1. ХҮНИЙ НӨӨЦИЙН УДИРДЛАГЫН МОНГОЛ ӨВ
Амартөрийн Дэлгэрмаа
ШУТИС, КТМС, Бизнесийн удирдлага, Хүний нөөцийн менежмент, 4-р курс
e-mail: A.DelgermaaHR@yahoo.com
Удирдагч багш:Л.Цэрэнчимэд
Хураангуй
XXI зуунд дэлхий даяар хөгжлийн эрин өрнөж улс орнууд асар хурдацтай хөгжиж,
түүнийхээ хирээр хөгжлийг бүтээж байгаа гол хүчин зүйл нь хүн болж байна. Хүн
нь суралцах, хөгжих, өөрчлөгдөх чадвартайгаас гадна бусад нөөцүүдээ удирддаг,
мөн бусад нөөц шиг хадгалж болдоггүй ч боломж, санаачилга, хязгааргүй эрч
хүчээрээ ялгардаг онцлогтой. Үүнд тулгуурлан “Хүний нөөцийн удирдлага” нь
нийгэмд, байгууллагад тулгамдсан асуудал болж, онол арга зүй, практикийн хувьд
баяжиж байна. Манай орны хувьд ч гэсэн амжилттай ажиллаж байгаа бизнесийн
байгууллагууд хүний нөөцийн мэргэжлийн аппарат, мэргэшсэн ажилтанг
ажиллуулан, гадаадын туршлага, ололтыг илүүтэйгээр сонирхон үзэж, ажилдаа
нэвтрүүлдэг болжээ.
Харин би энэхүү илтгэлээрээ бидний түүхийн үнэт өв, шигтгээ болсон “Монголын
нууц товчоо” болон бусад зарим эх үүсвэрт үндэслэн хүний нөөцийн удирдлагын
талаархи монгол өв соёлыг гаргахыг хичээж, монгол удирдахуй ухаанд хүний
нөөцийн удирдлага гэж нэрлэдэггүй ч бидний өвөг дээдэс энэ тал дээр түүхэн
уламжлалыг хойч үедээ үлдээснийг хүний нөөцийн удирдлагын чиг үүргүүдтэй
харьцуулан тайлбарлахыг зорьлоо.
Түлхүүр үг
Хүний нөөцийн удирдлагын функцүүд, удирдлагын монгол уламжлал, хүнийг таних монгол
ухаан
Хүний нөөцийн удирдлагын функцүүд
Хүний нөөцийн менежмент гэдэг нь хувь хүн бүр ажил үүргээ өөрийн мэдлэг, ур
чадвараа ашиглан гүйцэтгэж, түүнээсээ баяр баясал, сэтгэл ханамжийг авч өөрийгөө
хамт олны нэгэн гишүүн гэдгээ хүлээн зөвшөөрүүлж ажиллахад дэмжин туслах
зорилготой үйл ажиллагаануудыг зохион байгуулах үйл явц юм. [1] Энэхүү үйл явц
ажилтныг ажилд авахаас эхлээд халах хүртэлх олон талт, өргөн хүрээ бүхий
хүмүүсийг цуглуулах, сонгох, ажилд авах, ажил хэргийг үнэлэх, мэргэжлийн
баримжаа олгох, хөдөлмөрт дасан зохицуулах, ажиллагчийн хөдөлмөрийн үйл
ажиллагааг идэвхжүүлэх, урамшуулах, өдөөх, хөдөлмөрийг оновчтой зохион
байгуулах, харилцааны ёс зүйг хангах, зөрөлдөөн стрессийг удирдах, ажилчны
аюулгүй ажиллагааг хангах, ажиллагчдын мэргэжил дээшлүүлэх, сургаж хөгжүүлэх,
албан тушаал ахих боломжийг олгох, ажилтны зан төлөвийг удирдах зэрэг үйл
ажиллагаанаас бүрддэг. Хүний нөөцийн удирдлагын үндсэн функцэд хүний нөөцийн
төлөвлөлт, ажлын шинжилгээ, хүний нөөцийн бүрдүүлэлт, хүний нөөцийн сонгон
шалгаруулалт, хүний нөөцийн сургалт хөгжил, ажил албан тушаал ахих төлөвлөлт,
цалин хөлс, урамшууллын систем, хүний нөөцийн мэдээллийн систем, ажлын
гүйцэтгэлийн үнэлгээ, тогтвор суурьшлын асуудлуудыг багтдаг.[2] Амжилттай
ажиллаж байгаа байгууллагууд дээрх функцийнхээ үйл ажиллагааг төлөвлөж, хүний
нөөцийн удирдлагын онол арга зүй болон бусад байгууллага, гадаад орнуудын
туршлагыг нэвтрүүлэхэд гол анхаарлаа чиглүүлж байна. Тухайлбал, Toyata корпорац

2. гэхэд л шинэ загвар гаргахын тулд жилдээ хүний үйл ажиллагааны хамгийн багадаа
10- аас доошгүй төлөвлөгөө хийдэг аж.[3]
Хүний нөөцийн удирдлагын монгол уламжлал
Хүний нөөцийн удирдлагын талаар монгол хүмүүсийн орчин үеийн дийлэнхи
үнэлэмжийг харахад тэд огт байхгүй шинэ шинжлэх ухаан бий болоод, бид гадаадын
орноос заавал сурах ёстой гэсэн үнэлэмж давамгайлах шинжтэй болж, мэргэжлийн
их дээд сургуулиудаас гадна “Хүний нөөцийн...” гэсэн нэртэй олон институт,
академи сургалт явуулж, өндөр хөгжилтэй гэгдэх орнуудын практик туршлагыг их
ярьж, түүнийг нь байгууллагууд нэвтрүүлэх гэж их зүтгэдэг болжээ. Харин ямар ч их
үйл хэрэг, амжилт ололт бүхэн өнгөрсөн үеийн түүхэн сургамж, ололт дээр
суурилдаг гэсэн зарчимд тулгуурлан монголын удирдахуйн ухаанд хүний нөөцийн
удирдлагатай холбоотой өв уламжлалыг хэрхэн үзэж байсныг Д.Лхаашид [4],
Д.Цэрэндорж [5], Г.Батхүрэл, Т.Дорж [6], Х.Пүрэвдагва [7] нарын судалгааны
бүтээлүүд болон Б.Сарантуяа [8], Н.Нагаанбуу [9], Ж.Уэтерфорд [10], [11] нарын
зохиолын эх үүсвэрүүдийг уншиж, судалгаа хийлээ. Мөн XIII зууны үе буюу Их эзэн
хаан Чингисийн мэдээллийг онцгойлон авч үзэх гэсэн шалтгаан маань:
1. Дэлхийн талыг эзэлсэн Монголчуудын удирдахуйн ухаанд хүний нөөцийн
үүрэг роль байгааг харуулах;
2. Их хааны хүнтэй харилцах, удирдах ухааны урлагийг илүү таних;
3. Орчин үеийн хүний нөөцийн удирдлагатай холбогдож болох эсэхийг
мэдэхтэй маань уялдсан юм.
