1. Бие хүний хөгжлийн талаарх үзэл баримтлал

2.  Бие хүн ба хувь хүн
 Бие хүний төлөвшилд нөлөөлөгч хүчин зүйл
 Хүний хүмүүжлийн талаар монгол үзэл
 Бие хүний хөгжлийн талаар онолын үзэл
баримтлал

3.  Нийгмийн шинжлэх ухаанд хүн, хувь хүн, бие
хүн зэрэг ойлголтууд өргөн хэрэглэгддэг. Бие
хүний талаар олон тодорхойлолт байх бөгөөд
эдгээр нь бие хүнийг нийгэмтэй холбон
тайлбарласан байдаг. Хувь хүн гэдэг нь
биологийн болон сэтгэлзүйн давтагдашгүй
өвөрмөц онцлог бүхий субъект.
 Бие хүнийг сэтгэл судлалд өөрийн гэсэн
сэтгэлзүйн бүтцийг агуулсан тогтвортой
тодорхойлолт талаас нь тодорхойлдог.

4.  Жишээ. 1799 онд Францын өмнөд хэсэгт орших Авероны
ойгоос нэгэн хүүг олсон. Тэрээр 4 мөчөөрөө явдаг, яг амьтан
шиг иддэг, ойртсон хүнийг хаздаг байсан. Хүүгийн үнэрлэх
болон сонсголын хүртэхүй гойд хөгжсөн, халуун хоол
иддэггүй, хүйтэнд нүцгэн явдаг, дуу авиа нь салангид биш,
өвчин тусдаггүй байсан. 19-р зууны эхээр нэрт психиатр
Пинель хүүг эмчлэгдэхгүй гэж үзэж байсан. Залуу эмч Итар
үүнийг хүлээн зөвшөөрөөгүй. Түүний үзэж байгаагаар
Викторын энэ зан байдал хүмүүсээс багадаа удаан
хугацаагаар тусгаарлагдсанаас болсон. 5 жилийн нөр их
хөдөлмөрийнхөө эцэст Итар хэзээ ч түүнийг хүн шиг болгож
чадахгүй гэдгээ ойлгосон. Виктор янз бүрийн зүйлсийг
таньдаг, хэдэн үг ойлгодог, түүнийгээ дуу авиагаар
илэрхийлдэг, заримыг нь уншиж бичдэг л болсон.
 40 нас хүрээд үхэх хүртлээ хүмүүсээс дөлж зугтдаг байв.

5.  Жишээ 2.
 Энэтхэгээс олдсон эгч дүү 2
 Жишээ 3.
 Тэнэмэл амьдралтай хүүхдүүд

6.  Хөгжлийн хүчин зүйлд эртний сэтгэгчдийн үеэс анализ хийж
эхэлсэн. Яагаад хүмүүс хөгжлийн янз бүрийн түвшинд хүрдэг
вэ?
 Хүний хөгжил гадаад болон дотоод хүчин зүйлээс хамаардаг.
Дотоод хүчин зүйлд организмын физиологийн шинж орно.
Гадаад хүчин зүйлд орчны нөлөө орно. Хүний хөгжлийн
талаар биогенетик болон социогенетик хандлага байдаг.
Биогенетикийн хуулиар /Э.Геккель, Ф.Миллер/ бодгалийн
хөгжил нь өөртөө филогений богино, түргэн хугацааны
давтамжийг агуулдаг. Энэ хууль нь 1930-1970 –аад оны үед
сурган хүмүүжүүлэх ухаанд ноѐрхож байсан. Германы
сэтгэлзүйч В.Штерн балчир хүүхэд сүүн тэжээлтэн, 1.5
насандаа сармагчин, 2 наснаас хүн төрөлхтөний хамгийн
энгийн шатанд, насанд хүрэхээрээ орчин үеийн соѐл
иргэншилд хүрдэг гэсэн өвөрмөц санаа дэвшүүлжээ.

7.  1. Удамшил. Удамшил гэдэгт эцэг эхээс үр
хүүхдэд тодорхой чанар дамжихыг ойлгоно.
Мэдээж, бүх шинж удамшина гэж үгүй.
Мэдрэлийн тогтолцооны хэв шинж, оюун
ухааны чадвар, тусгай авьяас, зан
суртахууны зарим шинж чанар төрөлхийн
байдаг.
 Академич Н.П Дибинин хэвийн эрүүл хүний
уураг тархинд оюун ухааны эх үүсгэл
удамшихгүй гэж үздэг.

