πρέπει νὰ ἀλλάξῃ.
Ἡ ἑλληνικὴ παιδεία εἶναι ἡ μεγαλύτερη ἐγγύη-
ση/ἄμυνα γιὰ νὰ διατηρηθῆ τὸ ἔθνος μας καὶ νὰ
βγῇ ἡ ἑλληνικὴ κοινωνία ἀπὸ τὸν φαῦλο κύκλο.
Ἀπαιτεῖται ἐπαναφορὰ τῶν σημαντικῶν ἀξιῶν,
αὐτῶν ποὺ ἀποτελοῦσαν τὴ ραχοκοκαλιὰ τῆς
ἑλληνικῆς κοινωνίας: Ἁγνὴ καὶ βαθειὰ ἀγάπη
πρὸς τὸν Θεὸ καὶ τὴν Πατρίδα, Φιλότιμο, Ντο-
μπροσύνη, Ἀξιοκρατία, Εὐγένεια ψυχῆς, Φιλο-
ξενία, Μετάνοια καὶ Σιωπηλὴ Προσευχή: «Κύριε,
Ἰησοῦ, Χριστέ, ἐλέησόν με, τὸν ἁμαρτωλό…»!

3. 2ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ianoyaρioy - m aρtioy 2 0 1 3
ΑΡΘΡΑ ΤΟΥ ΤΡΙΜΗΝΟΥ
σ. 4
σ. 7
σ. 15
σ. 18
σ. 25
ΟΡΘΟΔΟΞΑ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΑ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ-ΝΕΟΤΗΤΑ
ΙΣΤΟΡΙΑ
«ΗΜΕΙΣ ΜΩΡΟΙ»
Σεβασμιωτάτου
Μητροπολίτου Λαρίσης
καὶ Τυρνάβου κ. Ἰγνατίου
Η ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ
ΠΟΡΕΙΑ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ
ΠΡΟΣ ΤΟΝ ΘΕΟ
ἀρχιμ. Κυρίλλου
Κεφαλόπουλου
ΩΣ ΜΗΔΕΝ ΕΧΟΝΤΕΣ
ΚΑΙ ΤΑ ΠΑΝΤΑ
ΚΑΤΕΧΟΝΤΕΣ
Γεωργίου Βιλλιώτη
ΤΙΜΑ ΤΟΝ ΠΑΤΕΡΑ ΣΟΥ
ΚΑΙ ΤΗΝ ΜΗΤΕΡΑ ΣΟΥ
ἀρχιμ. Γερβάσιου Ἰ.
Ραπτόπουλου
σ. 34
σ. 38
ΗΜΕΙΣ ΜΩΡΟΙ»
Σεβασμιωτάτου Μητροπολίτου Λαρίσης
καὶ Τυρνάβου κ. Ἰγνατίου
ΟΙ ΦΙΛΟΚΑΛΙΚΟΙ ΚΟΛΛΥΒΑΔΕΣ
ΣΗΜΑΤΩΡΟΙ ΤΟΥ ΓΕΝΟΥΣ
ἀρχιμ. Νικοδήμου Σκρέττα
ΤΡΙΣΑΓΙΟΣ ΥΜΝΟΣ
Βασιλείου Σκιαδᾶ
Η ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΠΟΡΕΙΑ ΤΟΥ
ΑΝΘΡΩΠΟΥ ΠΡΟΣ ΤΟΝ ΘΕΟ
ἀρχιμ. Κυρίλλου Κεφαλόπουλου
Ο ΟΣΙΟΣ ΚΑΙ ΘΕΟΦΟΡΟΣ
ΠΑΤΗΡ ΗΜΩΝ ΙΩΑΚΕΙΜ
ἀρχιμ. Νεκταρίου Πέττα
«Η ΡΩΜΗΟΣΥΝΗ ΕΝ’ ΦΥΛΗ
ΣΥΝΟΤΖΙΑΙΡΗ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ»
Εἰρήνης Τσαμπαλᾶ
Η ΠΡΟΣΦΟΡΑ ΤΩΝ ΒΛΑΧΩΝ
ΣΤΗΝ ΕΠΑΝΑΣΤΑΤΗΜΕΝΗ
ΕΛΛΑΔΑ
Ο ΑΓΙΟΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ
Ο ΕΚ ΣΑΜΑΡΙΝΗΣ
Νικολέττας Παπαγεωργίου
σ. 28
σ. 32
ΤΙΜΑ ΤΟΝ ΠΑΤΕΡΑ ΣΟΥ
ΚΑΙ ΤΗΝ ΜΗΤΕΡΑ ΣΟΥ
ἀρχιμ. Γερβάσιου Ἰ. Ραπτόπουλου
ΕΚΚΟΣΜΙΚΕΥΣΗ
ΚΑΙ ΠΡΟΓΑΜΙΑΙΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ
ἀρχιμ. Ἰωαννικίου Κοτσώνη

4. 3
σ. 48
σ. 51
ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΣΤΙΣ ΡΙΖΕΣ
ΤΕΧΝΗ
ΔΕΛΤΙΟ ΤΥΠΟΥ ΓΙΑ ΧΤΥΠΗΜΑ
ΑΠΟ ΔΙΚΤΥΟΠΕΙΡΑΤΕΣ
ΔΕΛΤΙΟ ΤΥΠΟΥ ΓΙΑ ΤΟ ΣΥΝΕΔΡΙΟ
ΓΙΑ ΤΗ ΘΡΑΚΗ
ΔΕΛΤΙΟ ΤΥΠΟΥ ΓΙΑ ΤΗΝ ΗΜΕΡΙΔΑ
ΓΙΑ ΤΙΣ ΜΕΤΑΜΟΣΧΕΥΣΕΙΣ
ΔΙΕΥΚΡΙΝΙΣΗ ΣΧΕΤΙΚΑ
ΜΕ ΤΗ ΔΩΡΕΑ ΟΡΓΑΝΩΝ
ΔΕΛΤΙΟ ΤΥΠΟΥ ΓΙΑ ΤΟΝ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΟ ΟΡΚΟ
ΣΥΝΟΨΗ ΑΠΟΦΑΣΕΩΣ
ΓΙΑ ΤΟ ΜΑΘΗΜΑ ΤΩΝ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΩΝ
ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΤΗΣ ΠΟΝΤΙΑΚΗΣ ΔΙΑΛΕΚΤΟΥ
ΔΩΡΕΑΝ ΜΑΘΗΜΑΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ
ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΚΑΙΝΟΤΟΜΙΕΣ ΠΟΥ ΑΛΛΑΞΑΝ
ΤΗ ΖΩΗ ΜΑΣ!!
ΕΤΟΣ ΜΕΓΑΛΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΤΟ 2013
Η ΠΟΛΗ «ΥΨΗΛΑΝΤΗ» (YPSILANTI)
ΟΙ ΑΡΧΑΙΟΙ ΜΑΚΕΔΟΝΕΣ ΜΙΛΟΥΣΑΝ
ΤΗ ΔΩΡΙΚΗ ΔΙΑΛΕΚΤΟ
ΠΑΓΚΟΣΜΙΟ ΣΥΝΕΔΡΙΟ
ΠΑΝΜΑΚΕΔΟΝΙΚΩΝ ΟΡΓΑΝΩΣΕΩΝ
ΠΕΤΡΙΝΗ ΣΤΗΛΗ 6000 ΕΤΩΝ
ΜΕ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ
Η ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ
ΚΑΙ ΟΙ ΝΕΕΣ ΑΞΙΕΣ
ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΑΣ
Γεωργίου Κατσιμίγκα
ΟΤΑΝ Η ΠΑΡΑΔΟΣΗ
ΣΥΝΑΝΤΑΕΙ ΤΗΝ ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ
δρος Σπυρίδωνος Κουρῆ
σ. 106
ΕΙΔΗΣΕΙΣ
σ. 62
σ. 54
σ. 181
σ. 64
κ.ἐ.
ΤΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ
ΤΟΥ ΟΝΟΜΑΤΟΣ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ
Ἐμμανουήλ Περσυνάκη
Ο ΜΕΓΑΣ ΠΛΟΥΤΟΣ
ΤΗΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΜΟΥΣΙΚΗΣ
Ἱεροδιακόνου Συμεών
ΓΛΩΣΣΑ
ΩΣ ΜΗΔΕΝ ΕΧΟΝΤΕΣ
ΚΑΙ ΤΑ ΠΑΝΤΑ ΚΑΤΕΧΟΝΤΕΣ
Γεωργίου Βιλλιώτη
Η ΑΞΙΑ ΤΩΝ ΔΙΑΛΕΚΤΩΝ
ΚΑΙ ΤΩΝ ΙΔΙΩΜΑΤΩΝ
ΤΗΣ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ
Ξενοφῶντος Τζαβάρα
σ. 42
σ. 45
ΕΚΚΟΣΜΙΚΕΥΣΗ
ΚΑΙ ΠΡΟΓΑΜΙΑΙΕΣ
ΣΧΕΣΕΙΣ
ἀρχιμ. Ἰωαννικίου Κοτσώνη
Η ΠΡΟΣΦΟΡΑ
ΤΩΝ ΒΛΑΧΩΝ ΣΤΗΝ
ΕΠΑΝΑΣΤΑΤΗΜΕΝΗ
ΕΛΛΑΔΑ
Ο ΑΓΙΟΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ
Ο ΕΚ ΣΑΜΑΡΙΝΗΣ
Νικολέττας Παπαγεωργίου
Ο ΜΕΓΑΣ ΠΛΟΥΤΟΣ
ΤΗΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ
ΜΟΥΣΙΚΗΣ
Ἱεροδιακόνου Συμεών
ΤΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ
ΤΟΥ ΟΝΟΜΑΤΟΣ ΤΗΣ
ΠΑΝΑΓΙΑΣ
Ἐμμανουήλ Περσυνάκη

5. 4
ΟΡΘΟΔΟΞΑ
ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΑ
ΘΕΜΑΤΑ
«ΗΜΕΙΣ ΜΩΡΟΙ…»
Σεβασμιωτάτου Μητροπολίτου
Λαρίσης καὶ Τυρνάβου
κ. Ἰγνατίου
Ε
ἶναι διάχυτο ἕνα παράξενο πνεῦμα,
τὸν τελευταῖο καιρό, στοὺς κύκλους
μας. Ἄνθρωποι διάφοροι, μικροὶ καὶ
μεγάλοι, εἰδικοὶ καὶ ἄσχετοι, προσπα-
θοῦν νὰ μᾶς περάσουν τὸ μήνυμα ὅτι τὰ
πράγματα, εἰς ὅ,τι ἀφορᾶ τὰ ἐκκλησια-
στικά, καὶ εἰδικὰ στὶς σχέσεις μας μὲ τὴν
Πολιτεία, ἄλλαξαν. Καὶ νομίζοντας ὅτι
ἐμεῖς δὲν τὸ ἔχουμε πολυκαταλάβει αὐτό,
προσπαθοῦν νὰ μᾶς τὸ περάσουν. Καὶ
ἀκοῦμε σὲ διάφορους τόνους, σ' ὅλους
τοὺς ἤχους καὶ μὲ διάφορα ὑφάκια νὰ μᾶς
τὸ λένε αὐτό, ἀπαξιώνοντάς μας καὶ λίγο,
θέλοντας νὰ περάσουν τὸ μήνυμα ὅτι
ζοῦμε στὸν κόσμο μας, ὅτι δὲν παίρνου-
με χαμπάρι τί γίνεται γύρω μας, ὅτι δὲν
μποροῦμε νὰ προσαρμοσθοῦμε στὰ νέα
δεδομένα κι ὅτι ἑπομένως ἀνάξια κρατᾶμε
αὐτὲς τὶς θέσεις κι αὐτὰ τὰ πόστα, τὰ
ὁποῖα θἄπρεπε νὰ κατέχουν ἄνθρωποι
σὰν κι αὐτούς, ἀτσίδες ποὺ πετοῦν σπίθες
καὶ ποὺ χωρὶς νὰ λιμνάζουν καλπάζουν
πρὸς τὰ ἐμπρός. Κι ἑπομένως, μ' αὐτὴν

6. 5
τὴ βραδύτητα στὴν ἀντίληψι ποὺ μᾶς κα-
ταλογίζουν, οὔτε λίγο οὔτε πολύ, μᾶς θε-
ωροῦν παρωχημένης ἐποχῆς ἀνθρώπους,
ἐκπροσωποῦντας τὴν συντήρησι καὶ τὴν
ἀνάσχεσι τῆς προόδου.
Κι ἐμεῖς οἱ «βραδύνοες» τρῶμε κατὰ
πρόσωπο τὴν ταμπέλα τοῦ συντηρητι-
κοῦ καὶ δὲν μιλᾶμε. Δὲν δικαιούμαστε
νὰ μιλᾶμε, γιατὶ
βλέπεις, μιλᾶνε
αὐτοὶ ποὺ τὰ
κατάλαβαν ὅλα καὶ
μποροῦνκαὶἐγκλι-
ματίζονται εὔκολα
στὰ νέα δεδομένα,
αὐτοὶ ποὺ ζοῦν
τὴν ἐποχὴ τους,
ποὺ μποροῦν καὶ
τολμοῦν πολλά,
ποὺ δὲν ἀναζη-
τοῦν χαμένους
θησαυρούς, ἀλλὰ
προσγειωμένοι στὰ
σημεῖα τῶν καιρ-
ῶν μποροῦν νὰ
ἐφεύρουν λύσεις
γιὰ ὅ,τι πρόβλη-
μα ἀνακύπτει καὶ
τὰ καταφέρνουν
θαυμάσια. Κι
ἐνῷ ἔχουν τὴν
φούρια νὰ τρέξουν
πρὸς τὰ ἐμπρός,
μπροστὰ στὰ
ἔκπληκτα γι' αὐτοὺς μάτια μας, ἀσχο-
λοῦνται κάπου-κάπου καὶ μὲ μᾶς γιὰ νὰ
μᾶς ἀφυπνίσουν. Νὰ ξυπνήσουμε ἐπὶ
τέλους. Νὰ καταλάβουμε ὅτι ἄλλαξαν τὰ
πράγματα. Πᾶμε μπρός, δὲν πᾶμε πίσω.
Κι ἐμεῖς, κουνῶντας συγκαταβατικὰ τὸ
κεφάλι, κάνουμε τὸν κουτὸ καὶ ἀκοῦμε,
ἀκοῦμε, καὶ ὅσο ἀκοῦμε παίρνουν δι-
αστάσεις. Γιατὶ σοῦ λέει, βλέπεις πῶς τὸν
ἐκπλήσσω; Σιγὰ-σιγὰ θὰ τὸν κάνω νὰ
καταλάβῃ. Κι ἔρχομαι τώρα καὶ τοῦ λέω:
Τί νὰ καταλάβω, ἀδελφὲ μου; Τὶ κατάλα-
βες ἐσύ, κι ἐγὼ δὲν μπορῶ νὰ καταλάβω;
Μᾶλλον πρέπει νὰ σοῦ πῶ ὅτι ἐσὺ
ἀνεύθυνα, χαλαρὰ κι ἐπικίνδυνα εἶπες
τὸ μεγάλο ναί. Ναί, «ἐλᾶτε καταστρέψτε
μας κι ἐμεῖς θὰ ζοῦμε στὰ ἐρείπια». Θὰ
μάθουμε νέες τεχνικὲς νὰ διορθώνου-
με τὰ ἐρείπια. «Ἐλᾶτε, χαλάστε». «Τὸ
ξέρουμε θὰ χαλάσετε. Ἀλλὰ ἐμεῖς σὰν
ἔξυπνοι θὰ ἐξεύρουμε πρακτικὲς και-
νούργιες νὰ σαρώνουμε τὰ χαλάσμα-
τα. Καὶ στὸ κάτω-κάτω, τοὐλάχιστον
ἔχουμε ἥσυχη τὴ συνείδησί μας γιατὶ
ἐμεῖς δὲν χαλᾶμε. Ἐσεῖς χαλᾶτε. Ἐμεῖς
δὲν καταστρέφουμε. Ἐσεῖς καταστρέφε-
τε». Αὐτοὶ ὅμως ποὺ καταστρέφουν,
φίλε μου, δὲν εἶναι οἱ θεματοφύλακες
αὐτῶν ποὺ καταστρέφουν. Ἡ ἐξυπνάδα
σου δὲν πρέπει νὰ ἐξαντλεῖται στὸ γε-
γονὸς νὰ καταλάβῃς τὴν καταστροφή.
Ἡ ἐξυπνάδα εἶναι νὰ λὲς ὄχι στὴν κα-
Ὁ Χριστὸς «ἡ Χώρα τῶν ζώντων»,
Ψηδιδωτό, Μονὴ τῆς Χώρας, Κωνσταντινούπολη, 1315-1320