Монголын уламжлалт удирдахуйн ухаанд хүний нөөцийн удирдлага гэсэн үг
өгүүлбэр гарахгүй ч хүн хүчээ төлөвлөх, хүнийг сонгох (гэр бүл болоход ч, өрлөг
жанжингуудыг сонгоход ч, хаан ширээг залгамжлуулахад ч), хүнийг сургаж
хөгжүүлэх, урамшуулах арга барилыг Чингис хаан, түүний залгамжлагчид ямар
гайхамшигтай эзэмшиж, уламжлуулж байсныг хүний нөөцийн удирдлагын чиг
үүргүүдтэй холбон дараахь байдлаар тайлбарлая. (Хүснэгт 1)
Хүснэгт 1. Монголын нууц товчоо-Хүний нөөцийн удирдлагын функцүүд [12]
Хүний
нөөцийн чиг
үүргүүд
Чингис хаан Тайлбар
Хүний
нөөцийн
төлөвлөлт
224. “Урьд, би наян хэвтүүл
манаачтай, далан шадар хишигтэнтэй
байв. Одоо ... гүр (нийт) их улсыг
хамтатгаж, .... жолоондоо оруулсан
тул одоо надад мянган шадар
хишигтэн (ээлжлтэн)-г ялгаж
өг........Миний шадар цэрэгт орохдоо
мянганы ноёдын хөвүүд, арван нөхөр
(цэрэг), нэг дүүгээ дагуулж иртүгэй.
Зууны ноёдын хөвүүд таван нөхөр,
нэг дүүгээ дагуулж иртүгэй. Арваны
ноёдын хөвүүд бас сул хүний хөвүүд,
гурван нөхөр нэг дүүгээ дагуулж
иртүгэй.
Улс гүрнээ аравт зуут, мянгат, түмтийн нэгжээр
зохион байгуулж, тус бүрд нь удирдагч ноёдыг
томилдог , мөн харуул манаанд гарах, хамгаалах
харваач, хоол хүнс, адуу малыг хариуцах чиг
үүргүүдийг гүйцэтгэх хэвтүүл, буурч, хорчин,
сайд зэрэг албан тушаалуудыг бий болгож, аян
дайнд оролцох цэргийн тоо, нэг нэгж бүтцэд
хичнээн хүн харъяалагдах, өөрийн шадар
хишигтэний тоог төлөвлөж байснаас гадна,
эрдэм мэдлэг, ур чадвар, туршлага зэргийг
албанд томилохдоо харгалздаг байсан.
Хүний
нөөцийн
бүрдүүлэлт
149. "Хан эзэн Таргудайг Халдаж
авчирсан бөгөөс Хандаа халдсан Харц
ардад Итгэж үл болох тул Харин та
нарыг Хамаатан садны Хамт алах
бүлгээ. Хан эзнээ хайрласан Халуун
Их эзэнт гүрний зорилгод нэгдэх хүмүүсийг
өөрийн хүсэлтээр дагаар орохыг зөвшөөрдөг,
өөрийн улс орны болон гадны харь орноос
ялгалгүй итгэлтэй хэнийг ч болов үйл хэрэгт
хүчин зүтгэх бололцоог олгож байсан ба олон

3. сэтгэл чинь Харин зөв" гээд Наяаг
дотночлон өршөөв.
Олон овог аймгийн хүмүүс чухам юу
бодож хүсч байгааг олж мэдэхийг
хичээгтүн. Юу хүсч байгааг нь
мэдэхгүйгээр тэднийг дагуулан
тэргүүлнэ гэж үгүй. Олон улсыг баръя
гэвэл биеийг нь хураахаас сэтгэлийг
нь хураахтун.
Сэтгэлийг нь хурааваас бие нь хаа
одох вэ?
улс үндэстний хэв маяг, эрхэмлэн дээдэлдэг
зүйлсийг устгадаггүй, харин ч тэднийг хүчин
зүтгэх чин хүсэл эрмэлзэлтэй байлгахыг хичээн
үлгэрлэл үзүүлэх, өршөөж нигүүлсэх, үйл
хэргээрээ байлдан дагуулах, ухуулга хийх гэх
мэтээр сэтгэлийг татахыг хичээдэг байсан нь
бүрдүүлэлтийн шинжийг агуулж байна.
Хүний
нөөцийн
сонгон
шалгаруулалт
225. “Миний хишигтнийг томилоход
түмт, мянгат, зуутын ноёдын хөвүүд,
сул (чөлөөт) хүний хөвүүдийн
дотроос миний дэргэд тэнцэх билэг
эрдэмтэй, бие сайтайгий нь ялгаж
оруултугай.
196. ..........Хасар сайшаах шударга
элбэрэлт хүн гэж Тэмүжинд мэдүүлж,
...... Тататунгыг багш барин, бичиг
хууль, цэргийн бодлого тэргүүтэн
олон зүйл бичиг утга заалгаж удалгүй
сурав.
197. ..... Наяа ноёны үг бас үнэн
болсон тул “Үнэн үгтэй шударга хүн
байна. Их үйл хэргийг тушаая".....
Боорчи Зэлмэ хоёрт өгүүлрүүн:
“Сүүдрээс өөр Нөхөргүй байхад
Сүүдэр минь болж Сүүлнээс өөр
Ташуургүй байхаад Сүүл минь болж
Сэтгэлий минь сэргээж Санаагий
минь амруулсан Зүрхний дотно нөхөд
минь Та хоёр хамгаас урьд ирж
нөхөрлөсөн тул хамгийг ахална” гэв.
Чингис хаан албатуудаа сонгохдоо тус бүртэй нь
ярилцаж, тэдний эрдэм мэдлэг, оюун ухаан,
биеийн бяр чадал, зан төлөв, хэв маяг, хэв
шинж, ур чадварыг үнэлдэг байдлыг харгалзан
үзэж байсан төдийгүй сонгон шалгаруулалтанд
баримталдаг зарчмууд байжээ. Их Монгол
улсын үед аян дайнд мордох, их хааныг сонгох
зэрэг хамгийн чухал асуудлуудыг Их
Хуралдайгаар шийддэг. Урт удаан хугацаанд
хүчин зүтгэж өөрийгөө бүрэн таниулсан
хүмүүсээс ноёд, сайд удирдагчдыг сонгодог
байсан ба зан төлөв, хүмүүжлийн доголдолгүй
хүнийг сургаад авч болно гэж үздэг байв.
Хамгийн гол шалгуур нь үнэнч итгэлтэй байдал
байсан нь ажиглагдлаа. Жишээ нь: Наяагийн
шулуун шударга зан чанар, цэрэг захйрах авьяас
чадвар олон удаагийн дайн тулалдааны явцад
нотлогдсон учир Чингис хаан түүнийг Их
Монгол Улсын "Төвийн түмний ноён”-оор
томилж байсан нь сонгон шалгаруулалтанд
хувийн шинж, “зөв” хүний шинжийг голчилдог
байжээ.
153. ...... дарж харьяат нарыг эзлэх
цагт тогтоосон цаазыг Алтан Хучар
Даридай гурвуул зөрчиж, олзонд
шунан байлданаас саатжээ.
200. ..... “хаан эзэндээ халсдан хүнийг
яаж орхих вэ? Тийм хүн хэнтэй
нөхөрлөх вэ? Хаан эзэндээ халсдан
харц ардыг ураг төрлий нь хүртэл
устга” .....
156. ....“Тэр хүн хорт сэтгэл өвөрлөж
ганцаар тэнэсээр одоо энд ирсэн
ажээ...... Нүднээс далд болго” гэсэнд
түүнийг даруй алав.
Шуналтай, хууль дүрмийг баримталдаггүй,
итгэл даадаггүй, амин хувиа хичээгч, хэлсэндээ
хүрдэггүй, шударга бус хүмүүсийг өршөөдөггүй
байсан нь байна.
Ажлын
шинжилгээ
/Чиг үүргийн
хуваарилалт/
229. ........... хорчин нум сумаа авч,
торгууд сууриа эзэлж буурч нар аяга
саваа авч ажлаа хийтүгэй ..............
Хэвтүүл, шөнө ордны орчим байж
үүдийг харгалзаж, орохыг завдах
хүний мөрийг мөлт цохиж, толгойг
тоншин цавчиж хаятугай.
