2. 2
Tφποι γυναικϊν:
Η αντρικι και θ γυναικεία οπτικι για τθ γυναίκα: Ιππόλυτοσ - Κρζοντασ - Μελανίππθ
1. Η φιμωμζνθ γυναίκα: Μιδεια - Ρρόκνθ - Κλυταιμνιςτρα - Iςμινθ
2. Η ζρθμθ γυναίκα: Κλυταιμνιςτρα - Δθιάνειρα - Αντιγόνθ
3. Η ενοχικι γυναίκα: Φαίδρα - Ερμιόνθ - Ιςμινθ
4. Η κυςιαηόμενθ γυναίκα: Ιφιγζνεια - Άλκθςτθ - Αντιγόνθ
5. Η απελπιςμζνθ γυναίκα: Εκάβθ - Μιδεια - Ηλζκτρα - Αντιγόνθ
3. 3
Θ τραγωδία, και εν γζνει το δράμα, αποτελεί προβλθματικι πθγι άντλθςθσ πλθροφοριϊν για τθ ηωι τόςο
των γυναικϊν όςο και των ανδρϊν ςτθν κλαςικι Ακινα, κακϊσ οι κλαςικζσ τραγωδίεσ βαςίηονται, κυρίωσ,
πάνω ςε μφκουσ του μακρινοφ παρελκόντοσ ι ςε επινοθμζνεσ φανταςτικζσ πλοκζσ. Όταν μια ιδζα που
βρίςκει τθν ζκφραςι τθσ ςτθν τραγωδία υποςτθρίηεται και από άλλα είδθ λόγου τθσ αρχαίασ
γραμματείασ, τότε και μόνο μπορεί να αποδοκεί με βεβαιότθτα ςτθν αλθκινι ηωι.
Ταυτόχρονα, το γεγονόσ ότι δεν υπάρχει καμιά φωνι γυναίκασ δθμιουργοφ, για να μασ δϊςει μια
ιδζα για τον τρόπο με τον οποίο ζβλεπαν οι γυναίκεσ τα πράγματα μζςα από τα ίδια τουσ τα λόγια,
κακιςτά ακόμθ δυςκολότερθ τθν προςπάκεια να αντλιςουμε πλθροφορίεσ για τθ κζςθ τθσ γυναίκασ
μζςα από τισ τραγωδίεσ.
Παρ’ όλεσ αυτζσ τισ δυςκολίεσ, είναι αναμφιςβιτθτο ότι οι γυναίκεσ θρωίδεσ ωσ άτομα ι χορωδίεσ
δίνουν τα ονόματά τουσ ςτουσ τίτλουσ των τραγωδιϊν και, καταλαμβάνοντασ το προςκινιο, αφινουν
μια πολφ πιο ανεξίτθλθ ςυναιςκθματικι εντφπωςθ ςτουσ κεατζσ ςυγκριτικά με τουσ άνδρεσ
ςυμπρωταγωνιςτζσ τουσ. Ζχουν επιχειρθκεί - και ακόμθ επιχειροφνται - πολλζσ ερμθνείεσ για τον
κυρίαρχο ρόλο τθσ γυναίκασ μζςα ςτισ τραγωδίεσ.