7. 6
ταστροφή. Τώρα, ποιό εἶναι πιὸ βολικὸ
βρές το ἐσύ. Γιατὶ ἂν ἔτσι τὰ μετρᾶς,
ἐγὼ θέλω νἆμαι συντηρητικός. Ὅπως
τὸν ἐννοεῖς ἐσὺ ὅμως «ὁ ἔξυπνος» τὸν
συντηρητισμό. Θέλω νὰ μὲ λὲς ἐσὺ συ-
ντηρητικό, γιατὶ ἔτσι φανατίζομαι στὸν
συντηρητισμὸ μου καὶ τὸν ὑπερασπίζο-
μαι. Ἂν εἶναι συντηρητικὸ νὰ θέλω νὰ
διδάσκωνται οἱ νέοι βλαστοὶ τοῦ ἔθνους
μας τὴν πίστι τῶν πατέρων τους, ναί,
θέλω νὰ εἶμαι καὶ εἶμαι συντηρητικός.
Ἂν εἶναι συντηρητισμὸς νὰ θέλω ἱε-
ρεῖς στὶς ἐνορίες καὶ θεολόγους στοὺς
ἄμβωνες, ναί, εἶμαι συντηρητικὸς καὶ
τὸ καυχιέμαι. Ἂν εἶμαι συντηρητικὸς
γιατὶ θέλω νὰ μὴν καταργηθοῦν αὐτὰ
ποὺ κερδιθήκανε μὲ ἀγῶνες καὶ αἵματα,
ναί, θέλω ὣς καὶ τὸ αἷμα μου νὰ δώσω
καὶ ζητῶ τὴ θεία βοήθεια γι' αὐτό, γιὰ
νὰ μὴ καταλυθῆ τίποτε ἀπὸ ὅσα εἴχαμε!
Ἀλλὰ ἀντίθετα, σήμερα ποὺ ἡ πρόο-
δος καλπάζει πρὸς τὰ ἐμπρὸς καὶ τὰ
διάφορα τεχνικὰ μέσα εἶναι στὴ διάθεσί
μας, ναί, θέλω ὅλα νὰ τὰ χρησιμοποιήσω
γιὰ τὴ δόξα τοῦ Θεοῦ καὶ τῆς Ἐκκλησίας
Του. Δὲν θέλω νὰ ἀπαξιωθοῦν τὰ ἱερὰ
πρόσωπα τῆς ἐκκλησιαστικῆς μας ζωῆς
καὶ ἱστορίας. Δὲν θέλω νὰ καταργη-
θοῦν οἱ Θεολογικὲς Σχολές, δὲν θέλω,
δὲν θέλω. Ἀλλὰ βέβαια ἐσὺ θὰ πῇς, ὅτι
«κι ἐγὼ τὰ θέλω αὐτά, ἀλλὰ δὲν μπορῶ
νὰ τἄχω, γιατὶ τὰ πράγματα ἄλλαξαν».
«Κι ἐγὼ» θὰ πῇς, «δὲν κυνηγάω χίμαι-
ρες, προσγειώνομαι». Ἀλλὰ ἐμένα ὅμως,
ἀδελφὲ μου, γιατὶ μοῦ φαίνεται πὼς δὲν
τὰ ἤθελες ὅλα αὐτὰ ὅπως τὰ εἴχαμε, καὶ
βρίσκεις εὐκαιρία νὰ τ’ ἀλλάξῃς; Καὶ
ἄντε, ὅσον ἀφορᾶ τὰ δικὰ σου, κάνε ὅ,τι
θέλῃς·ἄλλαξέτακαὶχαῖρεμέσαστοὺςνε-
ωτερισμούς σου καὶ τὶς ἐκκοσμικεύσεις
σου. Ἐμένα γιατὶ θέλεις σώνει καὶ καλὰ
νὰ μὲ ἐντάξῃς στὴν ὁμάδα σου καὶ στοὺς
ὁμοίους σου; Ἢ μήπως στὴν οὐσία δὲν
μὲ θέλεις καθόλου, ἀλλὰ προτιμᾶς νὰ μὲ
βλέπῃ ἀφ' ὑψηλοῦ καὶ νὰ μὲ οἰκτείρῃς
δὲν μᾶς λὲς καλύτερα, ἀδελφὲ μου, ἀφοῦ
ἐμεῖς δὲν καταλάβαμε, ἐσὺ τὶ κατάλαβες;
Γιατὶ ἐγὼ πάλι νομίζω ὅτι οἰκειοποιήθη-
κες τὴ συμφορὰ καὶ τὴν ὑπερασπίζε-
σαι. Δὲν σὲ εἶδα νἄρθῃς νὰ κλάψουμε
μαζὶ καὶ νὰ θρηνήσουμε γιὰ ὅ,τι χάνε-
ται. Ἔ, λοιπὸν δὲν συμφωνοῦμε. Κι ἐγὼ
μὲν μένω «ἐν οἷς ἔμαθον καὶ ἐπιστώθην»
(Β΄ Τιμ. γ.14), σὺ δὲ μακάρι νὰ βρῇς
σὰν καλὸ παλληκάρι ἄλλο μονοπάτι νὰ
φθάσῃς ἐκεῖ ποὺ ἐγὼ ἐπιθυμῶ νὰ φθάσω.
Ξέρεις ὅμως, ἕνα παληὸ νομικὸ θέσφα-
το ἔλεγε: «τοῖς μὲν νόμοις παλαιοῖς χρῷ
τοῖς δ' ὄψοις προσφάτοις». Ὅσον ἀφορᾶ
τοὺς νόμους νὰ χρησιμοποιῇς παληοὺς
νόμους καὶ νὰ ἐφαρμόζῃς. Ἀλλὰ τροφὲς
νὰ τρῶς φρέσκες. Κι ὁ πιὸ παληὸς Νόμος,
ὅπως ξέρεις, εἶναι ὁ Νόμος τοῦ Θεοῦ. Ὁ
Νόμος Αὐτοῦ ποὺ εἶναι «χθὲς καὶ σήμε-
ρον ὁ αὐτὸς εἰς τοὺς αἰῶνας» (Ἐβρ. ιγ.8).
Αὐτὸςποὺεἶναι«ΠαλαιὸςτῶνἩμερῶν»,
(Δαν. ζ. 9) ἀλλά ποὺ εἶναι πιὸ σύγχρονος
ἀπ' τὸν πιὸ σύγχρονο, ἀφοῦ μὲ τὴ θεία
Πρόνοιὰ Του καλύπτει τὴ ζωὴ αὐτοῦ
τοῦ κόσμου καὶ θὰ τὴν κρατῇ πάντα.
Αὐτὸς εἶναι λοιπὸν ὁ πολικὸς ἀστὴρ
τῆς ζωῆς ὅλων μας. Καὶ μακάριοι ὅσοι
Τὸν ἀκολουθοῦν. Καὶ ἦταν καλύτερα
ὅταν εἴχαμε στὰ παιδικὰ μας χρόνια τὶς
καλὲς μας γιαγιάδες ποὺ μᾶς δίδασκαν
τὴν Πίστι ἁπλᾶ καὶ προσλαμβάναμε ὅλα
τὰ στοιχεῖα της καὶ τὰ βιώναμε. Ἦταν
καλύτερα ὅταν εἴχαμε τοὺς καλούς μας
δασκάλους ποὺ μᾶς δίδασκαν τὴν Πίστι
πρῶτα καὶ τὴν φιλοπατρία μετά. Εἶναι
καλύτερατὰπαληά,τὰκαθιερωμένα,καὶ
μακάρι μ' αὐτὰ νὰ ζήσουμε καὶ νἄχουμε
τὴν παρρησία καὶ τὴ δύναμι νὰ τὰ ὑπε-
ρασπιστοῦμε καὶ νὰ μὴν τὰ προδώσουμε.
Κι ἂς μᾶς λένε μωροὺς «οἱ φρόνι-
μοι». Ἐμεῖς μακάρι νἄμαστε «μω-
ροὶ διὰ Χριστὸν». (Α΄ Κορ. δ.10).

8. 7
Ἡ
περίοδος τῆς Τουρκοκρατίας
1
,
ἐποχὴ ἐντόνων ζυμώσεων καὶ
ἀνατροπῶν, ὡς πρὸς τὶς πολιτικὲς
καταστάσεις καὶ τὰ φυλετικὰ ζητήματα πα-
γκοσμίως, ὑπῆρξε γιὰ τὸ Ἑλληνικὸ Γένος
καὶ τὴν Ὀρθόδοξη
Ἐκκλησία«τῆςκαθ’
ἡμᾶς Ἀνατολῆς» ἡ
μεγάλη καὶ πιὸ ἐπι-
κίνδυνη δοκιμασία,
ὡς πρὸς τὴ συνέχεια
καὶ τὴν ταυτότητα
τοῦ πρώτου καὶ ὡς
πρὸς τὶς ἐνίοτε κα-
ταλυτικὲς καὶ νε-
κρωτικὲς τυποποι-
ήσεις στὸν χῶρο τῆς
δευτέρας, ἰδιαίτερα
ὅσον ἀφορᾶ στὰ θέ-
ματα τῆς λατρείας
γενικὰ καὶ τῆς λει-
τουργικῆς βιώσεως
τοῦ πληρώματός
της εἰδικότερα
2
.
Ὁ κοινωνικός,
πνευματικὸς καὶ
ἠθικὸς βίος τῶν
Ἑλλήνων, κατὰ
τὴν περίοδο αὐτή, σχοινοβατεῖ ἀνάμεσα
στὸ παλαιὸ καὶ τὸ νέο, ἀνάμεσα στὴ διαφύ-
λαξη τῆς παράδοσης καὶ τὴν ἀνατρεπτικὴ
νεοτερικότητα
3
, ἐνῷ οἱ αἰῶνες τῆς δουλείας
ἐμετρῶντο μέσα στὸ πλαίσιο μιᾶς ἀγωνι-
ώδους πορείας διατηρήσεως τῶν πνευμα-
τικῶν ζωπύρων τοῦ Γένους
4
.
Παράλληλα μὲ μιὰ ἔντεχνα ἐξιδανι-
κευόμενη κίνηση ἐπιστροφῆς, μέσῳ τῆς
θεωρίας τῆς «μετακένωσης»
5
, τοῦ ἑλληνι-
κοῦ πολιτισμοῦ στὴν
κοιτίδα του
6
, μετὰ ἀπὸ
τὴ δυτική του μετανά-
στευση, ἐπιχειρήθηκε
δυστυχῶς ἡ ἄκριτη
εἰσροὴ καὶ ἀποδοχὴ
τῶν δυτικῶν προτύ-
πων,ἰδεῶνκαὶθεωριῶν
τοῦ λεγομένου «δυτι-
κοῦ διαφωτισμοῦ» στὴ
χειμαζόμενη ὀρθόδοξη
Ἑλλάδα ὡς θρυλλού-
μενος «Νεοελληνικὸς
Διαφωτισμός»
7
. Ἡ κί-
νηση αὐτή, ἀλλοτριω-
μένη ἀπὸ ὑφέρπουσα
ἀρχαιολατρία, ἀναζη-
τεῖ δυτικοὺς φωτιστές,
ποὺ θεωρήθηκαν ἀπὸ
τὸν Ἀδαμάντιο Κοραὴ
ὡς κληρονόμοι τῆς βα-
ρύτιμης προίκας τῶν
προγόνων μας
8
. Τὴ
θεανθρωποκεντρικὴ ἡσυχαστικὴ παρά-
δοση τῆς Ἑλληνορθόδοξης Ρωμηοσύνης
πρόβαλαν, ἔναντι τῆς κοσμικῆς ἀνθρωπο-
κεντρικῆς θέασης τοῦ κόσμου, στὴν καιρι-
ότερη χρονικὴ στιγμὴ τῶν ζυμώσεων, τὸν
Ἅγιος Μακάριος Κορίνθου
ΟΙ ΦΙΛΟΚΑΛΙΚΟΙ ΚΟΛΛΥΒΑΔΕΣ
ΣΗΜΑΤΩΡΟΙ ΤΟΥ ΓΕΝΟΥΣ
ἀρχιμ. Νικοδήμου Σκρέττα
ἐπικούρου καθηγητοῦ τοῦ Α.Π.Θ.