8.  2. Орчин. Хүн нийгэмших явцдаа бие хүн болно. Ө.х
харилцаа, харилцан үйлдэлд орж байж бие хүн болно.
Хүний нийгмээс гадуур оюун ухаан, нийгмийн,
сэтгэцийн хөгжил явагдахгүй. Орчин олон янз байна.
Газарзүйн, нийгмийн, сургуулийн, гэр бүлийн г.м.
Сурган хүмүүжүүлэгчид гэр бүлийн болон нийгмийн
орчинг чухалчилдаг. Орчин удамшил 2-ын аль нь чухал
үүрэгтэй вэ? Биогенетикүүд 10-20% нь орчин, 80-90%
нь удамшил гэж үздэг. Харин социогенетикүүд 90% нь
орчин, 10% нь удамшил гэж үздэг. Английн сэтгэлзүйч
Д.Шаттлеворт /1935/ оюун ухааны хөгжлийн хүчин
зүйлийг дараах байдлаар тодорхойлжээ. 64% нь
удамшил, 16% нь гэр бүл, 17% нь удамшил орчны
холимог хүчин зүйл, 3% нь хүмүүжил нөлөөлдөг байна.

9.  3. Сургалт, хүмүүжил. Удамшил ба орчны
нөлөө нь сургалт хүмүүжлээр хянагддаг.
Хүмүүжил нь өв тэгш бие хүн болгох гол хүч
болон яригддаг.

10.  4. Өөрийн ухамсар. Өөрийн хүчин чармайлт,
идэвх хэрэгцээ, сонирхол, сэдэл тэмүүлэл
зэрэг нь эцсийн дүндээ хөгжил төлөвшлийн
түвшинг тодорхойлон захирч байдаг. Ө.х
амьдралын гэгдэх дээрх 4 хүчин зүйлс нь
шаталсан зохион байгуулалттай бөгөөд
хамгийн дээд шатанд өөрийн ухамсар
яригддаг.

11.  Нийгмийн шинжлэх ухаанд бие хүн болгон
төлөвшүүлэх талаар асуудал нь монголчуудын
“хүн болох”, “хүн болгох” гэдэг утгатай дүйх
бөгөөд хүний хүмүүжлийг хүн гэсэн хэмжүүрээр
тодорхойлдог байжээ.

12.  Жинхэнэ хүн гэж хэн бэ?
 Удам сайн 7. Зориг чанга
 Бие чийрэг 8. Сэтгэл
тэнэгэр
 Хараа хурц 9. Хэл уран
 Чих сонор 10. Үг цөөн
 Ухаан цэцэн 11. Ёс тахимдуу
 Бие бат 12..Бүл эвсэг
 ϰ

13.  Хүнд байвал зохих шинж чанарыг нэг бүрчлэн
тоочин тодорхойлсон. Эрдэм хэмээн
нэрлэгддэг хүний эрхэм сайхан чанарыг
дурдахдаа
 Хаан хүний 35 эрдэм /Хайрлах сэтгэл нэн
эрхэм/
 Хатан хүний 15 эрдэм /Сайхан ааль нэн эрхэм/
 Түшмэд хүний 9 эрдэм /Төвшин сэтгэл нэн
эрхэм/
 Тойн хүний 5 эрдэм

14.  Дээрх ойлголтууд нь мэргэжилтэн бие хүн гэсэн
ухагдахуунтай ижил утгатай бөгөөд тухайн хүнд
зайлшгүй байх ѐстой шинжүүдийг тодорхойлсон
байна.
 Эрийн 10 эрдэм: Номд мэргэн, нойронд сэргэг,
үйлэнд уран, үгэнд цэцэн, хуулинд шударга,
хуриманд цовоо, дайнд баатар, далайд усч, дээдэд
зусаргүй, доодод найртай
 ϰЭмийн 9 эрдэм: Өнгөнд цэвэр, үйлэнд уран, үрд
энэрэлтэй, үргэлж цэмцгэр, ханьдаа түшигтэй,
хадамдаа ээлтэй, найранд дуутай, настанд
ерөөлтэй, нартад буянтай