Τα ολοηϊντανα πορτρζτα των γυναικϊν ςτο δράμα μπορεί να αντανακλοφν πραγματικά
κοινωνικοϊςτορικά κζματα και τάςεισ, ζςτω και με ζμμεςο τρόπο∙ μπορεί, ακόμθ και να υπερβάλλουν τθ
λαϊκι ιδεολογία ςχετικά με τον ςτερεότυπο ρόλο των γυναικϊν∙ μπορεί, ταυτόχρονα, τα ζργα να απθχοφν
τισ φανταςιϊςεισ των αντρϊν ποιθτϊν για τα ςφνκετα προβλιματα τθσ γυναικείασ φπαρξθσ και των
ενδογενϊν τθσ αντικζςεων, γεγονόσ που τουσ οδθγεί ςτθ δθμιουργία θρωίδων που δρουν με τρόπουσ
που δεν τουσ επιτρζπονταν ςτθν πραγματικι ηωι. Ενδζχεται, ςφμφωνα με τθν ψυχαναλυτικι κεωρία, θ
ςυναιςκθματικά ιςχυρι μθτζρα - απουςίᾳ του πατζρα/πολεμιςτι - να εντυπωνόταν ςτθ φανταςία του
μικροφ αγοριοφ και να γινόταν, κατά ζναν τρόπο, ο ςπόροσ που ζμελλε να κεριζψει ςτο μυαλό του
ϊριμου κεατρικοφ ςυγγραφζα ωσ κυρίαρχοσ γυναικείοσ χαρακτιρασ∙ ενδζχεται, οι τραγικζσ θρωίδεσ να
είναι θ αφετθρία επανακακοριςμοφ τθσ αντρικισ ταυτότθτασ: όςο πιο «αρςενικά» διαμαρτφρονται, τόςο
επιτακτικότερθ προβάλλει θ ανάγκθ οι άντρεσ να αποκαταςτιςουν τθν αντρικι τουσ κυριαρχία ςτον
κόςμο∙ ενδζχεται, τζλοσ, να προβάλλουν τθν αναγκαιότθτα φπαρξθσ τθσ δυαρχίασ αρςενικοφ και κθλυκοφ
ςτον άνκρωπο, δθλαδι τθν απαραίτθτθ ιςορροπία ανάμεςα ςτισ αποκαλοφμενεσ «ανδρικζσ» ιδιότθτεσ -
όπωσ ο ζλεγχοσ, θ κατάκτθςθ δια τθσ υποταγισ και θ υπερβολικι εγκεφαλικότθτα - και ςτισ λεγόμενεσ
«κθλυκζσ» πτυχζσ τθσ ηωισ - όπωσ το ζνςτικτο, θ αγάπθ και οι οικογενειακοί δεςμοί. Γιατί θ απουςία
αυτισ τθσ ιςορροπίασ είναι που καταςτρζφει τισ περιςςότερεσ φορζσ τον άνκρωπο.
Με δεδομζνθ τθ δυςκολία άντλθςθσ πλθροφοριϊν για τθ κζςθ τθσ γυναίκασ μζςα από τισ
τραγωδίεσ και με ανοιχτι τθν υπόκεςθ τθσ ερμθνείασ των γυναικείων ρόλων ςτο δράμα, επιλζξαμε οι
μακθτζσ μασ να υποδυκοφν 2 ιρωεσ και 13 θρωίδεσ, δραματοποιϊντασ 20 αποςπάςματα τραγικοφ λόγου
ερανιςμζνα και ςταχυολογθμζνα από 12 τραγωδίεσ, που, κατά τθ γνϊμθ μασ, παρουςιάηουν τθν
καταπιεςμζνθ γυναίκα τθσ αρχαιότθτασ φιμωμζνθ και ζρθμθ, ενοχικι, κυςιαηόμενθ και απελπιςμζνθ.
Υπάρχουν και πολλοί άλλοι γυναικείοι ρόλοι που παρουςιάηονται ςτισ τραγωδίεσ και κα
μποροφςαν να δοκοφν ακόμθ περιςςότερεσ ερμθνείεσ ςτουσ ρόλουσ αυτοφσ. Υποςτθρίηοντασ μια από τισ
πολλζσ ερμθνείεσ, επιδιϊκουμε να κινθτοποιιςουμε τουσ μακθτζσ μασ να οδθγθκοφν ςτθν πολλαπλότθτα
των ερμθνειϊν.