.....Хэвтүүлийн зөвшөөрөлгүйгээр хэн
ч орж үл болно. ......... морийг, өмссөн
Чиг үүргийг нарийвчлан тодорхойлж тухайн
албанд ажиллах хүний гүйцэтгэх ажил үүрэг,
эрх мэдэл, хариуцлагын тогтолцоо байжээ.

4. бүрэн хувцсыг хэвтүүл автугай......
Цалин хөлс,
шагнал
урамшуулал
231. “Ерөн таван мянгатаас миний
биеийн шадар өмч болгож илгээсэн
түмэн хишигтнийг миний хойно их
суурийг залгамжилсан хөвүүд, ургийн
урагт хүртэл миний гэрээс дурсгал
мэт сэтгэж, аливаа гасланд
хүрүүлэлгүй сайтар асрагтун.
187. ..................алтан асар, хэрэглэдэг
алтан завьяа аяга ба асарч явсан ард
сэлт, вангийн хажууд бараа бологч
хэрэйд цөмийг Бадай Хишилиг хоёрт
олго .......
214. Борохулыг есөн удаа осол
гаргавч, яллахгүй болгоё” гэж зарлиг
болов.
205. Боорчи Мухулай хоёр,
.......бүгдийн дээр суулгаж, есөн удаа
осол гаргавч ял хэлэлцэхгүй болгоё.
211. ....Зэлмэ минь чамайг есөн удаа
осол гаргахад буруушаан
яллахгүй”.....
214. ...Борохулыг есөн удаа осол
гаргавч, яллахгүй болгоё” гэж зарлиг
болов.....
219. .....Чулуун, Чимбай Есөн удаа
осолдоход зэмлэхгүй болгоё!”....
203. Шихихугагт.......Бас чиний
хүргэсэн ач тусыг бодож, есөн ослыг
хэлтрүүлэх болгоё”....
Урт удаан хугацаанд тэдний ар гэрийг тэжээн
тэтгэж шан харамж өгч байснаас үзвэл цалин
хөлс олгож байсан төдийгүй, албатуудаасаа үйл
хэрэг гавъяа зүтгэлээрээ шалгуур даван,
тодорхой болзол хангасан тохиолдолд эдийн
болоод сэтгэлзүйн урамшуулал олгон, албан
тушаал, цол хэргэмээр шагнан байжээ гэж үзэж
болохоор байна. Тэрээр шагнал урамшуулал,
шан харамж олгодог байсан нь албатуудаа
одоогийнхоор бол тогтвортой, сэтгэл санаа
ханамжтай байлгах гол хэрэгсэл болгож байжээ.
213. “Соёрхлыг сонгуулбал .........“Тэг,
Баяд ах дүү нараа цуглуулж
мянгатныг чи захиртугай!” гэж зарлиг
болов.
218. Цагаан гуагийн хөвүүн, Нарийн-
Тоорилд өгүүлрүүн: ...... Одоо эцгийн
гавъяаг хүртэж, өнчдийн тусламжаас
авч бай” ....... ах дүү нэгүс нараа
цуглуулж, чи ургийн урагт хүртэл
захирч бай” гэж зарлиг болов.
205. Боорчи, баруун гарын Алтай
орчмын түмнийг мэдэж захиртугай”
гэж зарлиг болов
125. Шихихутугийг “Бүх улсын
доторхи хулгайг цээрлүүлж, худлыг
мохоож, үхүүлэх ёстойг үхүүлж,
яллах ёстойг яллааж бай” гэж бүх
улсын дээд заргач (шүүгч) болгов.
Албан тушаал, эрх мэдлийн зохицоог харуулж
байна.

5. 187. “Бадай Хишилиг хоёр,........Одоо
ба ирээдүйд ургийн ураг хүртэл
миний суурийг залгамжлагчид, энэ
хоёрын хүргэсэн тусыг үүрд санаж
явтугай” гэж зарлиг болов.
144. Чингис хаан өгүүлрүүн: “Би одоо
юу гэх вэ? Намайг урьд гурван
мэргидэд хөнөөгдөж, Бурхан халдунд
хоргодо:, гурвантаа нэгжүүлэхэд чи
миний амийг нэг авч гарлаа. Одоо чи
бас хальж бүхий цусыг амаар шимж
аминд минь нэг оров. Бас цангаж
ядран байхад амиа өрж нүд үзсээр
дайсны дотор орж ундаан авчирч
аминд минь оров. Энэ гурван ачийг
чинь үүрд мартахгүй” гэж зарлиг
болов.
Сэтгэлзүйн урамшууллыг харуулсан.
206. Мухулайг ургийн урагт хүртэл
улс гүрний гоо ван болгоё” гэж гоо
ван нэр өгөв.
216. Бэхи өргөмжлөгдөөд цагаан дээл
өмсөж, цагаан морь унаж, дээд
сууринд сууж, он сарыг олж сонгож
байтугай” гэж зарлиг болов.
Цол хэргэмээр татаж байсан.
Сургалт
хөгжил
224.“Бидний дэргэд дотно явж
суралцъя гэж бидэнд ирэх ардыг бүү
хориглотугай” гэв.
235. “Хубилай чи...........Бидүгүн, их
дуулгаргүй тул би буруушааж,
мянганы ноён болгосонгүй. Чи
түүнийг сургаж үз. Тэр чамтай
зөвшиж нэг мянганыг захирч явтугай.
Бидүгүнийг хойш ямар болохыг бид
үзье” гэв.
235.Чингис хаан соён зарлиг болруун:
......Халамж тус хүргэхээ Хайрт Алха
минь мэдтүгэй. Энэ биеэ хэврэг
боловч Эрхэм нэр мөнх шүү. Саруул
ухаанаас илүү Сайн нөхөр
байдаггүй.......... хэрэгтэй Ариун явбал
ашид тустай гэж сургасан ажээ.
78. Тэмүжин Хасар хоёр гэрт ирж
ороход үжин эх .......... Сүүдрээс өөр
нөхөргүй Сүүлнээс өөр ташуургүй
байхад .... гэж эртний үгийг иш татаж,
өвгөдийн үгийг үндэс болгож
хөвүүдээ ихэд буруушаан зэмлэв.
Залгамж халаа, үр хойч, албат иргэддээ өөрийн
биеэр үлгэрлэн, үгийн уран цэцнээр ухааруулан
сургаж байснаас гадна дайн байлдаанд
дагалдуулан сургаж, үр хүүхэд, удирдагчдыг
багаас бэлтгэн сургадаг байсан нь залгамж
халаагаа эртнээс төлөвлөдөг байсныг харуулж
байна.
Албан
тушаал ахих
төлөвлөлт
216. Монголын төр ёсонд бэхи ноёдыг
өргөмжлөх заншил бий. Ахмад үеийн
хүнээ бэхи болгодог заншилтай тул
баарин ахын ураг, Үсүн өвгөнийг
бэхи болгоё.
Чингис хаан удаан хугацаагаар тогтвортой
ажилласан, өөрийнхөө ур чадварыг харуулсан,
үнэнч хичээл зүтгэлээ харуулсан албат нараасаа
удирдах албан тушаалтнуудыг сонгодог байжээ.
Түүний цэрэг ард хэн ч бай, гарал үүслээсээ үл

6. 214. Бас Чингис хаан, Борохулд
өгүүлрүүн: “Миний эх, Шигихутуг,
Борохул, Хүчү, Хөхөчү та дөрвийг
дүрвэсэн иргэний нүүсэн нутгаас
Хөдөөнөөс олж Хөлдөө бүүвэйлж
Хүмүүжүүлэн тэжээж Хүзүүнээс чинь
татаж Хүний зэрэг болгож Эгмээс чин
татаж Эрийн зэрэгт оруулж Хөвүүд
бидний нөхөр сүүдэр болгоё гэж
тэжээжээ. Миний эхийн тэжээсэн
ачийг та нар их хариулан зүтгэв.
