1. Эдийн засгийн антропологийн тодорхойлолт, түүхэн тойм1
Америкийн антропологич Стуарт Платтнерийн (Stuart Plattner) эмхэтгэн
найруулсан Эдийн засгийн антропологи (Economic Anthropology) хэмээх бүтээл анх
1989 онд хэвлэгдсэнээсээ хойш олон улсын их дээд сургуулиудын эдийн засгийн
антропологийн тулгуур гарын авлага болж 1994 оноос 2000 оныг хүртэл жил бүр
дарааллан дахин хэвлэгджээ. Платтнер энэ бүтээлдээ 1950-аад оноос хойш эдийн
засгийн антропологи эхлэн хөгжсөн гэж үзвэл тэр цагаас хойш тулгуур бүтээлүүд
болон орчин үеийн асуудлуудынх нь хамт эмхэтгэн бүтээлдээ хамруулахыг
оролдсон байна.
Судалгааны хүрээ. Судлагдахууны хүрээ царааг нь Платтнер Африкийн Бушмен
(Bushman) овгийн ан гөрөөөөс эхлээд том хотын зах зээл, олон улсын зах зээл
дээрх ханшийн өөрчлөлт Мексикийн тариачдын аж амьдралд ямар өөрчлөлт ав
ирдэг, том хотын зах зээлд хүнсний ногоо хаанаас авч хэрхэн худалдаалах гэхчилэн
олон зүйлийн асуудлыг хамардаг гэж тодорхойлсон нь товчоор хэлбэл эдийн
засгийн антропологи хүний нийгэм соёл дахь хүнсээ олж авах хамгийн энгийнээс
хамгийн нарийн төвөгтэй олон улсын эдийн засаг хүртэлх өргөн агуулгыг судалдаг
гэсэн үг юм.
Түүхэн үүсвэр. Эдийн засгийн антропологийн үүсэл гарлыг бүр эртний аялагчид,
колоничлогдчид, эрдэмтэдийн европын бус хүмүүсийн эдийн засаг аж ахуйн тухай
бичиж үлдээсэн зүйлсийг эдийн засгийн антропологийн анхны эх үндэс болсон гэж
үзжээ. Харин 1950-1960-аад оноос дүр төрхөө олж бие даасан антропологийн
доторх нэгэн салбар ухаан болон төлөвшиж эхэлжээ.
Тодорхойлолт. Платтнер эдийн засгийн антропологийг нэлээд хялбар, ойлгомжтой
тодорхойлжээ. Тэрээр эдийн засгийн антропологийн түлхүүр үг болох эдийн засаг,
антропологи, угсаатны зүй (ethnography) гэсэн гурван үгийн холбоог ашиглажээ.
Ингээд “эдийн засгийн байгууламжийг (institution) угсаатны зүйн хэв маягаар
антропологит судлахыг эдийн засгийн антропологи” (Plattner 2000: 1) гэж
тодорхойлсон байна. Цааш нь тэрээр энэ гурван түлхүүр үгээ ямар утгатай олохыг
задлан тайлбарлажээ.
Түүний тодорхойлолт ёсоор бол эдийн засгийн антропологи бол нэгд
антропологи юм гэсэн үг. Энэ юу гэсэн үг вэ гэвэл, антропологи гэдэг хүний
1
Энэхүү хэсгийг доорх бүтээлээс тоймлон бичив.
Plattner, Stuart. 2000 [1989]. Introduction. In Economic Anthropology. Stanford, California: Stanford
University Press. pp. 1-21
1

2. нийгэм, соёлыг бүхэл цогц (holistic) байдлаар нь судалдаг ухаан бөгөөд энэ
утгаараа эдийн засаг гэдэг энэ цогцын салшгүй нэгэн хэсэг тул антропологийн
нэгэн салбар болох нь тодорхой юм. Нэгэнтээ эдийн засгийн антропологи
антропологийн салшгүй хэсэг юм бол энэ учир зүйн хэлхээгээрэй бас угсаатны зүй
(ethnography) болж таарна. Антропологийн судалгааны гол арга зарчим нь нэгэн
нийгэм, соёлд урт хугацаагаар биечлэн судалгаа хийж тайлан тайлбарласан эрдэм
шинжилгээний ажил бичдэг нь угсаатны зүй болдог. Эдийн засийн судалгаа ч мөн
л энэ жишгээр бий болдог тул түүний бас нэгэн онцлог шинж нь угсаатны зүй
(ethnography) болох нь зүйн хэрэг юм. Эдийн засгийн антропологийн Платтнерийн
(Plattner) дурдсан дараагийн онцлог нь “эдийн засгийн шинж чанар” юм.