9. 8
ιη΄ αἰῶνα, οἱ φιλοκαλικοί, νηπτικοὶ καὶ
νεοησυχαστὲς Κολλυβάδες πατέρες
9
. Στὴ
θέση ὅτι ὁ ὀρθὸς λόγος καὶ ἡ νοησιαρχία
εἶναι ὁ μοναδικὸς ὁδηγὸς τοῦ ἀνθρώπου,
ἀλλὰ καὶ στὸν ἀφηρημένο στοχαστικὸ-
φιλοσοφικὸ σχολαστικισμό, ἀντέταξαν τὰ
ἐμπειρικὰ-ἀσκητικὰ γνωσιολογικὰ κριτή-
ρια τῆς ὀρθοδόξου παραδόσεως, στὸ πλαίσιο
κυρίως τῆς κολλυβαδικῆς ἔριδας, ὅπως εἶχε
γίνει καὶ παλαιότερα στὶς ἀντιθέσεις περὶ
τῆς τιμῆς τῶν εἰκόνων καὶ τοῦ ἡσυχασμοῦ-
ἀντιησυχασμοῦ
10
.
Ἡ σύγκρουση τοῦ παραδοσιακοῦ μὲ
τὸ εἰσαγόμενο ἀλλότριο νεωτερικὸ ἦταν
ἀναπόφευκτη. Ἡ μία μερίδα, μπολιασμέ-
νη μὲ στοιχεῖα ἀναιρετικὰ τῆς ταυτότητας
τοῦ Γένους, κινήθηκε ἀπὸ τὴν ἁπλῆ θρη-
σκευτικὴ ἀδιαφορία μέχρι τὶς ἀπροκάλυ-
πτες ἀθεϊστικὲς τάσεις
11
. Ὅσοι παρέμειναν
συνδεδεμένοι μὲ τὴν πατερικὴ καὶ ῥιζωμέ-
νοι στὴ ρωμαίϊκη παράδοση ἀποτίμησαν
ψυχραιμότερα καὶ νηφαλιότερα τὶς νέες
εὐρωπαϊκὲς προοδευτικὲς ζυμώσεις
12
καὶ
μὲ κόπους πολλοὺς συγγραφικοὺς καὶ
ἐκδοτικούς, ὅπως χαρακτηριστικὰ ἔπρα-
ξαν οἱ φιλοκαλικοὶ Κολλυβάδες, δημιούρ-
γησαν ἕναν ὀρθόδοξο, ἀναμορφωτικὸ καὶ
ἀναγεννητικὸ ἑλληνότροπο διαφωτισμό
13
.
Ἔτσι, ὡς ἀπάντηση συγκροτημένη στὴν
πρόκληση τοῦ Διαφωτισμοῦ, κατὰ τὸ β΄
μισὸ τοῦ ιη΄ αἰῶνα, ἐκδηλώθηκε τὸ μετα-
μορφωτικό, ἡσυχαστικὸ καὶ φιλοκαλικὸ
κίνημα τῶν Κολλυβάδων πατέρων, οἱ
ὁποῖοι ἐνεργῶς διακόνησαν, μὲ ἔργο καὶ
λόγο, μὲ γραφίδα καὶ βίο, μὲ συγγραφὲς
καὶ ἐκδόσεις, μὲ μεταφραστικὸ πλουτισμὸ
καὶ πρωτότυπη θεολογικολειτουργικὴ καὶ
κανονικὴ παραγωγή, μὲ συναξαριστικὲς
συλλογὲς καὶ νεομαρτυρικὲς προαλείψεις,
μὲ ἄσκηση καὶ μαρτύριο συνειδήσεως, μὲ
ἔνσταση ὑπὲρ τῆς παραδόσεως (καὶ ὡς πρὸς
τὴν ἀνόθευτη πίστη, καὶ ὡς πρὸς τὸ ἀπα-
ραχάρακτο ἦθος, καὶ ὡς πρὸς τὶς καταλυ-
τικὲς τῆς θείας λατρείας τυποποιήσεις καὶ
ἀνατροπές), τὸν ἀληθῆ ἁγιοπατερικὸ καὶ
ῥωμαίικο διαφωτισμὸ τοῦ Γένους.
Οἱ πρωτοστάτες τοῦ φιλοκαλικοῦ κι-
νήματος, οἱ ἅγιοι τῆς Ἐκκλησίας Μακάριος
Νοταρᾶς, Νικόδημος Ἁγιορείτης, Ἀθανάσι-
ος Πάριος, Νήφων ὁ Κοινοβιάρχης, ἀλλὰ
καὶ οἱ Νεόφυτος Καυσοκαλυβίτης, Χριστό-
φορος Προδρομίτης, Ἰάκωβος Πελοποννή-
σιος, Παΐσιος Καλλιγράφος, Παρθένιος Ζω-
γράφος, Ἀγάπιος Κύπριος κ.ἄ., ἐκ τῆς εὐρυ-
τέρας χορείας τῶν Κολλυβάδων, ἀντέταξαν
στὰ δυτικὰ «φῶτα» τοῦ Διαφωτισμοῦ τὸ
φῶς τῆς βιούμενης στὴ ζωντανὴ λατρεία
ὀρθοδόξου ἀνατολικῆς παραδόσεως, στὸν
δρόμο τῆς ἀλαζονικῆς καὶ νοησιαρχικῆς πο-
λυγνωσίας τὸν ἁγιοπατερικὸ δρόμο τῆς κα-
θαιρόμενης, φωτιζόμενης καὶ θεούμενης
χαρισματικὰ ὕπαρξης, στὰ πρόσωπα τῶν
σοφῶν κατὰ κόσμον καὶ σπουδαγμένων
ἀνθρώπων τοὺς θεουμένους ἁγίους καὶ
Οἱ Κολλυβάδες ἰσορροποῦν θεοφώτιστα καὶ παρακινοῦν
ἐκκλησιαστικοὺς ταγούς, μοναχοὺς καὶ χριστιανοὺς
στὴν ἀνανέωση τοῦ πνευματικοῦ βίου ἀπὸ τὶς ρίζες
καὶ τὰ ζώπυρα τῆς ἀπλανοῦς λειτουργικῆς παραδόσεως
τῆς Ὀρθοδοξίας.

10. 9
τοὺς ἡρωϊκοὺς νεομάρτυρες, τῶν ὁποίων
διὰ ποικίλων μέσων κατεστάθησαν πνευ-
ματικοὶ πρὸς τὸ μαρτύριο ἀλεῖπτες.
Ἡ ἔνσταση λοιπὸν τῶν φιλοκαλικῶν
ἦταν ὑπὲρ τῆς παραδόσεως μὲ ἐπίγνωση
καὶ βίωμα. Τὸ κίνημά τους, ἀναμορφωτικὸ
καὶἀναγεννητικό,ἀγωνίσθηκεγιὰτὴνἐπι-
στροφὴ τῶν ὀρθοδόξων πιστῶν στὴ σεβά-
σμια ἀρχαία παράδοση καὶ τοὺς ἀκατάλυ-
τους λειτουργικοὺς θεσμοὺς τῆς Ἐκκλησί-
ας, ὅπως αὐτὰ βιώθηκαν καὶ ἐκφράσθηκαν
ἀπὸ τὴν πατερικὴ θεολογία καὶ διδαχή, τῆς
ὁποίας ἦταν βαθεῖς γνῶστες καὶ μελετητὲς
καὶ πάντως ὄχι εὐκαιριακοὶ ἐπιφανειακὰ
ἐνασχολούμενοι ἐρασιτέχνες.
Ὡς οἱ πιὸ λόγιοι καὶ μορφωμένοι διδά-
σκαλοι καὶ πατέρες τοῦ Ἁγίου Ὄρους κατὰ
τὴν περίοδο αὐτή
14
, ἐκφραστὲς τῆς ἀνόθευ-
τηςλειτουργικῆςθεολογίαςτῆςἘκκλησίας,
δὲν καινοτομοῦν ἀντορθοδόξως, ἀλλὰ προ-
βάλλουν θεόσοφα τὸν ἐμπειρικὸ δρόμο τῆς
βιούμενης Ὀρθοδοξίας ἀπὸ τὶς πιὸ καθαρὲς
πηγές της, τοὺς βίους τῶν θεουμένων, τὰ
συγγράμματα τῶν ἐξεχόντων θεολόγων
πατέρων, τὶς ἑρμηνεῖες τῶν μυσταγωγῶν
τῆς λατρείας, τὶς προαιώνιες προβλέψεις
τῶν Τυπικῶν καὶ τῶν λειτουργικῶν βιβλί-
ων, τὸν ταπεινὸ σεβασμὸ πρὸς τὸ μυστήριο
τῆς εὐσεβείας καὶ τὴν ἄκρα τιμὴ πρὸς τὴν
κανονικὴ παράδοση. Μία πορεία ὄχι και-
νοφανής, πείσμων, ἐριστική, στασιαστική,
ἀντιδραστικὴ καὶ ἰδιογνωμική, ἀλλὰ ἕνας
δρόμος ἁγιοπατερικός, ἡσυχαστικός, φιλο-
καλικός, μυσταγωγικός, ἱεροκανονικὸς καὶ
λειτουργικός, ὁ ὁποῖος καταλήγει μὲ ἀδιάρ-
ρηκτη συνέχεια σ᾽ αὐτοὺς καὶ ἐκφράζεται
ἀπλανῶς καὶ πολυτρόπως ἀπὸ αὐτούς.
Ἀνάμεσα στὰ ἄκρα τῆς πλάνης ἑνὸς «οὐ
κατ’ ἐπίγνωσιν» ἄκρατου καὶ τυποποιητι-
κοῦ συντηρητισμοῦ καὶ ἑνὸς ἄκριτου καὶ
καταλυτικοῦ στὴν ἐλευθεριότητά του μο-
ντερνισμοῦ
15
, ποὺ κατὰ τὸν ἴδιο ἀκριβῶς
τρόπο νοθεύουν καὶ παραχαράσσουν τὴν
ὀρθόδοξη θεολογία, τὸ ὀρθόδοξο ἦθος, τὴν
ὀρθόδοξη ζωὴ καὶ τὴν ὀρθόδοξη λειτουρ-
γικὴβίωση,οἱΚολλυβάδεςἰσορροποῦνθεο-
φώτιστα καὶ παρακινοῦν ἐκκλησιαστικοὺς
ταγούς, μοναχοὺς καὶ χριστιανοὺς στὴν
ἀνανέωση τοῦ πνευματικοῦ βίου ἀπὸ τὶς
ρίζες καὶ τὰ ζώπυρα τῆς ἀπλανοῦς λειτουρ-
γικῆς παραδόσεως τῆς Ὀρθοδοξίας, μὲ θετι-
κότατες μέχρι καὶ σήμερα, καὶ ἴσως ἀκό-
μη περισσότερο στὶς ἡμέρες μας, ἐπιρροὲς
στὴν Ἐκκλησία καὶ τὴν κοινωνία
16
, ἀφοῦ
δὲν παγιδεύτηκαν σὲ κάποια ἐγωιστικὴ
ἀντίληψη ἀποκλειστικῆς ἐνασχόλησης
μὲ τὸν μοναχικὸ ἁγιορειτικὸ μικρόκοσμο,
ἀλλὰ διὰ τῶν συγγραφῶν καὶ τῆς πνευμα-
τικῆς ἀγωνίας πρὸς βοήθεια τῶν ἀδελφῶν
ἐκτάθηκαν στὸν μεγαλόκοσμο τῆς ἐποχῆς
τους εὐεργετικὰ καὶ ἀναγεννητικά.
Οἱ Κολλυβάδες ὑπῆρξαν λαμπροὶ διδά-
σκαλοι καὶ σχολάρχες, στὸ Ἅγιον Ὄρος,
στὴ Χίο, στὴ Θεσσαλονίκη, παιδαγω-
γοὶ τοῦ Γένους καὶ ἀλεῖπτες μαρτύρων
νέων τῆς Ἐκκλησίας, μοναστικοὶ ἡγέτες

11. 10
καὶ φωτιστὲς τοῦ ἑλλαδικοῦ χώρου, τὸν
ὁποῖο κατεπλούτισαν μὲ τὴν ἁγιασμένη
παρουσία τους ἐξαιτίας τοῦ διωγμοῦ καὶ
τῆς διασπορᾶς τους, δόκιμοι συγγραφεῖς,
μεταφραστὲς καὶ ἐκλαϊκευτὲς ὀγκωδῶν
πνευματικῶν ἔργων, γιὰ τὴν ὠφέλεια τῶν
χριστιανῶν, κριτικοὶ ἐπιμελητὲς τῶν ἁγιο-
λογικῶν καὶ τῶν κανονικῶν κειμένων, μὲ
ἐνδιαφέρον ὄχι μόνο γιὰ τοὺς ἁπλούς, ἀλλὰ
καὶ γιὰ τοὺς φιλολόγους ἀναγνῶστες, ρε-
αλιστὲς στὰ γλωσσικὰ ζητήματα, ἔχοντες
ἐπίγνωση τῆς ἀνάγκης τῶν ἑρμηνειῶν
καὶ τῶν ἁπλουστεύσεων, ἀλλὰ καὶ ὑπο-
μνηματιστὲς λειτουργικῶν κειμένων πρὸς
πληρέστερη κατανόηση καὶ θεολογικὴ
ἀνάδειξή τους. Δὲν ἐδίστασαν πρὸ οὐδενὸς
κόπου καὶ οὐδεμιᾶς θυσίας πρὸς τὸν σκοπὸ
τῆς ἀνθήσεως τῶν γραμμάτων καὶ τοῦ φω-
τισμοῦ τοῦ δούλου Γένους καὶ τῆς γενικό-
τερης, ἐκτὸς ἀπὸ τὴν πνευματική, παιδείας
του.
Γυρίζοντας νοερὰ στὸν 18ο αἰώνα καὶ
παρακολουθῶνταςτὴμαρτυρίακαὶτὸμαρ-
τύριό τους, θὰ τοὺς ἀνταμώσουμε διωγμέ-
νους σὲ ὅλο τὸν ἑλλαδικό, ἰδιαίτερα ὅμως
στὸν νησιωτικὸ χῶρο. Ἡ Ὕδρα, ἡ Πάρος,
ἡ Ἰκαρία καὶ ἡ Χίος θὰ πλουτισθοῦν ἀπὸ
τὴν ἁγιασμένη παρουσία τους καὶ τὴν
ἀσκητικὴ βιοτή τους, ἀπὸ τὸν πνευματικὸ
στηριγμὸ καὶ τὴν πρακτικὴ φιλανθρωπία
τους. Ὑπὲρ πάσας τὰς νήσους, ὅμως, ἡ Σκί-
αθος θὰ γίνει λιμὴν γαληνὸς τῶν διωκομέ-
νων πατέρων καὶ ἡ ἐν αὐτῇ ἱδρυθεῖσα κατὰ
τὸ 1794 μονὴ Εὐαγγελισμοῦ «ὁλκὰς» πνευ-
ματικὴ «τῶν θελόντων σωθῆναι», ἀλλὰ καὶ
περίπυστο κέντρο μοναχικῆς ἀσκήσεως καὶ
πνευματικῆς ἀναγεννήσεως. Ὁ ἴδιος τόπος
κατέστη ἀναβρυτικὸς ταμιευτήρας καὶ
μυστικὸς θησαυροφύλακας τῆς ὀρθοδόξου
ἡσυχαστικῆς, φιλοκαλικῆς καὶ λειτουρ-
γικῆς παραδόσεως. Ὁ ὅσιος Νήφων ὁ Χῖος,
ὁ αὐτοεξόριστος ἁγιορείτης Κολλυβᾶς, ὁ
«φυλάξας διὰ τοὺς λόγους τῶν χειλέων»
τοῦ Κυρίου «ὁδοὺς σκληρὰς» (βλ. Ψαλμ.
ιϚ´ 4), κατέστη ὁ μείζων ἡγιασμένος κοι-
νοβιάρχης τῆς διασπαρείσης χορείας τῶν
φιλοκαλικῶν πατέρων, ἀλλὰ καὶ ἐκεῖνος
ποὺ συνέδεσε γιὰ πάντα τὸ Ἅγιον Ὄρος μὲ
τὴν περικαλλῆ καὶ δασοστεφὴ Σκίαθο καί,
ὡς ἐκ τούτου, μὲ τὴν εὐρύτερη περιοχὴ τῆς
ἁγιοτόκου Μαγνησίας.
Ἀγωνία πνευματικὴ τῶν Κολλυβάδων
δὲν ἦταν οἱ νεωτεριστικὲς μεταρρυθμίσεις,
ἀλλὰ οἱ ἐκ τῆς παραδόσεως ἀρυόμενες μὲ
εὐλάβεια, γνώση καὶ ἐπιστημοσύνη ἀλλα-
γές, ποὺ θὰ συντελοῦσαν στὴν ἀνατροπὴ
τῶν τυποποιήσεων, στὴν οὐσίωση τοῦ λει-
τουργικοῦ βιώματος, στὴν ἐπιστροφὴ στὸ
γνήσιο πρωτοχριστιανικὸ καὶ πατερικὸ
πνεῦμα, στὴν ἐνεπίγνωστη μετοχὴ στὸ
θεοποιὸ μυστήριο τῆς θείας εὐχαριστίας,
κατὰ τὴν πράξη τῆς ἀρχαίας Ἐκκλησίας
καὶ τὰ προστάγματα τῶν ἁγίων Πατέρων
καὶ μυσταγωγῶν. Ἔτσι ἡ ἐπιμονὴ καὶ