15.  Сэтгэлийн 6 чимэг: Ичих, эмээх, баярлах,
гэмших, хайрлах, жигших
 ϰНисванисын 5 хор: Омог, мунхаг, уур, атаа,
шунал
 Арван хар нүгэл:
 Биеэр үйлдэх нүгэл буюу амьтны амь хороох,
хулгай хийх, самуун үйлд татагдах
 Хэлээр үйлдэх нүгэл: худал хэлэх, хов зоох,
муулах, хараах
 Сэтгэлээр үйлдэх: хар санаа, атаархал, занах

16.  Эмэгтэй хүний муу чанар:
 “Үйл ур хийдэггүй, үс гэзгээ үл янзлах, үнс хогоо эс
гаргах, үр хүүхдээ муу хүмүүжүүлэх, эцэг эхээ өргөн
асрахгүй, эр нөхрөө дээдлэн хүндлэхгүй, гэрт гадаагүй
гиншин дуулах, гийчин зочныг хүйтнээр үзэх”
 Асар муу охины ѐс:
 “Авир дүр нь чөтгөр мэт, ааль зан нь сармагчин
мэт, асар их ууртай, ачит эхээ сургаваас уурлан, ах
дүү лүгээ хэрэлдэн хараагч, алиа наргианд маш
баясан, айл хэсэгч, үйл хийхэд дургүй, үг хов хэлэхэд
дуртай, үргэлжид гэрт гадаагүй гиншин дуулагч, айж
ичихийг үл мэдэн, ажиггүй шалиг үг хэлэлцэн, алиа
самуун явдалтай, авшгүй муу охин”;

17.  Эр хүний муу чанарын талаар (Тоть шувууны
сургаалд):
 “Эцгийн сургаалыг үл сонсогч, эгнэгт тэнэг
бөгөөд хэдэр, эд малаа нуун худалдагч, алиа
болоод эрх танхи, ах эхсийг хараагч, алинд ч
зарваас ойшоон үл хүндлэх, аяган дах идээгээ
чамлан,айлын идээ рүү гүйгч, алив хов үгсийг
зөөгч” зэргээр хүнд байх ѐстой эрхэм
шинжүүд, байх ѐсгүй шинжүүдийг
тодорхойлсон байдаг.
 ϰ

18.  Хүмүүжил гэдэгт өөрийн ухамсраас гадна
удамшил нөлөөлнө гэж үздэг байсан. Хүн болох
багаасаа эсвэл “эх нь хээр алаг бол хүү нь
шийр алаг” гэх зэргээр хэлдэг байсан нь
удамшил орчин 2 адилхан үүрэгтэй гэж
үздэгийн илрэл юм.

19.  1. Хүүхдийг багаас нь төр ѐсоо дээдэлдэг
болгон хүмүүжүүлэхэд анхаардаг байсан. “Зуд
нэг жилийнх, журам мянган жилийх” буюу “ѐс
ѐмбогор, төр төмбөгөр” зэргээр заан сургадаг
байв.
 2. Монгол хүний эрхэм нандин чанар нь нинжин
сэтгэл, энэрэнгүй төлөв зан гэж үздэг байсан.
 3. Эрдэм мэдлэгийг эрхэмлэн дээдэлдэг
байсан. “Эрхэм баян эрдэм ном”, “Эдээр биеэ
чимэхээр эрдмээр биеэ чим”, “Удмаараа
алдаршдаггүй, ухаанаараа алдаршдаг” гэх мэт.

20.  4. Ажил хөдөлмөрийг шүтдэг байсан. “Ажил хийвэл ам
тосдоно”. “Залхуугийн гадаа түлээгүй, залгидгийн гэрт
хоолгүй” гэх мэт. Мөн То вангийн сургаалд “Ядуу хүн
олзыг хурдан олсугай хэмээвээс бусад дор хүчин
үнэлэн явж, баян хүний эд малыг өөрийн мэт эдлэн, эрт
босон орой унт” зэргээр сургаж байсан.
 5. Үгээр дамжуулах хүмүүжүүлдэг. Ж: Үлгэр домог,
туульс, зүйр цэцэн үгс, оньсого таавар, сургаал үгс гэх
мэт нь хүмүүжлийн ач холбогдолтой байсан.
 6. Хамтач үзэлтэй болгон төлөвшүүлэхэд анхаардаг.
Хүний ажил амьдрал хэр өөдрөг байх нь өөрөөс
хамаарах нь дамжиггүй боловч сайн хамт олон, сайн
нөхрийн ач тус, зөв үерхэл багагүй тустай хэмээн үздэг.