Эдийн засаг ба Эдийн засгийн антропологи
Эдийн засгийн антропологоос гадна эдийн засгийн ухаанд эдийн засаг
(economics) гэдэг ойлголтыг олон янзаар тодорхойлсон байх боловч мөрдлөгө
болсон ерөнхий зүйл байдаг байна. Платтнерийн эмхэтгэн цомносноор бол эдийн
засаг судлал гэдэг нь [нэгд], солилцооны үйл явц, [хоёрт], өргөн хэрэглээний бараа
бүээгдэхүүн боловсруулж түүнийг хэрэгцээнийх нь дагуу олон нийтийн хүртээл
болгох, [гуравт], хүмүүс аж амьдралынхаа хэрэгцээг хэрхэн хангадаг, дөрөвт, эд
хөрөнгө (wealth) зэрэг олон салаа салбар ухагдахуунуудыг судалдаг ухааныг хэлдэг
гэжээ. Энэ тодорхойлолт эдийн засгийн антропологит хэрхэн тохиромжтой эсвэл
тохиромжгүй талаар Платтнер юм дурдаагүй өнгөрсөн нь магадгүй эдийн засаг
хэмээгчийн тодорхойлолт энэ түвшинд энэ хоёр салбар ухаанд зөрчилдөх зүйлгүй
гэж үзсэнийх бололтой. Харин үүнэс цаашлаад ирэхлээр эдийн засгийн ухааны,
эдийн засгийн антропологи хоёр хэрхэн зөрчилдөж байгааг тоочин тайлбарласан
байна.
Нэн тэргүүнээ тэрээр норматив онол (normative theory) болон дүслэлийн
онол (descriptive theory) хоёрын ялгаан дээр үндэслэн эдийн засгийн ухаан эдийн
засгийн антропологи хоёрын ялгааг тайлбарлажээ. Платтнерийн тайлбарласнаарбол
микро эдийн засагт хүний үйл ажилагааг эийн засгийн аль нэг тогтсон онлоор
тайлбарлах буюу эдийн засгийн ашигтай алхам хийхэд яах ёстойг тэдгээр онол
зааж өгч байдаг байна. Үүнийг норматив буюу урьдчилан заасан (prescriptive) онол
гэдэг ажээ. Энэ бол товчхондоо онолоор практик нь удирдуулж, замчлуулж явна
гэсэн санаа юм. Харин үүний яг эсэргээр эдийн засгийн антропологит дүрслэлийн
онол (descriptive theory) хэрэглэдэг байна. Энэ бол хүний үйл ажиллагааг задлан
шинжилж тэндээсээ онол гаргаж авахыг хэлдэг (Plattner 2000: 6). Энэ мэтчилэн
эдийн засгийн онол сэтгэлгээг эдийн засгийн антропологит өрвүүлэн авч
хэрэглэхэд нэлээд бэрхшээл тулгардаг гэж Платтнер жишээлэн үзсэн нь түүний
эдийн засаг болон эдийн засгийн антропологийн гол ялгаануудыг тайлбарлах нэгэн
ёсны индэр болсон байна. Түүний үзлээр бол энэ хоёр салбар ухааны гол ялгаа нь
эдийн засгийн ухаан капиталист, аж үйлдвэржсэн нийгмийг тайлбарлахад гол
анхаарлаа төвлөрүүлсэнээс болсон байна. Энэ утгаараа эдийн засгийн ухааныг
зөвхөн капиталист, аж үйлдвэрийн нийгмийн эдийн засгийн ухаан болон
төлөвшсөн байна. Ингэж үзвэл, эдийн засгийн ухааны олонх онол арга зүй, чиг
баримжаа аж үйлдвэржээгүй, капиталист бус нийгэм соёлыг тайлбарлахад
зохимжгүй болж таарна. Үүний яг эсэргэр антропологи анхнаасаа аж
2

3. үйлдвэржээгүй, капиталист бус нийгмийг судалсан нь эдин засгийн ухаанаас
ялгарах гол онцлог шинж нь болно. Платтнерийн авсан жишээнүүдийг эмхлэн
цомнож энэ ялгааг тодруулвал эдийн засгийн ухаанд цэвэр эдийн засаг гэдэг
ойлголт нь давамгайлж нийгмийн бусад хүчин зүйлүүдийг чухалчлан үзэхгүй байх
тал ажиглагддаг байна. Ингээд Платтнер Маяа индианчуудын газар тариалан
түүнтэй холбоотой эдийн засгийн асуудал шашны асудалтайгаа нягт холбоотой
байдгийг жишээ болгон тайлбарлажээ. Тэдний хувьд газар тариалангийн
мэргэжилтэн авч ирэн ургацаа хэрхэн нэмэгдүүлэхэд мөнгө зарснаас илүү онгон
шүтээндээ “ном уншуулж” (prayer) засал хийлгэх нь илүү утга төгөлдөр эдийн
засгийн бодит зардал болдог байна. Энэ мэтчилэн эдийн засагт ажилчин, ажилчин
хөлслөгч хоёрын харьцааг зөвхөн энэ утгаар нь л харах бөгөөд ажилчин, ажилчин
хөлслөгч хоёрроос өөр юу ч биш юм шигээр “зөвхөн цэвэр эдийн засгийн” гэж
хязгаарладаг гэж Платтнер шүүмжилжээ. Гэтэл антропологит авч үзэж байгаагаар
бол тэдний харилцаа улс төрийн, ураг төрлийн, нөхөр-дайсан эсвэл ах-дүүс гэсэн
ямарч дам харилцаа холбоо байж болно гэж үздэг төдийгүй ийм байх нь зөвхөн
эдийн засгийн антропологит байгаа үэл суртал төдийхөн биш харин хүний нийгэм,
соёлын мөн чанар, бодот амьдрал мөн болохыг антропологи нотолдог.
3