12. 11
ἔνστασή τους, γιὰ τὸ ζήτημα τῆς τελέσεως
τῶν μνημοσύνων στὸ καταπαύσιμο Σάβ-
βατο καὶ ὄχι στὴν ἀναστάσιμη Κυριακή,
καθὼς καὶ τὸ αἴτημά τους γιὰ τὴ συνεχῆ
μετάληψη, δὲν προερχόταν ἀπὸ ἰδιόρρυθ-
μη ἰσχυρογνωμοσύνη, ἀλλὰ ἀπὸ τὴν ἔμπο-
νη ἐνσυνείδητη ἀγωνία γιὰ τὴ διαφύλαξη
ἀκαινοτομήτου τῆς ὀρθοδόξου παραδόσε-
ως.
Ἀναγέννηση ἐκ τῶν ζωπύρων τῆς πα-
ραδόσεως, ἐνσυνείδητη μετοχὴ στὴ λογικὴ
λατρεία τοῦ Θεοῦ, σύνθεση δόγματος καὶ
λειτουργικοῦ ἤθους, εὐσχήμων ὑπακοὴ
στοὺς κανόνες καὶ τὰ Τυπικὰ τῶν ἁγίων
Πατέρων καὶ τῆς μοναχικῆς παραδόσεως,
εὐχαριστιακὴ ζωὴ καὶ ἀναστάσιμη βίωση
κατὰ τὴ δεσποτικὴ ἡμέρα τῆς Κυριακῆς,
ἐνεπίγνωστος ἁγιασμὸς διὰ τῶν μυστηρί-
ων, ὑπαρξιακὸς ἐκκλησιασμὸς τῶν πιστῶν,
εὐλαβικὴ πρόσψαυση τοῦ μυστηρίου τῆς
εὐσεβείας ἦταν τὰ καίρια αἰτήματα τοῦ
φιλοκαλικοῦ κινήματος. Οἱ ἀλλοτριωτικὲς
ἰδιαιτερότητες στὸν χῶρο τῆς θείας λατρεί-
ας δὲν ἔγιναν ἀποδεκτὲς ἀπὸ τοὺς Πατέρες
ὡς φιλάνθρωπα οἰκονομούμενες διευθετή-
σεις, ἀλλὰ ἀπορρίφθηκαν ὡς ἀνατρεπτικὲς
καινοτομίες τῆς ἐπὶ οὐσιωδῶν ὑποθέσεων
ἀκριβείας τῆς ὀρθοδόξου λειτουργικῆς πα-
ραδόσεως
17
.
Πράγματι ἡ ἐποχὴ τῆς Τουρκοκρατίας
ἦταν μακρὰ περίοδος «πτωχείας καὶ λει-
τουργικῆς συντηρήσεως»
18
. Ὁ ιη΄ αἰῶνας
ἰδιαίτερα ἦταν δεῖγμα λειτουργικῆς πα-
ρακμῆς, ἐπιφάνειας, ὑποβαθμισμένης
ἐκκλησιαστικῆς ζωῆς
19
, καταλυτικῆς τυ-
πολατρίας καὶ ἀνατρεπτικῶν ἐκτροπῶν.
Ἐπὶ τέσσερις ἑκατονταετίες ἡ δουλεία
ἐπιτελοῦσε ἔργο διαβρωτικό, ὅσον ἀφορᾶ
στὴν κατάσταση, τὴν πορεία καὶ τὴν πρόο-
δο τοῦ λαοῦ, ἀλλὰ καὶ ἔργο ἀλλοτριωτικό,
ὅσον ἀφορᾶ γενικότερα στὴ θεία λατρεία
καὶ πιὸ συγκεκριμένα στὸ ἁγιοπαράδοτο
εὐχαριστιακὸ ἦθος τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλη-
σίας. Εἶναι ἀγαθὴ ἡ συγκυρία τῆς παρουσί-
ας τῶν φιλοκαλικῶν Πατέρων κατ’ αὐτὴ
τὴν περίοδο στὸ Ἅγιον Ὄρος. Σὲ μία στα-
διακὴ ὑπερίσχυση τονισμοῦ τῆς ἀσκήσεως,
σὲ βάρος τῆς συχνῆς Θείας Μεταλήψεως, ἡ
ὁποία ὡς συνήθεια κυριαρχοῦσε στὴ μο-
ναχικὴ τουλάχιστον εὐσέβεια μέχρι τὴν
ἐκπνοὴ τῆς αὐτοκρατορίας, οἱ Κολλυβάδες
προμάχησαν ὑπὲρ τῆς εὐχαριστιακῆς αὐτῆς
παραδόσεως καὶ ἀμφισβήτησαν τὸ φαινό-
μενο τῆς ἀποχῆς ἀπὸ τὰ μυστήρια ἢ τῆς
ἀραιῆς μετοχῆς σὲ αὐτά, ἡ ὁποία στὴ σκέ-
ψη τῶν ὑποστηρικτῶν της ἔλαβε μάλιστα
καὶ τὸ ἔνδυμα τοῦ παραδοσιακοῦ. Τόνισαν
τὴ σπουδαιότητα τῆς συχνῆς προσελεύσε-
ως στὸ μυστήριο γιὰ τὴν τελείωση τῶν
πιστῶν μελῶν τῆς Ἐκκλησίας καὶ ἔθεσαν
τὶς βάσεις τῆς ἀναγεννήσεως τῆς ὀρθοδό-
ξου πνευματικῆς ζωῆς
20
. Μάλιστα κατηγο-
ρήθηκαν γιὰ προσκόλληση σὲ ἀνούσια καὶ
μικρά. Ἄδικα βέβαια, γιατὶ ὁ κύριος σκοπός
τους ἦταν ἡ ἀνάδειξη τῆς ὡραιότητας τῆς
λειτουργικῆς ἀκριβείας στὴ διαχρονία της
καὶ ἡ ἔντονη βιωματικὴ μετοχὴ τῶν χρι-
στιανῶν στὴ λατρεία. Ἡ ἀντικανονικὴ καὶ
ἀνατρεπτικὴ πράξη τῶν συγχρόνων τους,
ποὺ ὡς πρὸς τὴν ἀραιὴ μετάληψη μὲν εἶχε
ρίζες τουλάχιστον τριῶν αἰώνων
21
, ὡς πρὸς
τὴν ἀντιπαραδοσιακὴ δὲ μεταφορὰ τῶν
μνημοσύνων ἀπὸ τὸ πενθικὸ Σάββατο στὴν
ἀναστάσιμη Κυριακὴ λίγες δεκαετίες, τοὺς
παρώθησε στὴ γνωστὴ ἀναγεννητικὴ λει-
τουργική τους παρέμβαση, ἡ ὁποία, ἐπειδὴ
ἀμφισβητοῦσε τὶς τυποποιήσεις καὶ τὶς
ἀνατροπές, θεωρήθηκε ἀπὸ τὴν περιρρέ-
ουσα τῆς ἐποχῆς ἀντίληψη ὡς «προδοσία»
τῆς παραδόσεως. Τελικὰ ἀπειλήθηκαν καὶ
μὲ ἐκκλησιαστικὴ καταδίκη, γιατὶ εἶχαν
τὴν τόλμη νὰ ἀντισταθοῦν στὴν ἀνούσια
καὶ ἀπνευμάτιστη προσκόλληση τῶν ἀντι-
πάλων τους στοὺς ἀντιπαραδοσιακοὺς τύ-
πους
22
.
Οἱ Κολλυβάδες, ἀναδιφῶντας τὴν πα-
τερικὴ καὶ ἀσκητικὴ παράδοση τῆς Ὀρθο-
δοξίας, ἐχάρισαν στὴν ἐποχή τους καὶ τὸ
Γένος φιλοκαλικὴ διέξοδο. Ἀσυμβίβαστοι
πρὸς τὸν Χριστιανισμὸ τῆς ἐπιφάνειας,
πρὸς τὴν κωδικοποιημένη προσέλευση
στὴν κοινωνία τρεῖς ἢ τέσσερις φορὲς τὸν

13. 12
χρόνο, ἢ μόνο τὸ Πάσχα, καὶ πρὸς τὴν κα-
τάλυση τοῦ ἀναστασίμου καὶ δεσποτικοῦ
χαρακτῆρα τῆς Κυριακῆς, μὲ τὴν ἀποδοχὴ
νεκρικῶνκατ’αὐτὴνμνημῶν,ἐπέστρεψαν
στὸ βάθος καὶ τὸν πυρήνα τῆς ἱερῆς παρα-
δόσεως τῶν ἁγίων πατέρων καὶ δημιούρ-
γησαν τὶς προϋποθέσεις γιὰ τὴν ἀνάσταση
τῆς λειτουργικῆς ζωῆς
23
. Πρότειναν στοὺς
πιστούς, ἀντὶ τῶν ποικίλων διαφωτισμῶν,
ἕναγνωστὸἀπὸτὴν
ἀρχαιότητα πρότυ-
πο, τὸν ὁμολογητὴ
καὶ μαρτυρικὸ
ἄνθρωπο τῆς θυσι-
αστικῆς πρὸς τὸν
Θεὸ ἀγάπης. Ἀλλὰ
καὶ τὸν τύπο «τοῦ
λειτουργημένου
- τοῦ εὐχαριστια-
κοῦ χριστιανοῦ»
24
.
Γιὰ ὅλη αὐτὴ τὴν
προσφορὰ βέβαια
ἡ σύγχρονή τους
εἰρωνικὴ ἀφιλα-
δελφία τοὺς ὀνόμα-
σε «Κολλυβάδες»,
χαρακτηρισμὸς ὁ
ὁποῖος στὴν ἀρχὴ
ἦταν κατηγορία
καὶ λοιδορία, στὴ
συνέχεια ὅμως στὴ
συνείδηση τῶν Ὀρθοδόξων ἐσήμαινε καὶ
σημαίνει τὸν ἅγιο ἀγωνιστὴ καὶ πρόμαχο
τῆς ἀληθοῦς και ἀκαινοτομήτου ὀρθοδόξου
παραδόσεως, τὸν «στοιχοῦντα τῷ κανόνι
τῆς παραδεδομένης ἡμῖν παρὰ τῶν ἁγίων
πατέρων ἡμῶν διδασκαλίας καὶ νομοθεσί-
ας»
25
καὶ στερρῶς «ἐχόμενον τῆς Ὀρθοδο-
ξίας»
26
.
Οἱ Φιλοκαλικοὶ πρόβαλαν μὲ ὀξύνοια
πνευματικὴ καὶ μὲ βίωμα γνήσιο τὸν ζω-
ντανὸ πλοῦτο τῆς ὀρθοδόξου λατρείας
ἔναντι τῆς νοησιαρχίας τῶν διαφωτιστῶν.
Συνέπλεξαν τὴν ἀσκητικὴ μὲ τὴν εὐχαρι-
στιακὴ θεολογία, ὑπερβαίνοντας τὸν κίν-
δυνο ὁ ἀδιάκριτος καὶ μονομερὴς ὑπερτο-
νισμὸς τῆς ἀσκήσεως νὰ δρᾶ ἀρνητικὰ πρὸς
τὴ ζωντανὴ λατρεία καὶ τὴν εὐχαριστιακὴ
μετοχή. Τὸ κίνημά τους, ὡς κίνημα σύν-
θεσης θεολογίας, μυσταγωγίας καὶ λατρεί-
ας, κίνημα κατ’ ἐξοχὴν ἀναμορφωτικό,
ἀναγεννητικό, ἡσυχαστικό, φιλοκαλικὸ
καὶ λειτουργικό, ὑπῆρξε γιὰ τοὺς δεινοὺς
ἐκείνους καιρούς, ἀλλὰ καὶ γιὰ τὸ σήμερα
μία ἐκ τῶν μεγίστων εὐεργεσιῶν τοῦ Θεοῦ
πρὸς τὸ Γένος, τὸν
μοναχισμὸ καὶ τὴν
Ἐκκλησία. Οἱ ἴδιοι
ὡς θεοφώτιστα πρό-
σωπα, πορευόμενα
στὸνμαρτυρικὸδρό-
μο τῆς ἁγιωσύνης
καὶ ἐμφορούμενα
ἀπὸ τὸ ἀνακαθαρμέ-
νο καὶ γνήσιο ὀρθό-
δοξο ἦθος τῆς ἀνο-
θεύτου παραδόσεως,
ἔγιναν διδάσκαλοι
καὶ ἀνακαινιστὲς
τῆς λατρείας, ἀλλὰ
καὶ μυσταγωγοὶ τοῦ
λειτουργικοῦ βιώ-
ματος τοῦ λαοῦ.
Ἡ λειτουργι-
κή τους παραγωγὴ
εἶναι ποικίλη καὶ
πλούσια. Μελετοῦν,
ἐρευνοῦν, ἑρμηνεύουν, ὑπομνηματίζουν
τὴ λατρεία, εὐχαριστιολογοῦν καὶ ἀναστα-
σιμολογοῦν παρεμβαίνοντας στὰ δύσκολα
καὶ ἀκανθώδη ζητήματα ποὺ ἀνακύπτουν
στοὺς χρόνους τῆς ζωῆς τους, ὅπως ἡ συ-
χνότητα συμμετοχῆς στὸ μυστήριο τῆς
Εὐχαριστίας καὶ οἱ ἀναστάσιμες προνομίες
τῆς Κυριακῆς ὡς ἡμέρας τοῦ Κυρίου. Τὰ
νέα στοιχεῖα ποὺ συστηματικὰ παρουσιά-
ζονται πλέον ἀπὸ τοὺς εἰδικοὺς ἐρευνητὲς
ἀναδεικνύουν τὴ λειτουργική τους θεολο-
γίακαὶκαταρρίπτουνπαγιωμένουςμύθους
καὶ ἀντιπαραδοσιακὲς πλάνες. Ἡ ἔνστασή
τους εἶναι ὑπὲρ τῆς ἀνοθεύτου παραδόσε-
ως. Γι’ αὐτὸ καὶ ἀπαντοῦν ἐπιστημόνως