хамааран гагцхүү авьяас чадвар, хичээл
зүтгэлээрээ шалгарч, эзэн хаандаа үнэнч байваас
ямар ч албан тушаалд томилогдох боломжтой
болсон ба эл зарчмыг төрийн бодлогын
хэмжээнд гаргаж тавьсан нь тухайн үед өөр
хаана ч байгаагүй шинэлэг зүйл байсан бөгөөд
цэрэг ардыг албандаа үнэнч зүтгэхэд нь чухал
нэгэн хөшүүрэг болж байсан.
Дараахи байдлаар албан тушаал ахих боломжтой
байсан нь хүний нөөцийн удирдлагын одоогийн
карьер төлөвлөлтийн агуулгатай дүйж байгаа
билээ. Үүнд:
1. Шууд үйл хэргээрээ шалгарч албан тушаалд
очих
2. Тодорхой хугацаанд туршигдан шат
дарааллаар
Хүний нөөцийн сонгон шалгаруулалт
Их эзэн Чингис хааны анд нөхөр, ард иргэдийг хэрхэн, ямар шалгуураар сонгон
шалгаруулдаг байсан нь онцгой билээ. Тиймээс ч дэлхийн талыг эзэлсэн агуу их эзэн
хааны хүч нь тэр байсан буй за.
1. Чингис хаан Өгөдэйг Их Монгол улсын хааны орыг залгамжлуулахаар
гэрээслэх үедээ, сайд ноёддоо хандан “Бэлэгдэл ба ёс жаяг, хаант ёсыг
сахихыг хичээнгүйлдэг хэн бүхэн Цагайдайг дага, мөнгө баялаг, тайван
намбатай байхыг хичээгсэд нь Өгэдэйг дага, хүмүүстэй эелдэг, зориг самбаа,
эрдэм номтой, зэвсэг эзэмшихийг хичээгчид нь Тулуйг дагатугай.” хэмээн
тэдний дадал, чадвар, хувийн шинжийг тодорхойлж байжээ.
2. Мөн Саратул улсыг эзэлж дуусаад Чингис хааны зарлигаар хот, хотод дарга
тавихад Өргнэчи хотын...........Хоромши Масхуд, эцэг Ялавач Мусхуд нарыг
хот газрын ёс заншлыг мэдэх тул .....Монгол дарга нарын хамт хотуудыг
захируулж зөвлөгч нараар томилсон нь тодорхой асуудлыг сайн мэдэх
мэргэшсэн, эрдэм мэдлэгтэйг олж харсан хэрэг байжээ.
3. "Арван хүмүүнийг байлдаанд зохих ёсоор засан тулалдаж чаддаг хүнд мянгат,
түмтийг ч өгч болно. Тийм хүн тэднийг ч байлдаанд удирдаж чадна” [5]
хэмээснээс үзвэл цэргийн ноёныг шалгаруулахдаа цэргийг удирдан зохион
байгуулах чадвар, одоогийн хэлээр бол даргалах (даргархах бус) авьяас
чадвар буюу хүн ёсоор хандаж, тэдний зовлон жаргалыг бие сэтгэлээр
мэдэрдэг байх хэрэгтэй гэсэн шалгуур тавьж байжээ.
Тиймээс түүний цэрэг ард хэн ч бай, гарал үүслээсээ үл хамааран гагцхүү авьяас
чадвар, хичээл зүтгэлээрээ шалгарч, эзэн хаандаа үнэнч байваас ямар ч албан
тушаалд томилогдох боломжтой, энэ зарчмыг төрийн бодлогын хэмжээнд гаргаж
тавьсан нь тухайн үед өөр хаана ч байгаагүй онцгой шинж байсан. Чингис хаан
цэргийн авьяаслаг ноёдыг сонгон олох "нүдтэйгээс” гадна аравтын ноёноос эхлэн
түмний ноён хүртэл цэргийн даргалах бүрэлдэхүүнд нэгэн ижил хатуу шаардлага
тавьж, тэднийг сурган боловсруулахад ихээхэн анхаарч байсан нь цагийг эзэлсэн суу
билэгт өрлөг баатрууд төрөн гарах нөхцлийг бүрдүүлжээ.
Чингис хааны хүнийг таних, сонгох чадвар нь хамтран зүтгэгчдээ хэрхэн сонгож
байснаас харагддаг. Хамтран зүтгэгчид нь сэтгэлийн хүлгээр нөхөрлөсөн, насан

7. туршдаа үнэнч зүтгэсэн хүмүүс байсан бөгөөд тэд тухайн үеийн Монголын
үнэнчийн сонгодог жишээ билгэ тэмдэг болж ард иргэд, цэргүүдэд үлгэр дууриалал
болж байсан байна. Түүний Монголын их эзэнт гүрнийг байгуулалцан төр барьж
байсан алдарт 9 өрлөг жанжин жалайрын Мухулай, зүрчидийн Чуу мэргэн, аруладын
хөлөг Боорчи, сүлдүсний Сорхон шар, урианхайн Зэлмэ, бэсүдийн Зэв, ойрадын Хар
хиру, жүрхэний Борохул, татарын Шихихутуг гэсэн есөн хүний шинж чанарыг
(Хүснэгт 2) түүвэрлэн шинжилсэн.
Хүснэгт 2. Чингисийн өрлөг жанжингуудын хувийн шинжүүд
9 өрлөг Монголын нууц товчоо Дүгнэлт
Ж-1
Зэв
146. Зэв өгүүлрүүн: “Уулан дээрээс харвасан хүн би билээ.
Одоо хаан намайг Алъя гэвэл ал Алганы төдий газрыг Алаг
болгож үмхийрэх Алд бие байна Аваръя гэж санаад Амий
минь соёрхвол Халд гэсэн газарт чинь Харайж очоод би Хар
усыг цалгитал Хад чулууг хэмхэртэл Харь дайсныг довтолж
Хаан чамд тусалъя. Цээлийн усыг цалгилтал Цэгээн чулууг
хагартал Чин зоригийг гаргаж, Чингис чамд тусалъя. Хүр
гэсэн газарт чинь Хүрч очоод би Хүр чулууг хэмхэлье
Хүний зүрхийг шанталъя! гэв.
 шударга чанар
 үнэнч тогтвортой
 зориг
 шийдэмгий
 авъяас чадвартай
 овсгоо самбаатай
 алсыг харах
чадвартай
193. .......тугаа тахиж мордоод Зэв Хубилай хоёрыг Хэрлэн
өөд тагнуул болгож явуулав.
 овсгоо самбаатай
 тэсвэр тэвчээртэй
 үнэнч
195. .......Ширмэн төмөр магнайтай Шивээ хурц хэлтэй Ган
төмөр зүрхтэй гадас цүүцэн хошуутай Галзуу дөрвөн нохой,
Түмэн амьтныг хядахаар Төмөр гинжээс мултарч Шууд
барьж идэхээр Шунахай шүлсээ савируулж айсуй Шүүдрээр
унд хийж Шүлсээр хоол хийж Салхиар унаа хийж Саадгаар
нөхөр хийж явдаг Зэв, Хубилай тэргүүтэй Зэлмэ, Сүбэдэй
дараатай Тэмүжин андын тэжээсэн Төр дөрвөн ноход
Тэмүүлэн хүрч ирэв”....