21.  Хүний зан авирт тохируулан харьцах хэрэгтэй гэж үздэг
байсан.
 Хилэн ихтийг аргаар өнгөрүүл
 Хилэнц ихтийг номоор тэтгэ
 Ууртай хүнийг ширүүн хэлбээс аюул тул улмаар ухуул
 Омогтой хүнийг дарлаваас хорсох тул нэр цолоор
баясга
 Дээрэнгүй хүнийг хөгжөөвөөс хэрэг гарах тул бүү хэрэгс
 Атаач хүнд нүүр эс өгвөөс гомдох тул сайхан загна
 Харамч хүн ширхэг утсыг боловч харамлах тул арилжаа
бүү хий

22.  Жаргах цагт санах, зовох цагт хатамжлах сэтгэлийн
талаар:
 Хэвцгээрхэж хэрүүл бүү үүсгэ
 Хэгжүүрхэж омог бүү үүсгэ
 Хэлбийрч олон янз бүү урва
 Санамсаргүй үг бүү хэл
 Эвлэж муу санаатантай бүү зөвш
 Эвдэрч олон зан бүү гарга
 Хордон бусдын гэмийг бүү малт
 Ховлорч хэрэггүй үг бүү зөө
 “… ѐстныг хүндэл, настныг баярлуул, сайнаас бүү сал,
салнаас бүү эх, зүйл бүрийн хувцас бүү өмс, зүг талгүй
бүү гайхуул”

23.  Өөрийн хүмүүжлийн талаар:
 Олны дунд үгээ бөхөл
 Ганцаар суухад сэтгэлээ шинж
 Гадагш явах хүн амаа хичээ
 Гэрт байгаа хүн галаа хичээ

24.  Хүүхдийг хэрхэн хүмүүжүүлэх талаар Тоо гүнгийн 3 үсэгт
номд /1735/
 Хүүхдийг идэж чадмагц баруун гарыг
сургана.
 Хэлж чадмагц эрхлэх дуу үл гаргана.
 Явж чадмагц дөрвөн зүг, дээд доодыг
ухуулна.
 ϰ
 Мөн хүүхдийг хүмүүжилд цээрлэх 6 зүйлийг:
 Гашуунаар бүү тэтгэ
 Амттанаар бүү цатга
 Өнгөнд бүү гялбуул
 Тансагт бүү умбуул
 Улайг бүү үзүүл
 Нойронд бүү автуул

25.  Хүүхэдтэй харьцах баримтлал:
 Хүүхдээ зөв хайрла
 Хүүхдээ хамгаалж яв.
 Хүүхдэдээ сайнаар үлгэрлэ
 Хүүхэдтэйгээ цуг үйл хий
 Хүүхэдтэйгээ хамт тоглож наад
 Хүүхэддээ амьдрах ухаан
заа
 Хүүхэддээ өөрийх нь хүчийг
хэл
 Хүүхдээ чих зөөлөнтэй өсгө
 Хүүхдээсээ эрээн барааныг
бүү нуу
 Хүүхдээ дуурайх юмтай
амьдарч сурга

26.  Халхчууд хүүхдээ хөлд орохоос нь эхлэн
гаднаас ганц хоѐр аргал оруулуулах, аяга
шаазан дөхүүлүүлэх, 4-5 нас хүрэхэд гэр ахуй,
мал, аж ахуйн ажилд сургах, 6-7 наснаас морь
унуулж, адуу мал зүслэн таниулах, мөн энэ
үеэс эрэгтэй, эмэгтэй хүүхдийн хийх ажилд
өөрчлөлт гарч ялгаатай ажилд сургадаг байсан
байна.