14. 13
στὸ ἐρώτημα τί εἶναι ἡ λατρεία, πῶς πρέπει
νὰ τελεῖται μὲ τάξη καὶ εὐσχημοσύνη, πῶς
μετέχει ὁ ἄνθρωπος βιωματικὰ καὶ ἐνεργὰ
στὴν ἀναγεννητικὴ καὶ ἀνακαινιστική της
δύναμη.
Ἡ ἐπίδραση τῶν Κολλυβάδων στὴ σύγ-
χρονη ἀκαδημαϊκὴ θεολογία καὶ σκέψη
εἶναι καίρια καὶ εὐεργετική, ἀφοῦ πλέον οἱ
μελετητὲς στὴν πλειονότητά τους θεολο-
γοῦν περὶ τῆς λατρείας ὀρθοδόξως καὶ ἐνί-
στανται παραδοσιακῶς ἐνώπιον τῶν συγ-
χρόνων κινδύνων καὶ προκλήσεων. Πίστη
καὶ θεία λατρεία ἀντιδίδουν τὸ περιεχόμε-
νό τους, ἀφοῦ ἡ χαρισματικὴ θεολογία ζω-
ογονεῖ καὶ προστατεύει τὴν εὐάρεστη στὸν
Θεὸ λατρεία, ἀλλὰ καὶ ἡ γνήσια λειτουρ-
γικὴ βίωση καὶ μυστηριακὴ μυσταγωγία
προσπηγάζει στὴν Ἐκκλησία τὴν ἀληθῆ
της θεολογία.
Ἡ διάσπαση αὐτῆς τῆς συζυγίας δημι-
ουργεῖ παρατροπὲς καὶ νοθεύσεις ἐπικίν-
δυνες.
Ἡ ρευστότητα στὸν εὐρύτερο χῶρο
τῶν ἰδεῶν κατὰ τὴν ὑστέρα Τουρκοκρα-
τία, ἀλλὰ καὶ οἱ ἔντονες ζυμώσεις στὰ θε-
ολογικὰ γράμματα καὶ τὶς λειτουργικὲς
ἐνασχολήσεις, φέρνει στὴν ἐπιφάνεια ἕνα
ὁλόκληρο πλῆθος προβληματισμῶν.
Οἱ Φιλοκαλικοὶ Πατέρες ἦταν εὐεργε-
τικὰ παρόντες καὶ σὲ αὐτούς. Τὸ πνευματι-
κό τους κίνημα ἔστρεψε ὅλη τὴν προσοχή,
τὴν ἐπιμέλεια, τὴν ἔρευνα καὶ τὶς ἐνασχο-
λήσεις του στὴν προσπάθεια νὰ ἐξέλθη τὸ
πλήρωμα τῆς Ἐκκλησίας καὶ ὁ μοναχικὸς
κόσμος ἀπὸ τὸν ζοφερὸ εὐχαριστιακὸ φορ-
μαλισμό, ἐπανερχόμενο στὸ κέντρο τῆς
ἐν Χριστῷ ζωῆς, ποὺ εἶναι ἡ μυστηριακὴ
βίωση τῶν ἑνοποιητικῶν καὶ ἁγιαστικῶν
εὐχαριστιακῶν συνάξεων. Σήμερα μάλιστα
εἶναι περισσότερο ἀπὸ προφανὴς ἡ ἀνάγκη
ἀναθέρμανσης τῆς λειτουργικῆς τους διδα-
σκαλίας, καθὼς ἡ ἀνθρώπινη ἀδυναμία, ἡ
μείωση τῆς εὐλάβειας, ἡ σταδιακὴ παραί-
τηση τῶν χριστιανῶν ἀπὸ τὴν ὁλόθυμη
ὑπακοὴ στοὺς ἱεροὺς κανόνες, ἡ ἐπικρά-
τηση ἑνὸς νέου ἀκηδιαστικοῦ φρονήματος,
ὡς πρὸς τὰ λειτουργικὰ βιώματα καὶ τὰ
πνευματικὰ ἀθλήματα τῆς Ὀρθοδοξίας, δη-
μιουργοῦν παρόμοιους μὲ τὴν ἐποχὴ τῶν
Πατέρωνκινδύνουςκαὶπροβληματισμούς,
ὡς πρὸς τὸ ἐνδεχόμενο μιᾶς νεκρωτικῆς
τυποποίησης τῆς ζωογόνου παραδόσεως ἢ
μιᾶς τελείας ἀποστροφῆς πρὸς αὐτήν. Ἡ
ἀμέλεια, ἡ κοσμικότητα, ἡ προφασιολο-
γικὴ ψευδὴς εὐλάβεια, ἡ ἀποχὴ καὶ ἀδια-
φορία δραστικὰ μποροῦν νὰ παραχαράξουν
ἐκ νέου τὸ εὐχαριστιακὸ ἦθος κλήρου καὶ
λαοῦ, μὲ ἀποτελέσματα ἀπρόβλεπτα.
Ἡ χορεία τῶν Φιλοκαλικῶν ἀντιμετω-
πίζει κατηγορίες καὶ ποικίλες περιφερόμε-
νες ἀντιευχαριστιακὲς ἐνστάσεις ἤ, γιὰ τὸ
ζήτημα τῶν μνημοσύνων, ἀκόμη καὶ πα-
τριαρχικὲς καταδίκες.
Τὶς δυσκολίες αὐτὲς ἀντιμετωπίζει μὲ
σύνεση καὶ σοφία, μὲ διαλεκτικὴ δεινότη-
τα, μὲ τιμὴ πρὸς τοὺς ἐκκλησιαστικοὺς θε-
σμούς, μὲ εἰρηνοποιὸ διάθεση
27
.
Ἡ κατοχὴ τῆς πατερικῆς διδασκαλίας
καὶ ἡ βαθειὰ γνώση τῆς ὀρθοδόξου λει-
τουργικῆς παραδόσεως, ὑπὲρ τῆς ὁποίας
κυριολεκτικὰ ἀναλώθηκαν, τοὺς ἔτρεψε
στὴ φιλάνθρωπη καὶ ἀγαπητικὴ πρὸς τὸ
Γένος καὶ τὸ πλήρωμα τῶν πιστῶν διδαχὴ
καὶ συγγραφή, ἀλλὰ καὶ πρὸς τὴν προσω-
πικὴ ἐπιλογή, ἀντὶ τῆς ταπεινόσχημης σι-
ωπῆς, τοῦ δρόμου τῆς θυσιαστικῆς πορείας
τῆς μαρτυρίας καὶ τοῦ μαρτυρίου, μέσα
στὸ κλίμα τῆς αὐτοπροαίρετης μετοχῆς
στὴν περιπέτεια τοῦ Εὐαγγελίου.
1 . Βλ. ἐνδεικτικὰ Δ. Ζακυθηνοῦ, Ἡ Τουρκοκρατία.
Εἰσαγωγὴ εἰς τὴν νεωτέραν ἱστορίαν τοῦ Ἑλληνι-
σμοῦ, Ἀθῆναι 1957. Γ. Μεταλληνοῦ (Πρωτοπρ.), Τουρ-
κοκρατία. Οἱ Ἕλληνες στὴν Ὀθωμανικὴ Αὐτοκρατο-
ρία [σειρὰ «αἶπος», 3], ἐκδ. Ἀκρίτας, Ἀθήνα 21989. Π.
Ν. Παπαρούνη, Τουρκοκρατία, ἐκδ. Γρηγόρη χ.τ.χ.
2. Βλ. ἐνδεικτικὰ Θ. Γιάγκου, «Σχέσεις τοῦ Ἀθωνι-
κοῦ καὶ Θρακικοῦ μοναχισμοῦ. Κανονικολειτουρ-
γικὰ θέματα», Ἅγιον Ὄρος καὶ Θράκη [Παράρτημα
Θρακικῆς Ἐπετηρίδας, 5], ἔκδ. Μορφωτικὸς Ὅμιλος
Κομοτηνῆς - Κέντρο Θρακικῶν Μελετῶν, Κομοτηνὴ
2001, σσ. 83-84.
3. Βλ. Χ. Τζῶγα, Ἡ περὶ μνημοσύνων ἔρις ἐν Ἁγίῳ
Ὄρει κατὰ τὸν ιη΄ αἰῶνα, ΕΕΘΣΘ [Παράρτημα ἀρ.
3], Θεσσαλονίκη 1969, σσ. 7-8 καὶ 10-11. Μ. Γεδεῶν,
«Ἐκκλησία καὶ Ἐπιστήμη κατὰ τὸν ιη΄ αἰῶνα»,