 үнэнч
 хувийн үлгэрлэл
сайтай
 хариуцлагаа
ухамсарласан
 удирдан дагуулах
 цэцэн ухаантай
 итгэлтэй
221. Бас Зэв, Сүбээдэй хоёрыг өөрийн олсон зөөсөн иргэнээ
мянгат болгож, захирагтун гэв.
 Итгэлтэй
237. Зэв, Найманы Хүчүлүг ханыг нэхэж Сариг гүн гэдэг
газарт гүйцэж сөнөөгөөд ирэв.
 Дайчин зоригтой
 Ур чадвартай
247.Зэв Хуйханаг баатар хоёрыг манлай болгож илгээв......
Зэв өгүүлрүүн: “дайсныг өдөж бэхлэлтээс гаргаад байлдъя”
гээд цэргээд ухруулав. Зэвийн цэрэг ухрахыг үзээд “Нэхэж
байлдъя” гэж Хятадын цэргүүд уулыг бүрхэж, хөндийг
дүүрэн нэхэж, Сюнь-дэ-фу-гийн хошууг хүрмэгц Зэв гэдрэг
эргэж довтлоод нэхэж ирсэн дайсны цэргийг сөнөөж дарав.
 Удирдан дагуулах
чадвартай
 овсгоо самбаа
247. Зэв, Дүн чан балгасанд хүрээд шууд эзэлж барахгүй
буцаж зургаан хоногийн газар яваад гэнэт эргэж, хөтлгөө
морьтой цэргийг шөнө турш давхиулж, Дүн чаныг
санамсаргүй байхад нь дайран эзэлжээ
 Овсгоо самбаа
Зэлмэ
Ж-2
144. Зэлмэ өгүүлрүүн: “Чамайг зовуурь байхад хол явахаас
эргэлзэн айж сандран, залгихыг залгиад асгахыг асгаад
байсан билээ. Хэвэлд минь бас үлэмж оров” гэв.
.......баригдвал би тэдэнд ингэж хэлнэ: Би танд орох дуртай
билээ. Гэтэл манайхан үүнийг мэдэж, намайг барьж алъя
гэж хувцсыг минь цөм тайлж, гагцхүү өөмдийг тайлаагүй
байтал, би мултарч танд дутааж ирэв гэж хэлнэ. Миний
үгийг тэд үнэмшиж надад хувцас өгч асарна. Би тэгэхэд нэг
морь олж унаад хүрч ирж чадах биш үү? Би ингэж бодоод
 Тусч
 Сэцэн мэргэн
 Овсгоо самбаа
 Хариуцлага хүлээх
чадвартай
 Итгэлтэй
 Алсын хараатай
 Итгэлтэй
 шийдэмгий

8. хааны зовсон биеийг амруулъя гэж нүд цавчих зуур шийдэж
одсон билээ” гэв.
Зэлмийг магтсан нь: “Ороо гөрөөсний Отлого болсон
дайсны Зүрхийг чичрүүлсэн Унах морьгүй болоход Унаа
авчирч өгсөн Ундаасан цангах цагт Уух дарс өгсөн Сэргэг
бага нойртой Сэцэн мэргэн ухаантай Улс төрийн төлөө
Урьд цагаас зүтгэсэн Урианханы сайн Зэлмэ минь” гэж
магтав.
 Дайчин зоригтой
 Авъяас чадвартай
 Бяр чадалтай
 Ухаалаг
 Тусч
Зэлмэ хэлэв: “Үхэх амиа Хайрлахгүй Үгүйрэх малаа
Харамлахгүй Үзэгдэх дайсныг Халтиртал дайрч Замдаа
тохиолдсоныг Зад цохиж Мөртөө тохиолдсоныг Мөлт
цохиж Хар тугий нь Хамран авч Барьсан хүний нь Байлдан
алж Хийсэх тугий нь Гишгин дэвсэж Урианхай тугий нь
Уландаа гишгэж Дайсны сүрийг Даран сөнөөж Дахин босох
Чадлы нь мөхөөе” гэв.
 Ашиг хонжоо
хардаггүй
 Зоригтой
 Шийдэмгий
 Үнэнч
 Зүтгэлтэй
125. “Сүүдрээс өөр Нөхөргүй байхад Сүүдэр минь болж
Сүүлнээс өөр Ташуургүй байхаад Сүүл минь болж Сэтгэлий
минь сэргээж Санаагий минь
амруулсан Зүрхний дотно нөхөд минь Та хоёр хамгаас урьд
ирж нөхөрлөсөн тул хамгийг ахална”
 Удирдан дагуулах
чадвартай
Боорчи
Ж-3
90. Боорчи өгүүлрүүн: “Би чамд нөхөр болж ирээд энд яаж
үлдэнэ” гээд хоёулаа хамт довтолж ороод шарга морьдыг
хөөж гарав.
 Тусч
148. Боорчи Мухулай хоёр, зөв явдлыг минь зөвшөөрөн,
тэтгэж, буруу явдлыг минь буцаан зогсоож энэ их сууринд
хүргэв.
 Цэцэн мэргэн
90. Боорчи өгүүлрүүн: “Нөхөр чи нум сумаа надад өг. Би
харвалдъя
 Дайчин зоригтой
90. Боорчи өгүүлрүүн “би сайн нөхөр чамайг мунгинаж явна
гэж тус болохоор ханилж явсан билээ. Би олз эрсэнгүй. Би
Наху баяны ганц хөвүүн тул миний эцгийн зөөсөн хураасан
хөрөнгө надад элбэг хүрнэ” гэж эс авав.
 Ашиг хонжоо
хардаггүй
95. Цотанг хариулаад Боорчийг нөхөрлөе гэж урьд
Бэлгүтэйг илгээв. Бэлгүтэйг ирмэгц Боорчи эцэгтээ үл хэлэн
бөгтөр хонгорыг унаад бор өрмөг (хэвнэг)-өө бөгтрөөд
элгүтэйн хамт явж ирэв. Боорчийн, Тэмүжинтэй нөхөрлөсөн
ёс тийм.
 Үнэнч
125. “Сүүдрээс өөр Нөхөргүй байхад Сүүдэр минь болж
Сүүлнээс өөр Ташуургүй байхаад Сүүл минь болж Сэтгэлий
минь сэргээж Санаагий минь амруулсан Зүрхний дотно
нөхөд минь Та хоёр хамгаас урьд ирж нөхөрлөсөн тул
хамгийг ахална”
 Итгэлтэй
Боорчи урагшаа алалдаж байх зуур, хойшоо харж түүнд
өгүүлрүүн: “Эрх хүн ганц суманд унадаг билүү? Эврээ
цохиулсан ишиг мэт, эргэлзэн салганах чинь юу вэ?” гэвэл,
Борохул, мориныхоо буруу талаас харайж мордоод
халхавчаа барьж хайхралгүй байлдаж явав.

148. Боорчи хэлэв: “Өрсөлдөн ирэх дайсны Өмнөх замыг
бөглөж Халдан ирэх дайсны Харайх замыг хааж Ачит эзэн
чиний Амь биеийг хамгаалж Алтан жолоогий чинь
Алдалгүй дагаж Хандсан зүгт чинь Хагацалгүй явъя” гэв.
 Тууштай
148. Боорчи Саарал мориндоо мордож Самуун дайсны
өмнөөс Санаа зоригийн асууруун: “Та юун хүн бэ? Ёст хүн
бол ёсоо хэл! Нэрт хүн бол нэрээ хэл” гэвэл тэд өгүүлрүүн:
“Нэрээ асуулцахаар Ирээгүй бид, Нэвширтэл байлдахаар
Ирлээ бид”. Боорчи хэлэв:
 Зоригтой

9. 148. Боорчи урагшаа алалдаж явах зуур хойшоо Чуу
мэргэнийг харж өгүүлрүүн: “Үй Чуу мэргэн, байз! Эзэн
хаан төлөө ингэж зүтгэдэг билүү! Нүхнээс гарсан алагдаага
мэт годхийн зугтах чинь юу вэ?”........
