Tatvariin mun chanar ba togtoltsoo

1. Татварын мөн чанар ба тогтолцоо
Аливаа нийгэмд улсын төсвийн орлогын үндсэн эх үүсвэр нь татвар байдаг.
Татвар гэж хууль тогтоомжийн дагуу хуулийн этгээдүүд болон иргэдээс авч
байгаа төрийн хураамжийг хэлдэг. Татвар нь зайлшгүй төлөгдөх шинж чанартай.
Зах зээлийн эдийн засгийн хөгжлийн явцад үүссэн бичигдээгүй хууль бол «хүн
төрсөн нь үнэн бол татвар төлөх нь үнэн». Мөн төрийг татваргүйгээр төсөөлөх
боломжгүй. Иймээс «төр оршихуй дор татвар оршихуй, татвар оршихуй дор төр
оршихуй» гэсэн зарчмыг агуулдаг. Иймд татвар төлөх явдлыг Монгол улсын
Үндсэн хуулинд «Монгол улсын иргэний үндсэн үүрэг» гэж тодорхойлсон ба
татвар төлөх үүргээ зөрчвөл хуулиар шийтгэл хүлээдэг нь татварын зайлшгүй
төлөх албан шинжийг мөн тодорхойлж байна.
Татварын тогтолцоо нь албан татвар, хураамж, төлбөрөөс бүрдэнэ.
• Албан татвар - заавал төлөх төлбөрийн хэлбэрээр аж ахуйн нэгж,
иргэдээс хариу төлбөргүйгээр улс, орон нутгийн төсөвт хураадаг мөнгөн
хөрөнгийг хэлдэг.
• Хураамж - хууль тогтоомжийн дагуу төрийн зохих байгууллагаас иргэн, аж
ахуйн нэгж, байгууллагад үйлчилгээ үзүүлсний төлөө тэднээс тухай бүр авч улс,
орон нутгийн төсөвт оруулж байгаа мөнгөн хөрөнгийг хэлдэг. Жишээлбэл, төрийн
зохих байгууллагаас эрх олгох, эрх шилжүүлэхтэй холбогдсон баримт бичиг
олгох буюу бүртгэх, гэрээ хэлцэл, баримт бичгийг батлан гэрчлэх, иргэний
бүртгэл хийх зэрэг тэмдэгтийн хураамж орно.
• Төлбөр - төрийн өмчийг (иргэдэд өмчлүүлснээс бусад газар, түүнчлэн
газрын хэвлий, түүний баялаг, ой, усны нөөц зэрэг) ашиглуулсны төлөө иргэн, аж
ахуйн нэгж, байгууллагаас авч улс, орон нутгийн төсөв болон тусгай санд
төвлөрүүлж байгаа мөнгөн хөрөнгийг хэлдэг. Ойгоос хэрэглээний түлээ болон
мод бэлтгэхэд, эсвэл ашигг малтмал болон түгээмэл тархацтай байгалийн
баялаг ашиглах, ан агнуур хийх гэх мэт.
www.zaluu.comwww.zaluu.com

2. Хураамж болон төлбөрийг бусад татвар гэж нэрлэдэг.
Албан татварын гол зарчим нь:
- хууль тогтоомжоор тогтоогдсон байна
- иргэн, аж ахуйн нэгжээс
- тогтоосон хугацаанд
2. Татварыг төсөвт төлөгдөх хэлбэрээс хамааруулан шууд, шууд бус гэж
ангилна.
Шууд татвар гэдэг нь аливаа иргэн, аж ахуйн нэгж, байгууллагаас завсрын
ямар нэгэн шат дамжлагагүйгээр, орлогынх нь хэмжээтэй уялдуулан тогтоосон
татварыг хэлнэ. Тухайлбал, хүн амын болон аж ахуйн нэг.кийн орлогын албан
татвар, үл хөдлөх хөрөнгийн албан татвар гэх мэт.
Шууд бус татвар гэдэг нь тухайн татвар завсрын ямар нэгэн шат дамжлагыг
дамжих замаар, гүйцэтгэсэн ажил үйлчилгээ, бараа бүтээгдэхүүний
борлуулалттай уялдуулан тогтоосон татварыг хэлнэ. Тухайлбал, нэмэгдсэн
өртөгийн албан татвар нь тухайн бүтээгдэхүүн, ажил үйлчилгээг эрхлэгчдийн
орлогод ногдуулахаас гадна худалдан авагчид болон үйлчлүүлэгчдээс бас авдаг
татвар болно. Үүнийг зарим тохиолдолд хэрэглээний татвар гэж нэрлэдэг.
3. Татварыг төсөвт төвлөрөх байдлаар нь улсын, орон нутгийн татвар гэж
ангилна.
Улсын татвар нь төр, засгийн газраас хувь хэмжээг нь тогтоодог бөгөөд
тухайн улсын нутаг дэвсгэрт нийтлэг үйлчлэх татварыг хэлнэ.
Орон нутгийн татвар нь орон нутгийн засаг захиргаа (манайд аймаг,
нийслэлийн иргэдийн төлөөлөгчдийн хурал)-аас хувь хэмжээг нь тогтоосон
бөгөөд тухайн нутаг дэвсгэрт үйлчлэх татварыг хэлнэ. Монгол улсын татварын
хуулинд 19 төрлийн татварыг улсын татвар, 5 төрлийг нь орон нутгийн татвар гэж
томъѐолсон байна.
www.zaluu.comwww.zaluu.com