15. 14
Ἐκκλησιαστικὴ Ἀλήθεια 8 (1887-1888), σ. 283.
4. Βλ. Α. Καραθανάση, Καππαδοκίας τύχαι. Διάλεξη
κατὰ τὴν ἑορτὴ τῶν τριῶν Ἱεραρχῶν στὸ Α.Π.Θ.,
Θεσσαλονίκη 2000, σ. 64. Περισσότερες ἀναλύσεις
βλ. στὶς ἐξιδιασμένες μελέτες τοῦ ἰδίου καθηγητοῦ,
«Ἡ πορεία τοῦ Γένους κατὰ τὴν Τουρκοκρατία καὶ
ἡ ἑνότητα τοῦ Ἑλληνισμοῦ (Φορεῖς, Ἰδεολογία, Θε-
σμοί)», Ξενία Ἰακώβῳ Ἀρχιεπισκόπῳ Βορείου καὶ Νο-
τίου Ἀμερικῆς. Ἐπὶ τῇ 25ετηρίδι τῆς Ἀρχιεπισκοπείας
αὐτοῦ, ἐποπτεία καὶ ἐπιμέλεια Ἀ. Ἀγγελοπούλου καὶ
Ἀ. Καραθανάση, Θεσσαλονίκη 1985, σσ. 556-572. Τοῦ
Ἰδίου, Ἡ τρίσημη ἑνότητα τοῦ Ἑλληνισμοῦ. Ἀρχαιό-
τητα - Βυζάντιο - Νέος Ἑλληνισμός, ἐκδ. Κυριακίδη,
Θεσσαλονίκη 1991.
5. Bλ. Al. Papaderos, Metakenosis. Griechenlands
Kulturelle Herausforderung durch die Aufklärung
in der Sicht des Korais und des Oikonomos, Meisen-
heim am Glan 2
1970. Βλ. καὶ ἔκδοση στὰ ἑλληνικὰ
Μετακένωσις. Ἑλλάδα-Ὀρθοδοξία-Διαφωτισμὸς
κατὰ τὸν Κοραὴ καὶ τὸν Οἰκονόμο (μτφρ. Ἐμ.
Γεωργουδάκης), ἐκδ. Ἀκρίτας, Ἀθήνα 2010.
6. Βλ. Γ. Μεταλληνοῦ, Παράδοση καὶ ἀλλοτρίωση,
ἐκδ. Δόμος, Ἀθήνα 2
1989, σ. 260.
7. Κ. Θ. Δημαρᾶ, Νεοελληνικὸς Διαφωτισμός, ἐκδ.
Ἑρμῆς, Ἀθήνα 4
1985. Π. Κονδύλη, Ὁ Νεοελληνικὸς
Διαφωτισμός. Οἱ φιλοσοφικὲς ἰδέες, ἐκδ. Θεμέλιο,
Ἀθήνα 1988. Π. Κιτρομηλίδη, Νεοελληνικὸς Διαφω-
τισμός. Οἱ πολιτικὲς καὶ κοινωνικὲς ἰδέες, ἔκδ. ΜΙΕΤ,
Ἀθήνα 1996. Ἀναφορὰ στὸν δυτικὸ Διαφωτισμὸ βλ. Κ.
Ἀκριβοπούλου, Τὸ κολλυβαδικὸ κίνημα. Ἡ τελευταία
Φιλοκαλικὴ Ἀναγέννηση, ἐκδ. Τέρτιος, Κατερίνη
2001, σσ. 19-29. Βλ. καὶ Ἀ. Ἀγγέλου, «Πρὸς τὴν ἀκμὴν
τοῦ νεοελληνικοῦ διαφωτισμοῦ», Μικρασιατικὰ Χρο-
νικὰ 7 (1957), σ. 1ἑξ.
8.Γ.Μεταλληνοῦ,Παράδοσηκαὶἀλλοτρίωση,ὅπ.π.,σ.13.
9. Ὅπ.π., σσ. 15-16.
10. Ὅπ.π., σσ. 31, 32, 33. Βλ. καὶ Εἰρηναίου Δεληδή-
μου (Ἀρχιμ.), Εἰσαγωγὴ στὴν ἔκδοση τοῦ Πηδαλίου
ἀπὸ τὶς ἐκδ. Β. Ρηγοπούλου, Θεσσαλονίκη 1982, σ.
γ΄-ε΄, ὅπου σχετικὴ καίρια ἀναφορά.
11. Βλ. Γ. Μεταλληνοῦ, Τουρκοκρατία, ὅπ.π., σ. 152.
Βλ. καὶ σ. 158, ὅπου δίδονται παραδείγματα παρόμοι-
ων ἀθεϊστικῶν, ἀντικληρικῶν καὶ πολεμικῶν κατὰ
τῆς Ἐκκλησίας συγγραμμάτων, ὅπως π.χ. Ὁ Ἀνώνυ-
μος τοῦ 1789 ἐναντίον τῶν μυστηρίων, Ὁ ρωσαγ-
γλογάλλος (±1805), ἡ Ἑλληνικὴ Νομαρχία (1806),
οἱ Στοχασμοὶ τοῦ Κρίτωνος (1819) καὶ τὰ καθαρὰ
ἀντιχριστιανικὰ δημοσιεύματα τοῦ Χριστόδουλου
Παμπέκη. Ὡς πρὸς τὸν ἀντικληρικαλισμὸ τῶν διαφω-
τιστῶν, ἀπαντητικὴ παρέμβαση ἔχουμε στὸ ἔργο τοῦ
Π. Γεωργαντζῆ, Οἱ ἀρχιερεῖς καὶ τὸ εἰκοσιένα (ἀντί-
δραση ἢ προσφορά;), Ξάνθη 1985, μὲ σημαντικὲς καὶ
ἀξιοπρόσεκτες ἱστορικὲς καταγραφές.
12. Γ. Μεταλληνοῦ, ὅπ.π., σ. 151.
13. Ὅπ.π., σ. 153.
14. Βλ. Γιώργη Θ. Πρίντζιπα, Λογάδες τοῦ Γένους [Σει-
ρά: Ἑλληνικὴ Παιδεία καὶ Παράδοση, ἀριθ. 4], ἐκδ.
Ἀκρίτας, Ἀθήνα 1985, σ. 130, 139-140.
15. Bλ. Con. Papoulidis, «Conservatisme et
modernisme dans l’Église Orthodoxe ou XVIIIème et
XIXème ss.», στὸ Καιρός. Τόμος τιμητικὸς στὸν ὁμό-
τιμο καθηγητὴ Δαμιανὸ Ἀθ. Δόϊκο. ΕΕΘΣΘ. Τμῆμα
Θεολογίας - Νέα Σειρά, τόμ. 5, Θεσσαλονίκη 1995,
σσ. 641-646. Καὶ Γ. Μεταλληνοῦ, «Ἡ δυναμικὴ τοῦ
διαφωτισμοῦ στὴ δράση τῶν Κολλυβάδων», ἐφημερ.
Ἐκκλησιαστικὴ Ἀλήθεια (1-16.9.1995), σ. 13.
16. Βλ. Γ. Μαντζαρίδη, «Πνευματικὰ κινήματα τοῦ
ὀρθοδόξου μοναχισμοῦ κατὰ τὴ δεύτερη χιλιετία καὶ
ἐπιπτώσεις τους στὴν Ἐκκλησία καὶ τὴν κοινωνία»,
Ἐκκλησιαστικὸς Κήρυκας. Θεολογικὴ Ἐπετηρίδα
τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Κιτίου, τ. Ϛ΄, Λάρνακα 1994,
σσ. 139-148. Σπ. Μακρῆ, «Κολλυβάδες». ΘΗΕ, τ. 7, στ.
742-745. Τ. Γριτσοπούλου, «Νικόδημος Ἁγιορείτης ὁ
Νάξιος καὶ τὸ Κίνημα τῶν Κολλυβάδων», Ἐπετηρὶς
Ἑταιρείας Κυκλαδικῶν Μελετῶν, τ. ΙϚ΄ (1996-2000),
σ.46-77. Βλ. καὶ Ἀθανασίου Γκίκα (Πρωτοπρ.), Προϋ-
ποθέσεις καὶ συχνότητα προσελεύσεως στὴ Θ. Μετά-
ληψη. Ποιμαντικὴ προσέγγιση, Θεσσαλονίκη 1994,
σ. 27.
17. Βλ. Γιώργη Πρίντζιπα, ὅπ.π., σ. 141-144.
18. Βλ. Ἰ. Μ. Φουντούλη, Λειτουργικὰ Θέματα, τ. Ζ΄,
Θεσσαλονίκη 1986, σ. 19.
19. Ἰ. Μ. Φουντούλη, Λειτουργικὰ Θέματα, τ. Η΄, Θεσ-
σαλονίκη 1987, σ. 82.
20. Βλ. Θ. Γιάγκου, «Σχέσεις τοῦ Ἀθωνικοῦ καὶ Θρα-
κικοῦ μοναχισμοῦ. Κανονικολειτουργικὰ θέματα»,
ὅπ.π., σ. 84.
21. Θ. Γιάγκου, Κανόνες καὶ Λατρεία [Σειρά: Κανο-
νικὰ καὶ Λειτουργικὰ 1], ἐκδ. Μυγδονία, Θεσσαλονί-
κη2
2006, σ. 345.
22. Ὅπ.π., σ. 347. Βλ. Τοῦ Ἴδιου, Ὁ Νομοκάνων Θε-
οκλήτου Καρατζᾶ τοῦ Καυσοκαλυβίτη. Ἡ ἐπίτομη
μορφή, ἐκδ. Γ. Δεδούση, Θεσσαλονίκη 1996, σ. 26.
23. Βλ. Ἰ. Μ. Φουντούλη, Λειτουργικὰ Θέματα (= ΛΘ),
τ. Η΄, σ. 82. Τοῦ Ἰδίου, ΛΘ, τ. Ζ΄, σσ. 12 καὶ 42-43. Τοῦ
Ἰδίου, Λειτουργικὴ Α΄. Εἰσαγωγὴ στὴ θεία λατρεία,
Θεσσαλονίκη 1993, σ. 33.
24. Ἰ. Μ. Φουντούλη, ΛΘ, τ. Η΄, σ. 83.
25. Βλ. Θεοδώρου Στουδίτου, Ἔργα 1. Μεγάλη Κα-
τήχησις, ΟΗ΄ (ἐπιμελείᾳ Νικοδήμου Σκρέττα), ἐκδ.
«Ὀρθόδοξος Κυψέλη», Θεσσαλονίκη 1987, σ. 296.
26. Συμεῶν Θεσσαλονίκης, Διάλογος, κεφ. ΠΗ΄. PG
155, 268C.
27. Βλ. τὰ ἀκροτελεύτια εἰρηνοποιὰ συμπερασματικὰ
κείμενα τοῦ Νικοδήμου Ἁγιορείτου, Περὶ τῆς συνε-
χοῦς μεταλήψεως, Ἐν Βόλῳ 1971, σ. 117 καὶ Τοῦ Ἰδί-
ου, Ὁμολογία πίστεως, ἤτοι ἀπολογία δικαιοτάτη, Ἐν
Βενετίᾳ 1819, σσ. 32-33, 45, 46-48, 56, 91-92, 94.

16. 15
ΤΡΙΣΑΓΙΟΣ ΥΜΝΟΣ
Συμπροσευχὴ Ἀγγέλων καὶ ἀνθρώπων
Ὁ
Τρισάγιος Ὕμνος ἀποτελεῖ μία
κοινὴ πανήγυρη τῶν ἐπουρανί-
ων καὶ τῶν ἐπιγείων, μία συμπρο-
σευχὴ Ἀγγέλων καὶ ἀνθρώπων. Πράγμα-
τι τὸ ἅγιος, ποὺ ἐπαναλαμβάνεται τρεῖς
φορές, προέρχεται ἀπὸ τὸν ἀγγελικὸ ὕμνο
τοῦ ὁράματος τοῦ προφήτη Ἠσαΐα, ἀλλὰ
καὶ τὴν προσευχὴ τοῦ Δαυὶδ στὸν τρισυ-
πόστατο Θεό, τὸν ἰσχυρὸ καὶ Ἀθάνατο. Ἡ
Ἐκκλησία συνένωσε τὸν ἀγγελικὸ ὕμνο
μὲ τὸν ψαλμὸ τοῦ Δαυὶδ (41.3) καὶ πρό-
σθεσε τὴν ἱκεσία «ἐλέησον ἡμᾶς».
Ὁ Τρισάγιος Ὕμνος καθιερώθηκε
ἐπίσημα τὸν 5ο αἰῶνα μ.Χ. ἐπὶ αὐτο-
κράτορα Θεοδοσίου τοῦ Μικροῦ, σὲ μία
παλλαϊκὴ ἱκεσία γιὰ τὴ σωτηρία τῆς Κω-
σνταντινουπόλεως ἀπὸ τοὺς σεισμούς.
Ἀπὸ τότε μὲ τὴν εἰσαγωγὴ τοῦ τρισάγιου
ὕμνου στὴ Λατρεία, καὶ μάλιστα στὴ Θ.
Λειτουργία, ἡ στρατευόμενη Ἐκκλησία
ἑνώνει τὴ φωνή της μὲ τὰ λειτουργικὰ
πνεύματα, τοὺς Ἀγγέλους καὶ τοὺς δι-
καίους σὲ μία παγκόσμια δοξολόγηση
τοῦ τριαδικοῦ Θεοῦ. Αὐτὸ ἀποτελεῖ μία
προτύπωση ἑνώσεως καὶ ἰσότητος τῶν
δικαίων μὲ τοὺς Ἀγγέλους. Ὁ Τρισάγι-
ος ὕμνος ἐκτὸς ἀπὸ τὸ δοξολογικὸ καὶ
ἰκετευτικὸ του χαρακτῆρα ἔχει καὶ τρι-
αδολογικὸ νόημα, ἀφοῦ ἀναφέρεται στὸν
Πατέρα, τὸν Υἱὸ καὶ τὸ Ἅγιο Πνεῦμα
καὶ κατακλείεται μὲ τὴν ἐκζήτηση τοῦ
Θείου ἐλέους τῆς μίας τρισυπόστατης
θεότητας». Πόσο μεγάλα εἶναι τὰ δῶρα
τοῦ τρισυπόστατου Θεοῦ, γράφει ὁ ἱερὸς
Χρυσόστομος, νὰ δέχεται νὰ τὸν δοξολο-
γοῦν μαζὶ οἱ στρατιὲς τῶν Ἀγγέλων μὲ
τὶς γενιὲς τῶν ἀνθρώπων».
ΑΓΙΟΣ Ο ΘΕΟΣ
Μὲ τὴν ἀρχὴ αὐτὴ τοῦ Τρισαγίου
Ὕμνου ὁμολογοῦμε ὅτι ὁ Θεὸς πατέρας
εἶναι ὁ ἀπόλυτα Ἅγιος, εἶναι ὁ ἐκ φύσεως
Ἅγιος, ὁ ἱερὸς καὶ ξεχωριστὸς κατὰ τὴν
οὐσία καὶ ὕπαρξή του. Μὲ τὴν ὁμολογία
αὐτὴ τῆς ἀπόλυτης ἁγιότητας τοῦ Θεοῦ
Πατρὸς δηλώνουμε πὼς ὁ Θεὸς εἶναι ξέ-
νος πρὸς κάθε ἠθικὴ ἀτέλεια, πῶς ἀγαπᾶ
μόνο τὸ ἀγαθὸ καὶ ἀποστρέφεται τὸ
κακό. Μπροστὰ σὲ αὐτὴν τὴν ἀπόλυτη
ἁγιότητα τοῦ Θεοῦ Πατρὸς ὁ ἄνθρωπος
αἰσθάνεται δέος καὶ ἀπεριόριστο σεβα-
σμό. Αὐτὸν τὸν σεβασμὸ τὸν ἐκδηλώνει
μὲ τοὺς λόγους, τὰ ἔργα καὶ τὴ λατρεία
του.Γι’αὐτὸκαλεῖταινὰπροφέρειμὲσυ-
στολὴ καὶ εὐλάβεια τὸ ὄνομα τοῦ Θεοῦ.
Ὁ Ἅγ. Σεραφείμ τοῦ Σάρωφ γράφει
πὼς «ὁ Θεὸς θὰ ζητήσει λόγο ἀπὸ κάθε
ἄνθρωπο ποὺ ἐπικαλέστηκε χωρὶς εἰδικὴ
ἀνάγκη τὸ Θεὸ καὶ τοῦ ζήτησε κάτι, ποὺ
δὲν ἦταν ἀπαραίτητο καὶ χωρὶς τὸ ὁποῖο
θὰ μποροῦσε νὰ ζήσει».
Τὴν ἁγιότητα τοῦ Θεοῦ παρακαλεῖ ἡ
Ἐκκλησία νὰ γνωρίσουν ὅλοι οἱ ἄνθρω-
ποι καὶ νὰ φέρονται πρὸς αὐτήν. Χαρα-
κτηριστικὴ εἶναι ἡ εὐχὴ τοῦ Τρισαγίου
Ὕμνου, τὴν ὁποία ἀπαγγέλει ὁ ἱερέας
κατὰ τὴ διάρκεια τῆς Θείας Λειτουργίας,
ὅταν ψάλλεται ὁ Τρισάγιος Ὕμνος. Ἡ
Βασιλείου Σκιαδᾶ
θεολόγου - συγγραφέως