Боорчи урагшаа алалдаж байх зуур, хойшоо харж түүнд
өгүүлрүүн: “Эрх хүн ганц суманд унадаг билүү? Эврээ
цохиулсан ишиг мэт, эргэлзэн салганах чинь юу вэ?”
 Удирдан дагуулах
Айл зуур явахад Алаг бяруу мэт номхон байвч Алалцах
дайсантай уулзахад Арслан барс мэт догширч Аюулт
дайсныг дарахын төлөө Амь биеэ үл хайрлагч Ачит хүлэг
Боорчи минь! Ханилж явах цагт Хар бяруу мэт номхон
байвч Хатгалдах дайсантай тулах цагт Харцага шонхор мэт
догширч Харийн дайсныг дарахын төлөө Халуун амиа үл
бодогч Хайрт хүлэг Боорчи минь! Инээлдэн явах цагт Ижил
бяруу мэт номхон байвч Ирэх дайсан учрахад Идэт араатан
мэт догширч Идэмхий дайсныг дарахын төлөө Итгэлт биеэ
үл хайрлагч Ивээлт нөхөр Боорчи минь! Наадан явах цагт
Намрын унага мэт эелдэг боловч Нанчилдах дайсантай
учрахад Начин шонхор мэт довтолж Насан ямагт зүтгэсэн
Найз хүлэг Боорчи минь! Харил буцалгүй явагч Хаан эзнээ
дагагч Хайрт хүлэг Боорчи минь” гэж магтан дуулав.
 Даруу төлөв
 Дайчин зоригтой
 Үнэнч
 Тууштай
 Эв эетэй
Борохул
Ж-4
148.Борохул хэлэв: “Харвах сумны Халхавч болж Хангинах
зэвийн Бамбай болж Итгэлт эзэн чиний Идэт биед Ирт мэс
Бүү хүргэе” гэв. Мухулай хэлэв: "Дайсныг дарж Олзыг
оруулж ирэх дайсны Ирийг мохоож Буцах дайсныг Бултыг
хядаж Хүлэг мориныхоо Сүүл дээгүүр Хүдэн манан
татуулж Унасан мориныхоо Дэл дээгүүр Ургах сайхан
нарны Улаан гэрлийг цацруулж Байлдаан бүхэнд ялсан
Баяртай сайхан мэдээг Баатар чамдаа хүргэе” гэв.
 Дайчин зоригтой
 Авъяас чадвартай
Борохулыг магтсан нь: “Хяргах суманд Халхавч болсон
Сурхирах суманд Саравч болсон Толгойгоо шархтахад
Тохмоо эс алдсан Хушиний сайн Борохул минь” гэж магтав.
 Тусч
 Хариуцлага хүлээх
чадвартай
173. Бас хоромхон зуур болоод нэгэн морьтой хүн айсуй
харагдав. Үзвэл, нэгэн хүн мэт байтал, дор нь хүний хөл мэт
юм унжилзаж байна. Хүрч ирэхэд үзвэл: Өгэдэйн хойно
Борохул сундалж ирэв. Борохулын амны завжнаас цус
цувирч байна. Учир нь Өгэдэйн хүзүү суманд шархтсан тул
Борохул, түүний асгарсан цусыг амар шимж, зангирсан
нөжийг завжаар цувируулж ирэв.
 Үнэнч итгэлтэй
214. Борохул надад нөхөр болж Хурдан аянд мордож
Хуртай шөнө тохиолдовч Хоол ундгүйгээр Хоосон
хонуулсан удаагүй, Яаралтай дайнд мордож Ямар ч
бэрхшээл тохиолдовч Шөл тасалдуулж Өл алдуулж
байсангүй
 Хариуцлагатай
Шихихутаг
Ж-5
148.Шигихутуг хэлэв: “Хол ойрыг харагч Хоёр хурц
нүдээрээ Монгол аймгийг Мохтол Мэргэд аймгийг
Мэгдэртэл Тайчууд аймгийг Далдиртал Сарын газрыг
саравчлан харж Жилийн газрыг Жилэвчлэн үзэж Хар
нүдний цэцгийгээр Хаан чамдаа тусалъя Эргэх нүдний
харцаар Эзэн чамдаа тусалъя” гэв.
 Тусч
 Алсыг харах
чадвартай
 Холч ухаантай
148.Шигихутугийг магтсан нь: “Мэргидийг мэгдүүлж
Монголыг мохоож Тайчуудыг таньж Дайсныг даралцсан
Татаарын Шигихутуг минь” гэж магтав
 Хүн таних шинжих
чадвартай
148. Тэгэхэд Шигихутуг өгүүлрүүн: “Тэднээс үг асуух
хэрэггүй. Таньсан тайчууд байна. Татгалзалгүй байлдъя”
гэв.
 Шийдэмгий

10. 203. Бас Шигихутугийг “Бүх улсын доторхи хулгайг
цээрлүүлж, худлыг мохоож, үхүүлэх ёстойг үхүүлж, яллах
ёстойг яллааж бай” гэж бүх улсын дээд заргач (шүүгч)
болгов.
 Үнэнч
 Хариуцлагатай
 тууштай
203. Шигихутуг өгүүлрүүн: “Миний мэтийн өргөдөл
(өргөмөл) дүү, хааны дүүтэй адилаар хувь өмч авч яаж
болох вэ? Хаан соёрхвол, байшин гэртэй, балгас хотын
иргэдээс авъя”
 Ашиг хонжоо
хардаггүй
242. Боорчи Мухулай Шигихутуг гурав өгүүлрүүн: “Өөрийн
Мухулай Шигихутуг гурав өгүүлрүүн: “Өөрийн голомтыг
сөнөөх мэт, өөрийн гэрийг эвдэх мэт болох биш үү. Сайн
эцгийн чинь гэрээс болж үлдсэн ганц авга чинь бишүү.
Түүнийг үгүй хийж яаж болно? Түүний ухаж мэдсэнгүйд
уучилтайг. Сайн эцгий чинь багын нутагт голомтондоо утаа
гаргаж яваг” гэж халуун сэтгэлээр ятгаж хамраасаа утаа
гартал хэлсэнд...
 Алсыг харах
чадвартай
 Ухаалаг
 Шүүмжлэлтэй
хандах чадвар
252. Шигихутуг өгүүрүүн: “Урьд энэ Жунду хот ба
Жундугийн эд юм Алтан хааных байв. Одоо Жунду, Чингис
хааных болов. Чингис хааны эд уусрыг чи яагаад далдуур
хулгайлан авчирч өгч байна? Үүнийг би авахгүй” гэж
Шигихутуг эс авав......
Шигихутугийг “Чи их ёсыг сэтгэжээ” гэж маш сайшаан
соёрхож, “Чи миний үзэх нүд, сонсох чих бишүү” гэж
зарлиг болов.
 Ашиг хонжоо
хардаггүй
 үнэнч
257. Чингис хааны урьд Шигихутуг манлайлан явав.  Үлгэрлэн дагуулагч
Чуу мэргэн
Ж-6
148.Чуу мэргэн хэлэв: “Довтлон орох чадалгүй боловч
Тогтсоныг бататгах чадалтай би Эрчлэн дайрах чадалгүй
боловч Эвдэрснийг сэлбэх чадалтай би. Уульхай зантай Чуу
мэргэн би, Уулгалан орох цаг болоход Ухрах зугтах
магадгүйг Урьдаас хаандаа хэлье. Улс орноо тогтоосон
хойно Учиртай үгээрээ тусалж чадна. Харь дайсныг довтлох
цагт Хаан эзэн Чингис чамд Хашир миний боломжит үг
Хааяа боловч тус болно”гэв.