4. 4
Παρουςιάηοντασ αποςπάςματα από πολλζσ τραγωδίεσ, επιδιϊκουμε να κινθτοποιιςουμε το
ενδιαφζρον τουσ να μελετιςουν περιςςότερεσ. Συνδυάηοντασ αποςπάςματα άλλων τραγωδιϊν με τθ
διδαςκόμενθ «Αντιγόνθ» επιδιϊκουμε να γευτοφν οι μακθτζσ μασ τθ διακειμενικότθτα και τθ δυνατότθτα
να ςυνδυάηουν, να κρίνουν, να απορρίπτουν και να ςυνεργάηονται.
Ονειρευόμαςτε ζνα εκπαιδευτικό ςφςτθμα που να επιδιϊκει τθν καλλιζργεια δεξιοτιτων, τθν
προϊκθςθ τθσ καινοτομίασ και το πάκοσ για μάκθςθ. Και αν δεν είναι υπαρκτό αυτό το ςφςτθμα και αν
δεν μποροφμε να αλλάξουμε τον κόςμο, αλλάηουμε τον εαυτό μασ.
5. 5
Η αντρικι και θ γυναικεία οπτικι για τθ γυναίκα: Ιππόλυτοσ - Κρζοντασ - Μελανίππθ
Στον Ιππόλυτο του Ευριπίδθ, ο ομϊνυμοσ ιρωασ βγάηει ζνα λογφδριο εναντίον των γυναικϊν
αγανακτιςμζνοσ από τον παράνομο ζρωτα τθσ μθτριάσ του Φαίδρασ για τον ίδιο, φζρνοντασ, ζτςι, ςτο
φωσ τισ δομζσ τθσ αντρικισ κυριαρχίασ. Εφχεται ζναν κόςμο χωρίσ γυναίκεσ, ζναν κόςμο ςτον οποίο θ
αναπαραγωγικι διαδικαςία κα ςτθριηόταν μόνο ςτουσ άντρεσ και ςτουσ κεοφσ. Οι γυναίκεσ για αυτόν
είναι ςυμφορά και βάροσ και κα ζπρεπε - ςε ζναν κόςμο που ακόμθ υπάρχουν - να ηουν μόνεσ, χωρίσ
μυαλό, ανάμεςα ςτα άγρια κεριά.
1. ΙΡΡΟΛΥΤΟΣ:
Δία! Τισ γυναίκεσ, Δία, τθν απάτθ και τον όλεκρο, τι τισ κζλθςεσ!!!!
Αν ικελεσ ανκρϊπινθ ςπορά
δεν ζπρεπε να μασ γεννά κοιλιά γυναίκασ.
Κα ζπρεπε οι άντρεσ να ‘ρχονται ςτουσ ναοφσ ςου
να αφιερϊνανε χρυςάφι ι ςίδερο ι χαλκό
και να αγοράηουν ζτςι τθ ςπορά.
Χωρίσ γυναίκεσ κα ζπρεπε τα ςπίτια μασ να είναι. Άντρεσ μονάχα.
Τϊρα, βάηοντασ τθ ςυμφορά ςτα ςπίτια μασ,
ςαν το νερό ςτραγγίηει θ ευτυχία μασ.
Κακό μεγάλο φαίνεται θ γυναίκα.
Ο γονιόσ, που τθ ςπζρνει και τθν τρζφει,
τθ φορτϊνει προίκα και τθ ςτζλνει ςε άλλον
για να γλιτϊςει ο ίδιοσ από το κακό.
Και αυτόσ που τθ φορτϊνεται - τθν κακοφφτρα -
χαίρεται να τθ ςτολίηει ςαν κοφφιο ξόανο
και τθσ βάηει ςτολίδια και πζπλουσ
και ξοδιάηεται ο δφςτυχοσ.*…+
Και αν τφχει και παντρευτεί καλι γυναίκα,
βγαίνει θ πεκερά ςτριφτόμυαλθ και τον μαυρίηει.
Καλφτερα όποιοσ παντρεφεται άμυαλθ γυναίκα
και δεν μπορεί θ αμυαλιά τθσ να τον βλάψει.
Τθ μιςϊ τθν ζξυπνθ γυναίκα, δεν τθ κζλω *…+
Και οφτε υπθρζτριεσ να είχαν οι γυναίκεσ.