27.  “Хар үхэрт хүүгийн тууж”-д
 Эзэд хаад наадваас
 Иргэн албатаа зовоох
 Эрхэт ноѐд наадваас
 Их хэргээ осолдох
 Эрдэмтэн мэргэд наадваас
 Эрдмээ мартах
 Эхнэр хүн наадваас
 Муу нэртэй болох

28.  Энгийн хүн наадваас
 Гэдэс нь өлсөх
 Үетэй хүн наадваас
 Нөхдөө зүдрээх
 Эргүү наадваас
 Эдээ бүрэлгэх
 Элбэрэлт хүн наадваас
 Журмаа эвдэх
 Тиймийн тул би үл наадна.

29. Хувь заяанд итгэх нь дорд муугийн шинж
Хүч ухаанд итгэх нь сод дээдсийн шинж
Хүүхдэд юм ойлгуулахдаа гол төлөв
ухуулах, сургах, зүйрлэл, ѐгт утгатай үг
хэрэглэх ба шийтгэхдээ сүрдүүлэх (бага
насанд сүр үзүүлээд орхих), шоглох (зөөлөн
няслах), гачаах, “алганы амт үзүүлэх” (урьд нь
сануулсан байх, хурууны үзүүрээр инчдэх гэх
мэт) зэрэг аргыг хэрэглэдэг байжээ.

30.  Бие хүний талаар олон онол урсгалууд байдаг
бөгөөд энэ бүх онол бие хүний хөгжин
төлөвших зүй тогтлыг нээн илрүүлэх,
тайлбарлах гэсэн зорилготой байдаг.
 Сэтгэл судлалд бие хүнийг судлах 7 үндсэн
хандлага байдаг.

31.  Психодинамик онол
 Аналитик онол
 Гуманист онол
 Когнитив онол
 Зан байдлын онол
 Үйл ажиллагааны онол
 Диспозицийн онол

32.  Дараах үндсэн асуудалд хариулт өгдөг.
 хөгжлийн үндсэн эх сурвалжийн талаар /төрөлхийн
болоод олдмол эсэх/
 төлөвшилд шийдвэрлэх нөлөө үзүүлэх насны үе
 бие хүний бүтцэд ухамсар, ухамсаргүй аль нь
ноѐлж байгааг
 бие хүн сэтгэлийн тэнхээний эрх чөлөө, өөрийн зан
байдлын хяналтыг хэрхэн хэрэгжүүлж байгааг
 дотоод ертөнц бодит эсэх
 Эдгээр онолуудыг судалсны үр дүнд Яагаад зарим
хүн бусдаас илүү түрэмгий байдаг вэ? гэсэн
асуултанд хариулж болно.

33.  Психодинамик онол
 Асуултанд: Яагаад гэвэл хүний өөрийх нь
мөн чанарт түрэмгий дур хүсэл байдаг
бөгөөд үүний эсрэг эго, супер-эго
хангалтгүй хөгжсөн байдаг.
 Аналитик онол
 Асуултанд: Яагаад гэвэл тэд өөрсдийн
архетиптай төрдөг бөгөөд нийгмийн орчин
нь тэр архетипаа хэрэгжүүлэх боломж
олгодог.

34.  Бие хүний гуманист онол
 Конгруэнтностийн өндөр үзүүлэлт нь Туйлын
БИ, Бодит БИ 2 давхцаж байна гэсэн үг.
Конгруэнтность доогуур үзүүлэлттэй байвал
депресс, түгшүүрт байдал ихтэй байна гэсэн үг.
Хүн анх төрөхөд дээрх 2 БИ давхцаж байдаг
бөгөөд энэ нь туйлын аз жаргалтай байгаагийн
илрэл. Харин амьдралын явцад ялгаа гарч,
бодит байдлыг эндүү хүртэх /субцепци/ -эд
хүргэж болох юм. Бодит БИ, Туйлын БИ 2-ын
хүчтэй, удаан хугацааны зөрүү нь сэтгэл зүйн
асуудалд хүргэж болох юм. Энэ 2 БИ ойртсон
хүнийг бүхэллэг бие хүн гэж нэрлэж болно. Ийм
хүн