 Эрдэм чадалтай
148.Чуу мэргэнийг магтсан нь: “Зарлигийг минь алдалгүй
дагаж Заасныг минь эндэлгүй гүйцэтгэж Дайсны тэргүүнийг
Тас харваж Унасан зээрд морий нь Уулгалан булааж
Хатгалдах дайсныг Хага цохиж Зөрчилдөх дайсныг Цөм
цохисон Зүрчидийн Чуу мэргэн минь” гэж магтав.
 Холч ухаантай
 Үнэнч
 Шударга
 Цэцэн үгтэй
148. Чуу мэргэн эргэж ирээд инээж өгүүлрүүн: “Зэргэлдэн
байлдъя гэхэд, зэв дутаад байна” гэвэл эзэн алтан саадгаасаа
шунхт зэвээ сугалж өгөв. Чуу мэргэн, шунхан зэвийг
сумлан татаж, суниалган дэлж, эрхидэн сойж, эргүүлэн
чиглүүлж, дайсны тэргүүнийг тас харваж, зээрд халзан
морийг барьж ирээд эзэнд унуулав. Эзэн тэр морийг унаж
үзвэл нисэх шувуу, хийсэх салхи мэт байв.

 Хариуцлага хүлээх
чадвартай
 Суралцан хөгжих
чадвартай
 Эрэмгий чадалтай
Ж-7
Мухулай
148.Мухулайг магтсан нь: “Дайсныг даралцаж Олзыг
оруулалцаж Ирэх дайсны Ирийг мохож Буцах дайсны
Борвийг хянгардаж Хүлэг мориныхоо сүүл дээгүүр Хүдэн
манан татруулж Унасан мориныхоо дэл дээгүүр Ургах
нарыг гийгүүлж Дайсны хөрөнгөнөөс Тасархай утас
орхилгүй Хугархай зүү гээлгүй Хураан авч ирсэн Жалайрын
сайн Мухулай минь” гэж магтав.
 Итгэлтэй
 Үнэнч
 Дайчин зоригтой

11. 209. Боорчи, Мухулай, Борохул, Чулуун дөрвөн хүлэг
баатраа дэргэдээ авч, хатгалдах өдөр хамгийн түрүүнд
урууд, мангудын цэргийн Жорчидай Хуилдар хоёроор
толгойлуулан мордуулбал сая миний сэтгэл бүрнээ амардаг
билээ” гэв
 Итгэлтэй
240. Борохулыг хорь түмдэд алагдсаныг сонсоод Чингис
хаан манш хилэгнэж өөрөө морилохыг завдвал, Боорчи
Мухулай хоёул Чингис хааныг ятгаж болиулав.
 Холч ухаантай
266. Одоо миний итгэлт янаг нөхөд Боорчи Мухулай та хоёр
биш үү!”
 Итгэлтэй
Ж-8
Хар хиру
148. [Суут богд Чингис хаан, зах нутаг нутаглаж явахын
цагт нэгэн өдөр дотоод есөн сайдаа авч мөр хайж, бараа
харж яваад зарлиг болруун: “Аль ч зүгээс ямар ч дайсан
ирэх магадгүй, есөн сайд минь гурван хэсэг болж яв” гэж
зарлиг болов. Эзний зарлигийг дагаж Зэлмэ, Чуу мэргэн,
Шигихутуг гурвуул нэг хэсэг болов. Боорчи, Борохул,
Мухулай гурвуул нэг хэсэг болов. Сүлдүсний Сорхон-шар,
бэсүдийн Зэв, ойрдын Хар хирүгэ гурав нэг хэсэг болж гэрт
үлдэв.
 Хэв шинжтэй
холбогдох мэдээлэл
байхгүй.
Хариуцлагатай алба
хашиж байснаас
дүгнэхэд үнэнч,
итгэлтэй хүн байсан
боловуу гэх таамаг
байна.
Ж-9
Сорхон
шар
82. Сорхон-шар яг тохиолдон үзэж өгүүлрүүн: [Усанд
чилмий (ором)-гүй, огторгуйд мөргүй тул чиний ингэж
хэвтэх зөв байна. А.то] “Чи ийм аргатай бөгөөд нүдэндээ
галтай, нүүртээ гэрэлтэй хүн тул тайчууд ийнхүү атаархах
ажээ. Чи ингээд хэвтэж бай. Би чамайг зааж өгөхгүй” гээд
өнгөрөн одов
 Ухаалаг
 Овсгоо самбаатай
 Алсыг харах
чадвартай
82. Бас Сорхон-шар, Тэмүжинийг дайрч “Ах дүү тайчууд
нар, ам шүдээ билүүдэж айсуй явна. Чи хатуужин хэвтэж
бай”
 Сургаж
хүмүүжүүлэх
 зөвлөх
145. Сорхон-шар өгүүлрүүн: “Би чамд дотроо гүн итгэсээр
билээ. Яараад яах вэ? Хэрэв яарч урьд ирвэл тайчуудын
ноёд миний хоцорсон эм, хөвүүд ба адуу малыг үнсээр
хийсгэх нь магад тул би яарсангүй. Одоо хаандаа нийлж
ирэв” гэв. Энэ үгийг сонсож, Чингис хаан: “Зөв” гэв.
 Холч ухаантай
 Үнэнч
 Тууштай
 Тэсвэр тэвчээртэй
 Аливаад бодлоготой
ханддаг
Тэрхүү 9 өрлөгийн нийтлэг хэв шинжүүдийг дурьдвал үнэнч, шударга, тууштай, эр
зоригтой, хариуцлагатай, холч ухаантай, үлгэрлэн дагуулагч, тусч, итгэлтэй зэрэг хэв
шинжтэй хүмүүс байжээ (Хүснэгт 3) гэвэл Чингисийн удирдлагын сонгон
шалгаруулах үндсэн шалгуур нь итгэл ба үнэнч зан чанар байсан байна.
Хүснэгт 3. Есөн өрлөгийн хувийн шинжүүдийн нэгтгэл
Хувийн шинж Ж-1 Ж-2 Ж-3 Ж-4 Ж-5 Ж-6 Ж-7 Ж-8 Ж-9
Шударга чанар + + + + + 5
Үнэнч тогтвортой + + + + + + 6
Тууштай эр зоригтой + + + + + + + 7
Овсгоо самбаатай + + + 3
Тэсвэр тэвчээртэй + + + 3
Шийдэмгий зоримог + + + + 4
Ажилч хичээнгүй + + + 3
Оюуны чадвар сайтай + 1
Бяр чадалтай + 1
Ухаалаг + + + + + + 6
Холч ухаантай + + + + + + 6
Үлгэрлэн дагуулах + + + + 4
Хариуцлага хүлээх + + + + + 5

12. чадвартай
Тусч + + + + + 5
Ашиг хожоо хардаггүй + + + 3
Даруу төлөв + 1
Эв Эеийг эрхэмлэдэг + 1
Суралцан хөгжих
чадвартай
+ 1
Эрдэм чадалтай + + 2
Итгэлтэй + + + + + 5
Тайлбар: (Ж-Жанжин), 1-Зэв, 2-Зэлмэ, 3-Боорчи, 4-Борохул, 5-Шихихутуг, 6-Чуу мэргэн, 7-Хар хирү,
8-Сорхон-шар
Тухайн үеийн үнэнч, шударга, тууштай, эр зоригтой, хариуцлагатай, холч ухаантай,
үлгэрлэн дагуулагч, тусч, итгэлтэй хэв шинжүүд давамгайлсан хүнийг бидний
одоогийн ойлголтоор “Зөв” хүн хэмээн үздэг байжээ. Орчин үеийн байгууллагын
удирдлагын зүгээс авч үзвэл хууль дүрэм чандлан сахидаг, үүрэг даалгаврыг ягштал
биелүүлдэг, худал хэлдэггүй, хуурдаггүй, зорилгоосоо хазайдаггүй, зүтгэлтэй,
өөртөө итгэлтэй, аливаад бодлоготой ханддаг, алсыг харж шийдвэр гаргадаг,
манлайлагч, нууцыг хадгалах ёс зүйтэй, ашиг хонжоо хайдаггүй, эрх мэдэл албан
тушаалд шунадаггүй, эрдэм мэдлэгтэй, ажил мэргэжилдээ чадамгай хүн юм.