Μόνο με τα αμίλθτα κεριά να ςυηοφνε,
λόγο να μθν ακοφν. Οφτε να λεν.*…+
Ποτζ δε κα χορτάςω να ςασ μιςϊ,
κι ασ με βάλουν να μιλϊ χωρίσ ςταματθμό.
Γιατί και αυτζσ είναι ακατάπαυςτα κακζσ!
Ασ τουσ διδάξει κάποιοσ γνϊςθ,
αλλιϊσ, αφιςτε με να τουσ τα ψζλνω πάντα.
Ευριπίδθσ, Ιππόλυτοσ, passim 616 – 668 [428 π.Χ.]
6. 6
Στθν Αντιγόνθ του Σοφοκλι, ο Κρζοντασ, βριςκόμενοσ ςτθν απόλυτθ πλάνθ και δζςμιοσ των προςωπικϊν
του επιλογϊν και εμμονϊν, χαρτογραφεί τθ κζςθ και τον ρόλο τθσ γυναίκασ, απευκυνόμενοσ ςτον γιο
του, τον Αίμονα. Θ γυναίκα πρζπει να μείνει ςτο περικϊριο, δζςμια των ορίων που οι άντρεσ τισ ζχουν
χαράξει. Γιατί, αν αφεκεί ανεξζλεγκτθ, κα υπονομεφςει και τθν πόλθ και τθν αντρικι φπαρξθ. Θ αντρικι
κυριαρχία κα καταρρεφςει ςτθν περίπτωςθ που ο άντρασ ενδϊςει ςτισ γυναικείεσ επικυμίεσ και πιςτζψει
ςτθ μοναδικότθτα τθσ γυναίκασ.
2. ΚΕΟΝΤΑΣ:
Υπάρχουνε για όργωμα κι άλλα πολλά χωράφια *…+
Ποτζ τθ ςφνεςι ςου, γιε μου, ποτζ να μθν τθ χάςεισ
από γυναίκασ θδονι∙ να ξζρεισ ότι πάντα
κατάψυχρο αγκάλιαςμα γίνεται κάτι τζτοιο,
κακι γυναίκα ςφντροφοσ μζςα ςτο ςπίτι∙
υπάρχει δα μεγαλφτερθ πλθγι απ' τον κακό το φίλο;
Φτφςε και ξόρκιςε αυτιν τθν κόρθ ςαν εχκρό ςου
και άς' τθν πια να παντρευτεί ςτον Άδθ κάποιον άλλο.*…+
Ζτςι πρζπει ν' αμφνονται όςοι κρατοφν τθν τάξθ,
παιγνίδια να μθ γίνονται ςτα χζρια μιασ γυναίκασ.
Καλφτερα, αν χρειαςτεί, να πζςουμε από άνδρα
παρά να πουν πωσ γίναμε των γυναικϊν οι δοφλοι. *…+
Σοφοκλισ, Αντιγόνη, passim 569, 648-654, 677-680 [442 π.Χ.]
7. 7
Στθν αποςπαςματικά ςωηόμενθ Μελανίππθ του Ευριπίδθ, θ ομϊνυμθ θρωίδα προφζρει τθν πιο
ακαταμάχθτθ υπεράςπιςθ του φφλου τθσ, αντιςτεκόμενθ ςτθν αντρικι κυριαρχία, διαιωνίηοντασ, όμωσ,
παράλλθλα και τα ςτερεοτυπικά χαρακτθριςτικά των γυναικϊν. Προςπακεί με λογικά επιχειριματα να
ανατρζψει τισ κατθγορίεσ των αντρϊν εναντίον του φφλου τθσ. Οι γυναίκεσ ςτθρίηουν τθν ευθμερία του
οίκου του άντρα τουσ και τθν ευηωία των μελϊν του∙ οι γυναίκεσ ςυμμετζχουν ςτισ λατρευτικζσ
εκδθλϊςεισ και ςτα κρθςκευτικά δρϊμενα τθσ πόλθσ άλλοτε ωσ βοθκοί και άλλοτε ωσ ιζρειεσ και ωσ
μάντεισ.