3. 4. Татварыг ногдуулах хувь хэмжээгээр нь:
Өсгөн нэмэгдүүлэх буюу прогрессив - орлого өсөхийн хэрээр татварын
дундаж хувь өсдөг. Ийм үед их орлоготой хуулийн этгээд өндөр татвар төлнө.
Хувь тэнцүүлсэн буюу пропорциональ - орлогын бүх түвшинд татварын хувь
адил байх.
Өсгөн бууруулах буюу регрессив - орлого өсөхөд татварын дундаж хувь
буурах гэсэн хэв маягуудтай байна.
Татварын дэзд, доод ногдуулах хэмжээ ямар байх нь тухайн улс орны эдийн
засгийн хөгжлийн өвөрмөц байдал, онцлог болон төр, засгийн газраас нь
зохицуулах бодлогын арга хэлбэрийн сонголт зэрэг олон хүчин зүйлээс
хамаарна.
Татвар тооцож, ногдуулах журам
Дараах гурван аргаар татвар ногдуулдаг байна.
Декларацийн аргаар татвар ногдуулах - татвар төлөгч тодорхой хугацаанд
олсон орлогоо татварын албанд тусгай маягтаар мэдэгдэхийг хэлнэ.
Кадастрын буюу бүртгэлийн арга - гол төлөв газар, үл хөдлөх хөрөнгө,
тээврийн хэрэгслийн бүртгэл хөтөлж, тэдгээрт хөрөнгийн татвар ногдуулахад
өргөн хэрэглэдэг.
Бэлэн бус буюу суутгалын арга - манай орны нөхцөлд цалин, хөдөлмөрийн
хөлс; ноогдол ашиг, хадгаламжийн хуүгийн орлогод татвар ногдуулахад тухайн
орлогыг олгож байгаа байгууллага шууд суутгах замаар хэрэглэж байна.
www.zaluu.comwww.zaluu.com

4. Татварын чиг үүрэг, зохицуулах механизм
Татвар ногдуулалт нь: - сангийн (фискаль) үүрэг, - зохицуулагч (регуляр)
үүрэг гэсэн хоѐр үндсэн чиг үүрэгтэй.
Сангийн чиг үүрэг - төрийн үйл ажиллагааны материаллаг хангалтын
зорилгоор санхүүгийн нөөцийг дайчлах явдалд оршино. Төрийн зардал байнга
өсөх хандлагатай байдаг. Сангийн чиг үүргийг хязгааргүй өсгөх нь аюултай.
Зохицуулах чиг үүрэг - үр ашиг бүхий үйлдвэрлэл, үйлчилгээг дзмжих,
шинжпэх ухаан, техникийн дэвшил, улс орны экспорт, эдийн засгийн чухал
төслүүдийг урамшуулах зорилгоор татварын хөнгөлөлт, чөлөөлөлт хийгддэг бол
зохисгүй хэрэглээг хязгаарлах, үндэсний зарим үйлдвэрлэлийн салбарыг
дэмжих зорилгоор импортын гаалийн татварын хувь хэмжээг нэмэгдүүлэх
явдлаар илэрдэг.
Энэ хоѐр чиг үүргийн уялдааг хангах явдал чухал. Тухайлбал, сангийн чиг
үүргийг давамгайлах бодлого явуулбал бизнес эрхлэгчдийн урмыг хугалахад
хүргэх ба зохицуулах чиг үүргийг урьтал болговол төсвийн хямралд хүргэх
аюултай.
Татварын төрөл бүхэн өөр өөрийн үүрэг, зохицуулах механизмтай байдаг.
Тухайлбал, онцгой албан татварын үүрэг нь архи тамхи зэрэг зарим барааны
хэрэглээг хязгаарлах, гаалийн албан татварын үүрэг нь үндэсний
үйлдвэрлэгчдийг дэмжих, экспорт, импортыг зохицуулах гэх мэт.
www.zaluu.comwww.zaluu.com