Чингис хаан язгууртны үзлийг эрхэмлэдэг байсан авч засаг захиргаа, цэргийн албанд
тушаалд томилохдоо гарал үүсэл, язгуур угсааг ер хардаггүй байсан нь анзаарагдаж
байна. Тухайн хүний гүйцэтгэх чадвар, ёс суртахууны байдлыг эн тэргүүнд тавьж
хүний сэтгэлийн дотоод ертөнцийг танихыг чухалчилдаг байжээ. (Хүснэгт 4) Чингис
хааны удирдлагын тогтолцооны зарчим нь монгол хүний, монгол үндэстний сэтгэл
зүйн онцлогт сайтар тулгуурлан харилцагчаа өөртэйгөө адилтгах, тэрээр хүний
оронд өөрийгөө тавьж асуудлыг тэр хүний нүдээр олж хардаг байсан ба түүний үр
дүнд хүний дотоод сэтгэл, дотоод ертөнцийг ойлгож болно гэдэгт оршиж байжээ.
Тэрээр “Тал нутагт байгаа бүхэн алган дээр байгаа мэт тодхон харагддаг шиг, тал
нутгийн хүний сэтгэлийг ч алган дээрээ тавьсан мэт харж болдог юм. Чиний эр
нөхөр, түүний өвөг дээдэс, чи өөрөө ч энэ талын алган дээр төрж өссөн болохоор тал
шигээ уудам сэтгэлтэй байх учиртай. Хүний сэтгэлд буй бүхэн цээжин цаана
нуугдан байвч түүнийг алган дээрээ тавьсан мэт харахыг хичээ” хэмээн сургасан нь
бидэнд заавал дагаж мөрдөх, бодогдох алтан дүрэм билээ.
Хүснэгт 4. Чингис хааны сонголтын зарчим
Сонгодог байсан шалтгаан Сонгодоггүй байсан шалтгаан
1. Нэр төр алдар хүндээ өөрийн амь нас, эд
баялгаасаа дээгүүр тавьдаг хүмүүс
2. Эд баялаг, өөрийн амь насаа нэр төр, алдар
хүндээсээ дээгүүр тавьдаг хүмүүс
Тийм хүмүүс юунаас ч айдаггүй зоригтой байдаг.
Тодорхой үүрэг, албан тушаалд томилдог байв.
Ийм хүмүүсийг адгийн доогуур, өөдгүй
боолын шинж гэж үзээд тэднийг урвагчдыг
хайр найргүй устгадаг байв.
 Үнэнч сэтгэл /МНТ148/
 Шударга зан /МНТ149/
 Нэр төрөө эрхэмлэдэг /МНТ148/
 Итгэл эвдэхгүй байх /МНТ148/
 Амин хувиа хичээгч /МНТ147/
 Материаллаг зүйлсийг эрхэмлэгч
шуналтай /МНТ153/
 Аймхай урвамтгай /МНТ188/
 Итгэл эвдэгч, сэтгэлээр тоглогч,
самууруулагч /МНТ200/
Дүгнэлт
Монгол удирдахуйн ухаанд хүний нөөцийн удирдлагатай холбоотой өв туршлага
байдаг гэдгийг цохон тэмдэглэж дараахь ерөнхий дүгнэлтийг хийж байна. Үүнд:

13. 1. Хүний нөөцийн удирдлагын тухай ойлголт нь огт цоо шинэ зүйл биш, бидний
түх соёлд өвлөгдөн хадгалагдан ирсэн соёл юм байна. Ингэснээр Хүний
нөөцийн удирдлага” гэдэг нь гэнэт гарч ирсэн, гаднаас орж ирж нутагшиж
байгаа зүйл биш аж. Эртний өвөг дээдсийн үеэс уламжлагдан ирсэн Монгол
хүмүүжлийн арга ухаанд байсан юм байна.
2. Энэ соёлыг Монголын түүхийн ямар ч эх сурвалжийг авч үзсэн ч нарийвчлан
ойлговоос мэдэж болох юм байна.
3. XIII зууны Монголчууд хүчирхэг байсны учир шалтгааны нэг нууц нь хүндээ
орших бөгөөд Чингис хаан хүнийг удирдах, танин мэдэх тал дээр онцгой хүн
байсан нь бас л өмнөх үеэсээ авсан өв уламжлал, хүмүүжилтэй холбоотой.
4. Өвөг дээдэс маань хүнд анхаарч, бодлогын түвшинд авч үздэг байсныг
Монголын нууц товчооноос харж болох төдийгүй өнөөгийн хүний нөөцийн
удирдлагын үндсэн функцүүд, түүний хэрэгжүүлэх чиг үүргийг хийж байсан
байна.
5. Чингис хааны эв эеийг эрхэмлэсэн хүчирхэг гүрнийг бий болгон нэгтгэх
үйлсэд түүний манлайлал үлгэр жишээ байдал байлдан дагуулал хүнийг
удирдан зохион байгуулах чадвар ихээхэн нөлөөлсөн байна. Тэрээр хүнийг
шинжих баялаг өвтэй байсан юм байна. Сонголтын гол шалгуур нь үнэнч
шударга зан чанар юм байна. Хүний нөөцийн сонгон шалгаруулалт бол хүн
таних арга ухаан юм. Хүний нөөцийн удирдлагад хүн таних билгийн нүдтэй
байх хэрэгтэй гэдгийг ч орчин үед хүнтэй ажилладаг хүн бүр хэлэх байхаа.
Ашигласан ном, эх үүсвэр
[1] Н.Оюунжаргал, Хүний нөөцийн менежмент, Улаанбаатар хот, 2013 он
[2] Ц.Цэцэгмаа, “Хүний нөөцийн менежмент”, Улаанбаатар хот, 2009 он
[3] http://en.wikipedia.org/wiki/Toyota
[4] Д.Лхаашид, ] Д.Лхаашид, Монголын хаад зүтгэлтнүүдийн жолоодохуйн урлаг,
Улаанбаатар, 2008 он
[5] Д.Цэрэндорж, Дэлхийн менежмент, хамаарахуйн Монгол ухаан, Улаанбаатар,
2010 он
[6] Г.Батхүрэл, Т.Дорж, Монголын менежментийн сэтгэлгээний хөгжилт,
Улаанбаатар хот, 2011 он
[7] Х.Пүрэвдагва, Чингис хааны менежементийн товчоон, Улаанбаатар хот, 2004 он
[8] Б. Сарантуяа, Сорхугтани хатан, Улаанбаатар хот, 2013 он
[9] Ж.Уэтерфорд, Чингис хаан, Улаанбаатар хот, 2010 он
[10] Ж.Уэтерфорд, Монголын их хатдын нууц товчоо, 2010 он
[11] Монголын нууц товчоо, Ц.Дамдинсүрэн, Улаанбаатар хот, 1947он