17. 16
ὑπέροχη αὐτὴ εὐχή: Ὁ Θεὸς ὁ ἅγιος, ὁ ἐν
ἁγίοις ἀναπαυόμενος -κατὰ κάποιον τρό-
πο ἀποτελεῖ μία ὁμολογία τῆς δικῆς μας
ἀναξιότητας, νὰ προσφέρουμε στὸ Θεὸ
τὸν Τρισάγιο Ὕμνο μαζὶ μὲ τοὺς Ἀγγέ-
λους καὶ τοὺς δικαίους. Μᾶς θυμίζει ἐπί-
σης τὶς ἄπειρες εὐεργεσίες τοῦ Θεοῦ καὶ
τὴ δική μας μικρότητα. Παρακαλεῖ τέλος
τὸν Θεὸ νὰ μᾶς χορηγεῖ σοφία καὶ σύνε-
ση, γιὰ νὰ τὸν λατρεύουμε μὲ εὐλάβεια
σ’ ὁλόκληρη τὴ ζωή μας.
Διάχυση τῆς θείας ἁγιότητας
Ἡ ἁγιότητα τοῦ Θεοῦ Πατρὸς διαχέ-
εται στοὺς ἁγίους, τοὺς φορεῖς αὐτοὺς
τῆς Θείας Ἀποκάλυψης. Οἱ Ἅγιοί μας
«Ἔμπλεοι ὄντες», τῆς Θείας Χάριτος
προσφέρουν μία ἄλλη διάσταση ζωῆς,
μίας ζωῆς ποὺ λύνει ὅλα τὰ προβλήμα-
τα τοῦ ἀνθρώπου. Ἀλλὰ γιὰ νὰ φτάσουν
οἱ Ἅγιοι σ΄ αὐτὸ τὸ ἐπίπεδο, μιμούμενοι
τὴν ἁγιότητα τοῦ Θεοῦ, ἔφτασαν πρῶτα
σ΄ αὐτὸ ποὺ λέγεται στὴν ἐκκλησια-
στικὴ γλῶσσα «θέωση». Ἡ θέωση αὐτὴ
δὲν εἶναι τίποτε ἄλλο παρὰ μέθεξη τῆς
ἄκτιστης θεοποιοῦ ἐνέργειας τοῦ Θεοῦ,
τῆς ἁγιότητας. Ἀφοῦ ὁ Θεὸς εἶναι ἡ πηγὴ
τῆς ἁγιότητας, καθένας ποὺ τὸ ἐπιθυμεῖ
καὶ τὸ ἐπιδιώκει μὲ τὴ βοήθεια τοῦ Θεοῦ,
ὁδηγεῖται πρὸς αὐτήν. Οἱ Ἅγιοι κατορ-
θώνουν νὰ περνᾶνε ἀπὸ τὴ βιολογική
τους ζωὴ πρὸς τὴ θέωση. Κατορθώνουν
νὰ μεταφέρουν τῆς θείας
ἔλλαμψης «οὐκ εἰς τὴν
Θειὰν μεθιστάμενοι», σύμ-
φωνα μὲ τὸν λόγο τοῦ ἁγ.
Γρηγορίου τοῦ Θεολόγου.
«Ἡ ἔλλαμψη καὶ ἡ χάρη
τοῦ Θεοῦ, ποὺ κατέρχο-
νται στὸν ἄνθρωπο μὲ τὴν
αὐτοσυγκέντρωση καὶ
τὴν προσευχή, δὲν εἶναι
παρὰ οἱ μεθεκτὲς ἐνέργει-
ες τοῦ Θεοῦ», κατὰ τὸν
ἕτερο Ἅγ. Γρηγόριο, τὸν
Παλαμᾶ. Καὶ πάλι ὅμως
ἡ γνώση τοῦ Θεοῦ μέσα
ἀπὸ τὴν ἁγιότητα καὶ τὶς
ἄλλες ἄκτιστες ἐνέργειές
των στὴν παροῦσα ζωὴ
εἶναι περιορισμένη, συ-
γκριτικὰ μὲ τὴ γνώση τοῦ
Θεοῦ στὴν αἰωνιότητα,
στὴν ἄλλη ζωὴ τῆς μακα-
ριότητας καὶ τῆς χαρᾶς.
ΑΓΙΟΣ ΙΣΧΥΡΟΣ
Σύμφωνα μὲ τὸ πηδάλιο τῆς Ἐκκλη-
σίας το «Ἅγιος ἰσχυρός, ἀναφέρεται, στὸν
Υἱό, ὁ ὁποῖος εἶναι ἰσχυρὸς καὶ δυνατὸς
καὶ βραχίονας τοῦ Πατρός, διὰ τοῦ ὁποί-
ου ἔγιναν ὅλα. Ἅγιος λοιπὸν κατὰ κυρι-
ολεξία ὕστερα ἀπὸ τὸν Πατέρα Θεὸ εἶναι
ὁ Υἱός. Ὁ Ἀπόστολος Παῦλος ἀναφέρει:
«Ἐξ αὐτοῦ δὲ ἡμεῖς ἐστε ἐν Χριστῷ Ἰη-
σοῦ οὐ ἐγενήθη ἡμῖν σοφία ἀπὸ Θεοῦ,
δικαιοσύνη καὶ Ἁγιασμὸς καὶ ἀπολύτρω-
σις.» (Α΄ Κορ. 30). Δηλαδὴ ἀπὸ Αὐτὸν
τὸν Πατέρα εἴσαστε ἑνωμένοι μὲ τὸν
Ἰησοῦ Χριστό, ὁ ὁποῖος ἔγινε καὶ ἀποδεί-
χθηκε γιὰ μᾶς τοὺς πιστοὺς σοφία Θεοῦ,
Πατήρ,ΥἱὸςκαὶἍγιονΠνεύμα,ΜονήΚαισαριανῆς

18. 17
δικαιοσύνη, ἁγιασμὸς καὶ σωτηρία. Γι'
αὐτὸ θέλει κι ἐμεῖς νὰ ὁδηγούμαστε πρὸς
τὴ δική του ἁγιότητα. Ἡ ἁγιότητα αὐτὴ
τοῦ Υἱοῦ καὶ Λόγου τοῦ Πατρὸς, δηλαδὴ
τοῦ Σωτῆρος Χριστοῦ, ἀντανακλᾶ σὲ
μᾶς μέσῳ τῆς Ἐκκλησίας. Εἶναι λοιπὸν
φυσικὸ ὁ Χριστὸς νὰ ἀποτελεῖ τὸ κέντρο
τῆς ὀρθόδοξης πίστης καὶ ζωῆς. Ὁλό-
κληρος ὁ ἐτήσιος Ἐκκλησιαστικὸς κύ-
κλος παρακολουθεῖ ὅλα τὰ γεγονότα τῆς
ἐπιγείας ζωῆς τοῦ Σωτῆρος Χριστοῦ, τὴ
Γέννηση, τὴ Περιτομή, τὴ Βάπτιση, τὴ
Μεταμόρφωση, τὸ Πάθος, τὴν Ἀνάσταση
καὶ τὴν Ἀνάληψη. Ἀλλὰ καὶ ὁ ἑβδομα-
διαῖος κύκλος μᾶς θυμίζει τὸ μαρτύριο,
τὸν θάνατο καὶ τὴν Ἀνάσταση Αὐτοῦ.
«Ὁ Λόγος Σὰρξ ἐγένετο καὶ ἐσκήνωσεν
ἐν ἡμῖν» γράφει ὁ ἱερὸς Εὐαγγελιστὴς
Ἰωάννης (1, 14). Δηλαδὴ, ὅταν ἦρθε ὁ
κατάλληλος καιρὸς ὁ Λόγος σαρκώθηκε,
ἔγινε ἄνθρωπος καὶ παρέμεινε ἀνάμεσά
μας. Ἔδωσε μάλιστα σὲ ὅσους τὸν δέχθη-
καν ὡς Σωτῆρα καὶ Λυτρωτή τους, τὸ
δικαίωμα καὶ τὴ χάρη νὰ γίνουν τέκνα
τοῦ Θεοῦ. Τὸ προνόμιο αὐτὸ τὸ δίνει πά-
ντα σ΄ ὅλους ἐκείνους ποὺ τὸν πιστεύουν
«Ὡς Θεὸ ὁμοούσιο καὶ ὁμόθρονο, μὲ τὸν
Πατέρα καὶ ὄχι σὰν Θεό, ἔκφραση ἀπα-
ράδεκτη, ποὺ δηλώνει ὁμοιότητα καὶ
ὁδηγεῖ στὴν ἀρειανικὴ αἵρεση».
ΑΓΙΟΣ ΑΘΑΝΑΤΟΣ
Τὸ ἅγιος Ἀθάνατος, ἀναφέρεται στὸ
Ἅγιο Πνεῦμα, τὸ τρίτο πρόσωπο τῆς
Ἁγίας καὶ ὁμοουσίου Τριάδος. Τὸ Ἅγιο
Πνεῦμα ἀποτελεῖ τὴν πηγὴ τῆς ἀληθείας.
Αὐτὸ ἑνοποιεῖ τὴν κτίση καὶ μᾶς ὁδηγεῖ
στὴν σωτηρία καὶ τὴ λύτρωση. Σύμφω-
να μὲ τὴ διδασκαλία τῆς ἐκκλησίας ὅλα
τὰ μυστήρια καὶ οἱ ἁγιαστικὲς πράξεις
ἐνεργοποιοῦνται μὲ τὴν παρέμβαση τοῦ
τρίτου προσώπου τῆς Ἁγίας Τριάδος.
Γι'αὐτὸ τελοῦνται μὲ τὴν ἐπίκληση τοῦ
Ἁγίου Πνεύματος κι ἐνεργοῦνται μὲ τὴν
κάθοδο τῶν ἐνεργειῶν του.
Τὸ Ἅγιο Πνεῦμα παραμένει πάντα
στὴν Ἐκκλησία. Ἔρχεται σὲ κάθε πιστὸ
μὲ τὸ Βάπτισμα καὶ τὸ Χρῖσμα, γιὰ νὰ
τονώνει τὴν πιστή του. «Δυνάμει «βρί-
σκεται πάντα μαζὶ του καὶ ἀπὸ τὸν ἴδιο
ἐξαρτᾶται ἄν θὰ γίνει καὶ «ἐνέργεια».
Ὅλες οἱ δραστηριότητες τοῦ Ἁγίου
Πνεύματος ἀποβλέπουν νὰ ἐπιβραβεύ-
ουν καὶ νὰ ἐνισχύουν τὴ θέληση τῶν
ἀνθρώπων καὶ νὰ τοὺς κάνουν ἱκανοὺς
νὰ ὑπηρετοῦν καὶ νὰ λατρεύουν τὸν
Θεὸ «ἐν πνεύματι καὶ ἀληθείᾳ». Το Ἅγιο
Πνεῦμα παραμένει πλήρως στὸν καθένα
καὶ πλήρως παντοῦ, γράφει ὁ Μ. Βασί-
λειος. Μ΄ αὐτὸν τὸν τρόπο οἱ πιστοί, μπο-
ροῦν νὰ εἶναι ἑνωμένοι μὲ τὸν Χριστὸ
καὶ μεταξύ τους. Ὁ Σωτῆρας μας Ἰησοῦς
Χριστὸς καὶ τὸ Ἅγιο Πνεῦμα συνερ-
γάζονται ἁρμονικὰ γιὰ νὰ μᾶς κάνουν
υἱοὺς τοῦ Πατέρα κατὰ «χάρι» μέσῳ τῆς
Ἐκκλησίας.
«Ἐλέησον ἡμᾶς ...»
Ἡ ἐπίκληση τοῦ Τριαδικοῦ Θεοῦ νὰ
μᾶς ἐλεήσει ἀποτελεῖ τὴν κατακλεῖδα
τοῦ Τρισαγίου Ὕμνου. Μὲ τὸ «Ἐλέησον
ἡμᾶς», ζητᾶμε νὰ μᾶς ἐλεήσει ἡ μία, ἑνι-
αία καὶ ἀδιάσπαστη Θεότητα. Ἔτσι ἐπα-
ναλαμβάνουμε τὴν πίστη τῆς Ἐκκλησίας
πὼς ἡ τρισυπόστατη Θεότητα εἶναι μία
καὶ ἀδιαίρετη στὴ φύση ἢ τὴν οὐσία. Ὁ
ἅγιοςΕἰρηναῖοςτὸΒ’αἰώναμ.Χ.μιλοῦσε
γιὰ τὸν Υἱὸ καὶ τὸ Ἅγιο Πνεῦμα σὰν
«τὰ δύο χέρια» τοῦ Θεοῦ Πατέρα5
. Μὲ
τὴν ἀλληγορικὴ αὐτὴ ἔκφραση ἤθελε
νὰ δείξει τὴν ἁρμονικὴ συνεργασία καὶ
τῶν τριῶν προσώπων τῆς Ἁγίας Τριάδος.
Ἔτσι μὲ τὸν φωτισμὸ τῆς Ἁγίας Τριάδος
κάθε ἄνθρωπος μπορεῖ νὰ ὑψώνεται εἰς
κοινωνίας μὲ τὸν Πατέρα διὰ τοῦ Υἱοῦ
καὶ τοῦ Ἁγίου Πνεύματος, καθὼς ἀναφέ-
ρει ὁ ἅγ. Εἰρηναῖος.
1. Μ.Μπότση: Διδαχὲς τοῦ ὁσίου Σεφαφείμ, σ. 136.
2. π. Γ. Φλωρόφσκυ: Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς καὶ Πα-
τερικὴ παράδοση, σ. 252.
3. Πηδάλιο τῆς Ἐκκλησίας, σ. 291.
4. Μ. Βασιλείου: Περὶ Ἁγίου Πνεύματος, σ.
32.108.
5. Β. Λόσκι: Ἡ Θέα τοῦ Θεοῦ σ. 53.