5. Татварын тухай ойлголт, татварын бодлого, зорилт чиг үүрэг
Төрийн үйл ажиллагааны гол зорилго нь нийгмийн харилцааг зохицуулах чиг
үүрэгтэй байдаг. Энэхүү чиг үүргээ хэрэгжүүлэхийн тулд санхүүгийн тодорхой эх
үүсвэртэй байх шаардлагатай.Энэ эх үүсвэрийг бүрдүүлэгч гол арга нь татвар
юм. Өөрөөр хэлбэл төрийн төвлөрсөн төсвийг бүрдүүлэх гол арга юм.
Татвар гэдэг нь улсын төсөвт эрх бүхий байгуулагаас тогтоосон хугацаа, хувь
хэмжээгээр хувь хүн хуулийн этгээдийн зайлшгүй ба хууль зүйн хувьд хариу
төлбөргүйгээр төлөх мөнгөн хөрөнгө юм.
Ямар ч төрийн тулгамдсан асуудал нь татварын бодлогыг боловсруулж,
хэрэгжүүлэх асуудал байдаг.Улс орон бүр татварын бодлогыг өөрөөр өөрөөр
тодорхойлдог. Жиш: Татварын бодлогоор дамжуулж бусад улс орны эдийн
засгийг мэдэлдээ авах. Дийлэнх улс орнуудын хувьд татварын бодлого нь
тодорхой нэг цэг дээр төвлөрдөг. Энэ нь голчлон үндзсний үйлдвэрлэлийг
дэмжих гэсэн чиглэлтэй байдаг.Татварын бодлогыг тодорхойлохдоо тухайн хүн
амын байршил, ажахуй нэгжийн үйлдвэрлэгчдийн онцлог, газар зүйн байршил
зэрэг онцлогыг тусгасан байдаг.
Татварын бодлого гэдэг нь улс орны зайлшгүй хэрэгцээт төсвийн орлогыг
бүрдүүлэх, татвар төлөгчийн ачааллыг багасгах, тэдний цаашдийн үйл
ажиллагааны хэвийн нөхцлийг хангахад чиглэгдсэн үзэл баримтлал бөгөөд үүнд
хөрөнгө оруулалт, татварын албаны бүтэц тогтолцоог сайжруулах,
мэргэжилтэй
боловсон хүчнээр хангах зорилтыг багтаасан ойлголт юм.
Татварын бодлогыг тодорхойлоход салшгүй байх бүрэлдэхүүн хэсгүүд нь
1. Татварын бүтцийн харьцааг зөв тогтоох / албан татвар, хураамж,
төлбөр /
2. Татварын хувь хэмжээг зохистой тогтоох
3. Гадаадын хөрөнгө оруулалт хэрхэн хийгдэх орчин нөхцлийг бүрдүүлэх
4. Татварын албаны үйл ажиллагааг боловсронгуй болгох. Энэ нь
татварын хяналт шалгалтыг болосронгуи болгох татвар
хураалтын үйл ажиллагаа, татварын албаны ѐс зүйн хэм хэмжээ,
татвар төлөгчдөд үйлчилгэз үзүүлэх гэх мэт үйл ажиллагааг
боловсронгуй болгох
www.zaluu.comwww.zaluu.com

6. 5. Татварын хөнгөлөлт, чөлөөлөлтийг аль болох бага боловч үр ашигтай
нэвтрүүлэх
6. Татварын хууль тогтоомжийг амьдралд хэрэгжүүлэх,
боловсрснгуй болгох бодит нөхцлийг бүрдүүлэх
Монгол улсын хувьд татварын бодлогоор дамжуулан үндэсний үйлдвэрлэлийг
сэргээх гадаадын хөрөнгө оруулалтыг амжилттай аргаар явуулах. Мөн татварын
бодлогын цаашдын чиг хандлага нь өөрийн орны өвөрмөц нөхцөлд татварын
тогтолцоог бий болгож, татварын хууль тогтоомжийг боловсронгуй болгож,
татврын давхардлыг арилгах, олон улсын татварын гэрээ хэлэлцээрийг өөрийн
орны хууль тогтоомжид нийцүүлж, хөгжиж буй орны татварт хүргэхэд оршино.
Татварын бодлого татвар төлөгчдөд 2 байдлаар нөлөөлдөг.
Аливаа нийгэмд улсын төсвийн орлогын үндсэн эх үүсвэр нь татвар байдаг.
Татвар гэж хууль тогтоомжийн дагуу хуулийн этгээдүүд болон иргэдээс авч
байгаа төрийн хураамжийг хэлдэг. Татвар нь зайлшгүй төлөгдөх шинж чанартай.
Зах зээлийн эдийн засгийн хөгжлийн явцад үүссэн бичигдээгүй хууль бол «хүн
төрсөн нь үнэн бол татвар төлөх нь үнэн». Мөн төрийг татваргүйгээр төсөөлөх
боломжгүй. Иймээс «төр оршихуй дор татвар оршихуй, татвар оршихуй дор төр
оршихуй» гэсэн зарчмыг агуулдаг. Иймд татвар төлөх явдлыг Монгол улсын
Үндсэн хуулинд «Монгол улсын иргэний үндсзн уүрэг» гэж тодорхойлсон ба
татвар төлөх үүргээ зөрчвөл хуулиар шийтгэл хүлээдэг нь татварын зайлшгүй
төлөх албан шинжийг мөн тодорхойлж байна.
www.zaluu.comwww.zaluu.com