3. ΜΕΛΑΝΙΡΡΗ:
Οι κατθγορίεσ των αντρϊν ενάντια ςτισ γυναίκεσ και οι βλαςφθμίεσ όλεσ είναι κοφφιεσ,
όπωσ ο ιχοσ ενόσ τόξου που δεν βρίςκει τον προοριςμό του.
Οι γυναίκεσ είμαςτε πολφ καλφτερεσ από αυτοφσ.
Και ζχω για τοφτο αποδείξεισ.
Φροντίηουμε το νοικοκυριό
και μζςα ςτο ςπίτι φυλάμε τα αγακά που μασ χαρίηει θ κάλαςςα.
Κανζνα ςπίτι δεν είναι κακαρό κι ευτυχιςμζνο χωρίσ γυναίκα.
Και ςτα κρθςκευτικά ηθτιματα
-και το κεωρϊ πολφ πρωταρχικό αυτό-
ζχουμε το ςθμαντικότερο ρόλο από όλουσ.
Στα μαντεία του Φοίβου γυναίκεσ ερμθνεφουν τισ βουλζσ του Απόλλωνα.
Στθν ιερι ζδρα τθσ Δωδϊνθσ, δίπλα ςτθν ιερι δρυ,
γυναίκα μεταφζρει τθ βοφλθςθ του Δία ςε όλουσ τουσ Ζλλθνεσ που τθν επικυμοφν.
Πϊσ είναι, τζλοσ πάντων, δυνατόν αυτοί να μασ βρίηουν;
Ροτζ δεν κα πάψουν οι άντρεσ να δυςφθμοφν άδικα τισ γυναίκεσ;
Ροτζ δεν κα πάψουν να κζλουν να καταδικάςουν όλο μασ το γζνοσ;
Ευριπίδθσ, Μελανίππη η Δεςμώτισ, απόςπ. 13: Page [420 π.Χ. ;]
8. 8
1. Η φιμωμζνθ γυναίκα: Μιδεια - Ρρόκνθ - Κλυταιμνιςτρα - Iςμινθ
Στθ Μιδεια του Ευριπίδθ, θ Μιδεια βγαίνει από τθν απομόνωςθ του ςπιτιοφ τθσ για να εκφράςει ςτισ
γυναίκεσ τθσ Κορίνκου τον πόνο τθσ για τθν προδοςία του άντρα τθσ, του Λάςονα. Εκφράηει, ταυτόχρονα,
τα παράπονά τθσ για τθν εξάρτθςθ, τθν υποταγι, τθν ανελευκερία. Ζχει παραιτθκεί από κάκε χαρά
χάνοντασ τον άνδρα τθσ και αυτοοικτείρεται. Σκιαγραφεί ςτθ ςυνζχεια ζναν γάμο χωρίσ αγάπθ και όλουσ
τουσ μθχανιςμοφσ που εγκλωβίηουν τθ γυναίκα ςτον κοινωνικό τθσ ρόλο, παραχωρϊντασ ζτςι κάκε
ελευκερία και κάκε επιλογι ςτο ιςχυρό φφλο.
4. ΜΗΔΕΙΑ
Κορίνκιεσ γυναίκεσ, βγικα από το ςπίτι από φόβο μθ για κάτι με κατθγοριςετε.
Σε μζνα τι ςυμφορά ζπεςε αναπάντεχα και μου ράγιςε τθν καρδιά;
Είμαι ξοφλθμζνθ, φίλεσ μου,
και κζλω να πεκάνω, αφοφ παραιτικθκα από κάκε χαρά τθσ ηωισ.
Όλθ μου θ ηωι ιταν δεμζνθ μαηί του. Καλά το γνωρίηει κι ο ίδιοσ.
Τϊρα - βρζκθκε να ᾽ναι ο χειρότεροσ όλων ο άντρασ μου.