35.  Өөрийн найз нөхөд, ойр дотныхонтойгоо сэтгэл зүйн
эерэг контакт тогтоохыг эрмэлзэх бөгөөд сэтгэлийн
хөдөлгөөний хувьд нээлттэй байна.
 Үнэн хэрэгтээ тэр хэн бэ, хэн болохыг хүсдэг вэ гэдгээ
мэддэг
 Амьдралыг “одоо, энд” гэдэг шиг энгийн тайван хүлээн
авдаг
 Бүх хүмүүст төрөлхийн эерэг ханддаг
 Бусдын дотоод ертөнцийг ойлгохыг хүсдэг.
 Асуултанд: Яагаад гэвэл тодорхой нөхцөл байдлын
шалтгаанаар тэдний хөгжлийн явцад, эргээд хэвийн
байдалд эргэж ороход төвөгтэй болгох түр зуурын блок
/хэрэгцээний доод түвшинд туйлын БИ, бодит БИ-гийн
хооронд эрс ялгаа гарах/ үүсдэг.

36.  Бие хүний когнитив онол
 Үндэслэгч АНУ-ын Келли. Хүн амьдралаас өөрт
юу тохиолдсоныг, ирээдүйд юу болохыг
мэдэхийг хүсдэг.
 Бие хүний хөгжлийн гол эх үндэс нь орчин.
Үүнээс гадна хүний зан байдалд оюун ухаан гол
нөлөөтэй гэдгийг онцлон тэмдэглэсэн байдаг.
Гол ойлголт нь конструкт. Энэ нь өөртөө танин
мэдэхүйн процессыг агуулдаг. Конструктын
тусламжтайгаар хүн орчныг танин мэдээд
зогсохгүй, хүмүүстэй харилцаа тогтоодог.
Конструкт бүр дихотоми утгатай. Бие хүнийг
тодорхойлох гол шинж нь:

37.  Сэтгэцийн хувьд эрүүл.
 Өөрийн үнэлгээ сайтай.
 Шинэ нөхцөлд амархан дасан зохицдог.
 Асуултанд: Яагаад гэвэл түрэмгий хүмүүс
өвөрмөц конструкттай. Тэд гадаад орчныг
өөрөөр хүлээн авч, тайлбарладаг. Түрэмгий зан
төрхтэй холбоотой үйлдлийг илүү тогтоодог
байна.

38.  Зан үйлийн онол
 Бие хүний хөгжлийн гол эх сурвалж нь орчин. Бие
хүнд удамшлын болон сэтгэлзүйн ямар ч шинж
чанар удамшдаггүй.
 Бие хүний шинж чанар, нийгмийн зүгээс тавигдаж
буй шаардлага хоорондоо давхцаж байдаг. Хэрэв
хүн тайван, үнэнч хүмүүжсэн бол үүний төлөө
нийгэм урамшуулна.
 Үүнээс гадна хүүхдийг урамшуулах үр дүнтэй
шатлалыг тодорхойлсон. Эхлээд хүнсний зүйл,
идэвхжүүлэх батжуулалт /тоглох, зурах/,
манипулятив урамшуулал, коссессиаль /эзэмших
гэсэн утгатай үг. аавын сандал дээр суух, ээжийн
хувцсыг өмсөх г.м./, урамшуулал /магтах,

39.  Асуултанд: Эдгээр хүмүүсийн түрэмгий үйлдлийг
урамшуулж байсан бөгөөд орчинд нь иймэрхүү нөлөөтэй
хүмүүс байсан. Түрэмгий байх нь тэдний хувьд хийсвэр ач
холбогдолтой.
 Үйл ажиллагааны онол
 С. Л Рубинштейн, А.Н Леонтьев, К. А Абульханова-
Славская, А. В Брушлинский зэрэг эрдэмтэд гол төлөөлөгч
нь болно. Бие хүний хөгжлийн гол эх үндэс нь үйл
ажиллагаа.
 Диспозицийн онол
 “Хатуу”- Бие хүний хөгжлийн үндсэн эх сурвалж нь удамшил,
орчны хүчин зүйл. Нэг талаас хүний биологийн бүтцийг
тогтоохыг, нөгөө талаас бие хүний шинжийг
тодорхойлохыг оролдсон. Э. Кречмер: Астеник биетэй
хүмүүс шизойд зан төлөвтэй. Пикник хүмүүс циклойд зан
төлөвтэй
 “Уян хатан”-бие хүний онцлог нь биологийн шинж чанартай
холбоотой. Г. Олпорт. Шинж тэмдгийн онол

40.  Анхаарал хандуулсанд баярлалаа