19. 18
Η ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΠΟΡΕΙΑ
ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ ΠΡΟΣ ΤΟΝ ΘΕΟ
ΣΥΜΒΟΥΛΕΣ ΤΩΝ ΝΗΠΤΙΚΩΝ ΠΑΤΕΡΩΝ ΤΗΣ ΦΙΛΟΚΑΛΙΑΣ
ἀρχιμανδρίτου Κύριλλου Κεφαλόπουλου
ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΑΘΑΡΣΗ ΤΩΝ ΠΑΘΩΝ
ΣΤΗΝ ΑΠΟΚΤΗΣΗ ΤΩΝ ΑΡΕΤΩΝ
Ἡ πνευματικὴ ζωὴ τοῦ χριστιανοῦ
στόχο της ἔχει νὰ τὸν ὁδηγήσει στὸν
Θεό. Ὁ χριστιανὸς κάνει τὸν πνευματι-
κό του ἀγῶνα νὰ ἀπαλλαγεῖ ἀπὸ τὰ πάθη
καὶ τὶς ἁμαρτίες του, νὰ θεραπεύσει τὴν
πληγωμένη του ψυχὴ («οὐ χρείαν ἔχου-
σιν οἱ ἰσχύοντες ἰατροῦ, ἀλλὰ οἱ κακῶς
ἔχοντες»), νὰ ἀνακαινίσει τὴν ὕπαρξή
του στὴν νέα πνευματικὴ κατάσταση
ποὺ φέρνει ὁ Χριστός. Ἡ καινὴ κτίση
ποὺ φέρνει ἡ Σάρκωση καὶ ἡ Ἀνάσταση
τοῦ Κυρίου γιὰ τὸν ἄνθρωπο εἶναι ἡ δυ-
νατότητά του νὰ εἰσέλθει στὴν Βασιλεία
τῶν Οὐρανῶν, στὸν πνευματικὸ κόσμο
ὅπου ὁ πιστὸς θὰ εἶναι ἀνακαινισμέ-
νος ἐν Χριστῷ, καθαρὸς καὶ ἅγιος κατὰ
Χάριν, καὶ ἑνωμένος μὲ τὸν Θεό. Οὐσι-
αστικά, τὸ μήνυμα τοῦ Χριστοῦ εἶναι
ὅτι ὁ ἄνθρωπος, μετὰ τὴν ἔκπτωση τῶν
πρωτοπλάστων ἀπὸ τὸν Παράδεισο λόγῳ
παρακοῆς τῶν θεϊκῶν ἐντολῶν καὶ τὴν
ὑπαγωγή του στὸ καθεστὼς τῆς ἁμαρτί-
ας καὶ τῆς φθορᾶς, ἔχει τώρα τὴν δυνα-
τότητα νὰ ἐπανέρθει στὴν πρὸ τῆς πτώ-
σεως πνευματικὴ κατάσταση, νὰ βιώσει
τὴν παρουσία τοῦ Θεοῦ στὴν ζωή του,
νὰ καθαρισθεῖ καὶ νὰ ἐξαγνισθεῖ ἀπὸ τὴν
ἁμαρτωλότητά του καὶ νὰ φθάσει στὴν
θέαση τοῦ Θεοῦ (αὐτὸ ποὺ οἱ νηπτικοὶ
Πατέρες ὀνομάζουν θεωρία, θεοπτία, πο-
ρεία πρὸς τὸν Θεό, θέωση).
Ὁ ἄνθρωπος ἔχει τὴ δυνατότητα νὰ
ἀνταποκριθεῖ στὴν κλήση τοῦ Κυρίου,
νὰ ἀνακαινίσει τὸν ἐσωτερικό του κόσμο
καὶ νὰ ἀναγεννηθεῖ πνευματικὰ (Γαλ.
5,16), «ἐν καινότητι ζωῆς» (Ρωμ. 6,4), νὰ
λάβει τὴν Χάρη τοῦ Ἁγ. Πνεύματος καὶ
νὰ γίνει κατὰ χάριν υἱὸς Θεοῦ καὶ συ-
γκληρονόμος Χριστοῦ (Ρωμ. 8,17).
Ὁ ἄνθρωπος γνωρίζει τὴν Ὁδὸ τῆς
ἀληθείας, ποὺ εἶναι ὁ ἴδιος ὁ Χριστός,
καὶ γνωρίζει μέσα ἀπὸ τὸ Εὐαγγέλιο τὶς
ἐντολὲς ποὺ ὀφείλει νὰ τηρήσει γιὰ νὰ
κερδίσει τὴν αἰώνια ζωή. Σὲ ἀντίθεση
μὲ τοὺς πρωτοπλὰστους ποὺ παρέβησαν
τὶς ἐντολὲς τοῦ Θεοῦ,ὁ χριστιανὸς ἐπι-
δεικνύοντας ὑπακοὴ στὶς εὐαγγελικὲς
ἐντολὲς μπορεῖ νὰ ἀναιρέσει τὶς συνέ-
πειες τῆς ἁμαρτίας καὶ νὰ ἑνωθεῖ μὲ τὸν
Χριστὸ- «ἐὰν τὰς ἐντολᾶς μου τηρήσητε,
μενεῖτε ἐν τῇ ἀγάπῃ μου» (Ἰω.15,10).
Ἡ τήρηση τῶν ἐντολῶν τοῦ Κυρίου
συνδέεται μὲ τὴν προσπάθεια ποὺ κάνει
ὁ χριστιανὸς νὰ ἀκολουθήσει τὴν Ὁδὸ
τοῦ Κυρίου καὶ νὰ καταπολεμήσει τὰ
πάθη, νὰ νεκρώσει τὶς ἁμαρτωλές του
κλίσεις καὶ νὰ ζήσει πνευματικά. Ὁ Ἀπ.

20. 19
Παῦλος ἀναφέρει χαρακτηριστικὰ ὅτι οἱ
χριστιανοὶ ὀφείλουν νὰ θεωροῦν «ἑαυ-
τοὺς νεκροὺς μὲν εἶναι τῇ ἁμαρτίᾳ, ζώ-
ντας δὲ ἐν Χριστῷ Ἰησοῦ» (Ρωμ. 6,11),
καὶ ἀλλοῦ: «νεκρώσατε τὰ μέλη ὑμῶν τὰ
ἐπὶ τῆς γῆς» (Κολ. 3,5).
Ἡ νέκρωση αὐτὴ ἀφορᾶ ξεκά-
θαρα στὴν κάθαρση τῶν παθῶν.
Γιὰ τὸ θέμα αὐτὸ πολλὰ ἔχουν
νὰ μᾶς διδάξουν οἱ Πατέρες τῆς
Ἐκκλησίας, ποὺ ἔκαναν ἔργο
ζωῆς τὸν ἀγῶνα ἐνάντια στὰ
πάθη καὶ τὶς ἁμαρτίες. Ἡ
προσωπική τους ἐμπειρία
καὶ μαρτυρία ἀποτελεῖ
πολύτιμο ὁδηγὸ καὶ
γιὰ τὴν ἀτομικὴ
προσπάθεια τοῦ κα-
θενός μας. Ἡ διδα-
σκαλία τῶν Πατέρων
γιὰ τὴ θεραπεία τῆς
ψυχῆς ἀπὸ τὰ πάθη
εἶναι καρπὸς βαθειᾶς
πνευματικῆς ἐμπειρί-
ας καὶ μακροχρόνιου
ἀγῶνα καὶ ἀσκήσε-
ως. «Ἀφοῦ ἀξιώθηκα
μεγάλων ἀντιξοοτή-
των, ἀπέκτησα πεῖρα
ἀπὸ τὴν μακρόχρονη
προσπάθεια. Γιὰ ὅλα
αὐτὰ[ποὺσᾶςγράφω]
ἀπέκτησα ἐμπειρία»
(Ἰσαὰκ ὁ Σύρος).
Τὰ πάθη δὲν εἶναι
ἁπλῶς μία ἁμαρτία
ἢ ἠθικὴ παρεκτρο-
πή. Συνιστοῦν κάτι
βαθύτερο. Τὸ πάθος
εἶναι εἶναι μία βαθειὰ ριζωμένη κατὰστα-
ση συνεχοῦς ἐπαναλήψεως καὶ σταθερῆς
ἐπιμονῆς σὲ συγκεκριμένες ἁμαρτωλὲς
συνήθειες, λ.χ. φιλαργυρία, ἀκολασία,
κενοδοξία, ποὺ κυριαρχεῖ στὴν καρδιὰ
τοῦ ἀνθρώπου, τὴν ὑποδουλώνει σὲ μία
ἁμαρτωλή, παρὰ φύσιν κατάσταση, μία
ἀρρωστημένη κατάσταση. Ὁ Θεὸς δημι-
ούργησε τὸν ἄνθρωπο ὡς φύση ἀγαθή,
κατ' εἰκόνα καὶ καθ' ὁμοίωσιν τῆς ἀγα-
θότητας τοῦ Θεοῦ. «Τὸ πάθος δὲν ὑπῆρχε
στὴν ἀνθρώπινη φύση. Ὁ Θεὸς δὲν εἶναι
κτίστης παθῶν» (Ἰωάννης τῆς Κλίμα-
κος), μετὰ ὅμως
τὶς συνέπειες τῆς
ἐξώσεως ἀπὸ τὸν
Παράδεισο, ὅταν
ἡ ἁμαρτία καὶ ἡ
φθορὰ εἰσῆλθαν
στὸν ἄνθρωπο, τὰ
πάθη ἐμφανίζο-
νται ὡς συνέπεια
τῆς ἁμαρτίας, ὡς
μία ἀρρώστια καὶ
νόσος ψυχική. Τὰ
πάθη προξενοῦν
στὸνἄνθρωποστε-
νοχώρια, θλίψη,
ταραχὴ καὶ ἄγχος
σὲ μία ψυχὴ ποὺ
εἶναι αἰχμάλωτη
στὰ πάθη καὶ τὶς
ἐπιθυμίες, ἐξαρτη-
μένη λ.χ. ἀπὸ φι-
λοδοξία, ἐγωισμό,
πλεονεξία, φιλαρ-
γυρία, φιληδονία,
μνησικακία, κα-
κότητα. Τὰ πάθη
ἀμαυρώνουν τὴν
εἰκόνα τοῦ ἀνθρώ-
που, σκοτίζουν
τὴν διάνοιά του,
τοῦ ὑποβάλλουν
πονηροὺς λογι-
σμοὺς ποὺ τὸν κρα-
τοῦν μακριὰ ἀπὸ τὸν Θεό. Τὰ πάθη κυρι-
αρχοῦν στὴν καρδιὰ τοῦ ἀνθρώπου καὶ
δὲν ἀφήνουν χῶρο ἐλεύθερο γιὰ καθαρὲς
σκέψεις, γιὰ καλλιέργεια πνευματικῶν
χαρισμάτων, γιὰ προσέγγιση καὶ συμφι-
λίωση μὲ τὸν Θεό. Τὰ πάθη στέκονται ὡς
ὑψηλὰ τείχη καὶ φράκτες ποὺ κρατοῦν
Ἡ Κλῖμαξ. Ἱ. Ναὸς Ἁγίου Μηνᾶ
(Παναγία Μουζεβίκη) Καστοριά, 1654

21. 20
τὸν ἄνθρωπο δέσμιο τοῦ πονηροῦ, ἀπο-
μακρυσμένο καὶ ἀποξενωμένο ἀπὸ τὴν
ἀγάπη καὶ τὴν φιλανθρωπία τοῦ Θεοῦ.
Ὅπως μᾶς διδά-
σκουν οἱ Πατέρες, τὰ
πάθη προκαλοῦνται
ἀπὸ τὰ ἐρεθίσματα καὶ
τὶς ἀφορμὲς ποὺ δίνει
ὁ κοσμικὸς περίγυρος
στὸν ἄνθρωπο καὶ μέσῳ
τῶν αἰσθήσεων (ἀκοή,
ἀφή, γεύση, ὅραση) καὶ
εἰσέρχονται στὴν σκέ-
ψη καὶ τὴν μνήμη τοῦ
ἀνθρώπου. Ἐφ' ὅσον οἱ
σκέψεις αὐτές, τὰ νοή-
ματα, οἱ λογισμοὶ συνο-
δεύονται ἀπὸ ἐμπάθεια
(ἐμπαθεῖς λογισμοί, δήλ.
σκέψεις περιβεβλημένες
μὲ πάθη τῆς ψυχῆς καὶ
τοῦ σώματος, σὺμφωνα
μὲ τὴ διδασκαλία τοῦ
Ἁγ. Μαξίμου τοῦ Ὁμο-
λογητοῦ), τότε ἐντυ-
πώνονται στὴ μνήμη
καὶ στὴν διάνοια τοῦ
ἀνθρώπου, ἐπανέρχο-
νται ὡς σκανδαλιστικὲς
καταστάσεις, καὶ ἐφ'
ὅσον δὲν πολεμηθοῦν
ἀμέσως, κατασκηνώ-
νουν στὴν καρδιὰ τῶν
ἀνθρώπων, «στὴν λο-
γικὴ οἱ λογισμοί, στὴν
ψυχὴ τὰ θηριώδη πάθη,
στὸ ἐπιθυμητικὸ ἡ μνή-
μη τῆς κτηνώδους ὀρέ-
ξεως, στὸ νοερό, οἱ φα-
νταστικὲς μορφές, στὴν
διάνοια, οἱ ἐμπαθεῖς ἔννοιες» (Γρηγόριος
Σιναΐτης) καὶ ριζώνουν ὡς πάθη ποὺ
ἀργότερα δύσκολα καὶ μὲ πολλὴ προσπά-
θεια ἐκριζώνονται. Ἐὰν λοιπὸν ὁ ἄνθρω-
πος ἐνδώσει μὲ εὐκολία στὶς ἀρχικὲς
προσβολὲς τοῦ πειρασμοῦ, τότε αὐτὸς γι-
γαντώνεται, γίνεται μία ἕξη, μία ἰσχυρὴ
συνήθεια, μία κυρίαρχη κατάσταση. Ἡ
ἄμετρη ἐπιθυμία τῶν κοσμικῶν ἀνέσε-
ων, ἡ φιλαυτία, ἡ ὑπέρμε-
τρη ἀγάπη καὶ φροντίδα
γιὰ τὴν ἀνάπαυση καὶ τὶς
ἀπολαύσεις τοῦ σώματος,
καθίστανται αἰτίες γιὰ σο-
βαρὰ πάθη, ὅπως αὐτὰ τῆς
γαστριμαργίας, πορνείας,
φιλαργυρίας, πλεονεξίας,
φιλοσωματίας, φιληδονίας.
Οἱ Πατέρες ἐπισημαί-
νουν ὅτι τὰ σωματικὰ
πάθη ἐνισχύονται ἀπὸ
τοὺς ἐμπαθεῖς λογισμοὺς
ποὺ καλλιεργεῖ ἡ μνή-
μη καὶ ἡ φαντασία, μέσα
ποὺ χρησιμοποιεῖ συχνὰ ὁ
διάβολος καὶ οἱ δαίμονες-
πρόξενοι τῶν παθῶν γιὰ νὰ
διεγείρουν στοὺς ἀνθρώ-
πους πάθη. Καθ' ὅσον ὁ
ἄνθρωπος δὲν ἀποκρούσει
ἀμέσως τὶς προσβολὲς τῶν
ἐμπαθῶν καὶ πονηρῶν
λογισμῶν, καὶ ἐφ' ὅσον ἡ
διάνοια του διασκορπίζε-
ται σὲ πολλοὺς λογισμοὺς
(μετεωρισμὸ τοῦ νοῦ,
ὀνομάζουν αὐτὴν τὴν κα-
τάσταση οἱ Πατέρες), καὶ
δὲν ἐπικεντρώνεται στὴν
προσευχή, τότε τὰ πάθη
ριζώνουν στὴν καρδιά,
αἰχμαλωτίζουν τὸν νοῦ
καὶ ὁδηγοῦν τὸν ἄνθρωπο
στὴν ἁμαρτία.
Οἱ Πατέρες μὲ τὴν
ἀσκητική τους ἐμπειρία
διέκριναν ὅτι τὰ πάθη συνδέονται με-
ταξύ τους, πολλὲς φορὲς ἡ μία ἐμπαθὴς
κατάσταση διαδὲχεται τὴν ἄλλη. Οἱ Πα-
τέρες κατέταξαν τὰ πάθη σὲ ὁμάδες καὶ
κατηγορίες ξεχωρίζοντας τὶς βασικὲς ρί-
ζες ὅλων τῶν παθῶν στὰ ἀκόλουθα τρία
Ἡ Κλῖμαξ.
Ἱ. Ναὸς Ἁγίου Νικολάου Κρεπενῆς,
Καστοριά, 1650