Από όλα τα πλάςματα που ζχουν ψυχι και νου
εμείσ οι γυναίκεσ είμαςτε οι πιο αξιοκρινθτεσ.
Πρϊτα με χριματα άφκονα πρζπει
τον άντρα μασ να αγοράηουμε
και μετά να τον βάλουμε αφεντικό ςτο κορμί μασ.
Χειρότερο άλλο κακό δεν υπάρχει.
Κι είναι εδϊ θ αγωνία θ μεγαλφτερθ,
να δοφμε αν κα μασ βγει καλόσ ι κακόσ.
Για τισ γυναίκεσ, βζβαια, τιμθτικό το διαηφγιο δεν είναι.
Οφτε μπορείσ να αποφεφγεισ τον άντρα ςου.
Κι όταν βρεκείσ ςε άλλεσ ςυνικειεσ και νόμουσ,
πρζπει να γίνεισ μάντιςςα
για όςα δεν ςου ζμακε το πατρικό ςου,
πϊσ δθλαδι καλφτερα το ςφηυγό ςου να υπθρετείσ.
Κι αν τα πράγματα πάνε καλά
κι ο άντρασ μασ ηει μαηί μασ,
χωρίσ να νιϊκει βάροσ το ηυγό του γάμου,
αξιοηιλευτθ ηωι περνοφμε.
Αλλιϊτικα, προτιμότεροσ είναι ο κάνατοσ.
Ο άντρασ, αν βαρεκεί κλειςμζνοσ μζςα ςτο ςπίτι του,
μπορεί να πάει όπου κζλει και να διαςκεδάςει τθν πλιξθ του
ι να καταφφγει ςε ζνα φίλο ι ςε ςυνομιλικό του.
Αλλά εμείσ πρζπει να ζχουμε μάτια μόνο για ζναν.
Λζνε οι άντρεσ πωσ ηοφμε με αςφάλεια ςτο ςπίτι, μακριά από τουσ κινδφνουσ,
ενϊ εκείνοι παλεφουν με τα δόρατα ςτθ μάχθ.
Ανόθτοι άντρεσ!
Θα προτιμοφςα να ςτακϊ τρεισ φορζσ πίςω από τθν αςπίδα,
παρά να γεννιςω μια φορά.
Ευριπίδθσ, Μήδεια passim 214-251 [431 π.Χ.]
9. 9
Στον αποςπαςματικά ςωηόμενο Τθρζα του Σοφοκλι, θ Πρόκνθ κλαίει για τθ γυναικεία μοίρα τονίηοντασ
τισ δυςκολίεσ που αντιμετωπίηει μια γυναίκα και τθν επακόλουκθ κοινωνικι απομόνωςι τθσ. Μιλά για
τθν ανζμελθ νιότθ, για τθ ςκλθρι προςγείωςθ ςτθν πραγματικότθτα του γάμου χωρίσ ςυναίςκθμα που
επιβάλλει, τελικά, μια ηωι βυκιςμζνθ ςτθ υποκριςία. Τα αιςκιματα μθδαμινότθτασ, αδικίασ και
ματαίωςθσ τθν κατακλφηουν.
5. ΡΟΚΝΗ:
Κόρεσ τθσ Θράκθσ, τϊρα ζξω από το ςπίτι του πατζρα μου είμαι ζνα τίποτε.
Ζχω ςυχνά μζχρι τϊρα παρατθριςει ότι θ γυναίκα από τθ φφςθ τθσ είναι ζνα μθδενικό.
Όταν είμαςτε νζεσ ςτο πατρικό ςπίτι,
νομίηω ότι ηοφμε τθν ωραιότερθ ηωι από όλθ τθν ανκρωπότθτα,
Γιατί θ άγνοια κάνει τθν ηωι των παιδιϊν ευχάριςτθ και απολαυςτικι.
Αλλά όταν αρχίςουμε να ωριμάηουμε και μποροφμε να καταλάβουμε τι μασ γίνεται,
μασ πετοφν ζξω με το ηόρι και μασ ξεπουλάνε
μακριά από τουσ κεοφσ των πατζρων μασ,
άλλεσ ςε ξζνουσ, άλλεσ ςε βάρβαρουσ,
άλλεσ ςε άχαρα ςπιτικά, όπου όλο μασ κάνουν παρατθριςεισ και μασ κατθγοροφν.
Και όταν τελικά μια νφχτα μάσ ενϊςει με ζναν άνδρα ςε ςάρκα μία,
πρζπει να ευλογοφμε τθν τφχθ μασ
και να υποκρινόμαςτε ότι όλα βαίνουν καλϊσ.
Σοφοκλισ, απόςπ. 524Ν [583R] [αρχζσ δεκαετίασ 420 π.Χ.]
10. 10
Στθν Ιφιγζνεια εν Αυλίδι του Ευριπίδθ, θ Κλυταιμνιςτρα, βαςίλιςςα και ςφηυγοσ του Αγαμζμνονα,
ςκιαγραφεί τθ κζςθ τθσ γυναίκασ, μζςα από ζναν ςυγκλονιςτικό λόγο, με τον οποίο αντιδρά ςτθν
απόφαςθ του άντρα τθσ να κυςιάςει τθν κόρθ τουσ, Λφιγζνεια, προκειμζνου να αποπλεφςουν τα καράβια
για τθν Τρωικι εκςτρατεία. Παρουςιάηει γλαφυρά τθ βίαιθ και ακοφςια ζνωςθ με τον άνδρα τθσ αλλά και
τθ μετζπειτα αφοςίωςθ ςτα ςυηυγικά τθσ κακικοντα. Εκφράηοντασ ζνα δίκαιο αίςκθμα οργισ για τθν
επικείμενθ κυςία τθσ αγαπθμζνθσ τθσ κόρθσ, προειδοποιεί για τθν εκδίκθςι τθσ.
6. ΚΛΥΤΑΙΜΝΗΣΤΑ:
Άκουςζ με, τϊρα, Αγαμζμνονα. Κακαρά κα τα πω.
Δεν κα μιλιςω πλάγια οφτε με αινίγματα.
Και πρϊτα-πρϊτα, αυτό κα ςου πω κατάμουτρα:
Με πιρεσ γυναίκα ςου, χωρίσ να το κζλω.
Με τθ βία. Μου ςκότωςεσ τον άντρα που είχα, τον Τάνταλο,
και το παιδί μου – βρζφοσ ακόμα – από το μαςτό μου το άρπαξεσ και το χτφπθςεσ κάτω.
Το ζλιωςεσ!! *…+ Και ο πατζρασ μου ςε ςυγχϊρεςε και ςε ζςωςε και με πιρεσ.
Και εγϊ φίλιωςα μαηί ςου και ςου ιμουν καλι. Δεν το αρνιζςαι.
Δεν ςε απάτθςα, το βιοσ ςου το φρόντιηα.
Σε ζκανα να χαίρεςαι, όταν ζμπαινεσ ςπίτι
και όταν ζπρεπε να λείψεισ, άφθνεσ εμζνα – ζμπιςτθ – πίςω ςου.
Γυναίκα να βρεισ είναι εφκολο, ζνα ςωρό βρίςκει κανείσ.
Αλλά ςφηυγο ςαν εμζνα ςπάνια βρίςκει άντρασ.
Και τρεισ κόρεσ ςου ζκανα κι ζναν γιο.
Και τϊρα μια από τισ κόρεσ μου τθ ςφάηεισ.
Και αν κάποιοσ ςε ρωτιςει «γιατί» τι κα πεισ;
Ι να απαντιςω εγϊ για ςζνα;
Για να πάρει ο Μενζλαοσ τθν Ελζνθ!!!
Ωραίο να αγοράηεισ τθν τιμι μιασ άτιμθσ με τθ ηωι τθσ κόρθσ ςου!!!
Για το πιο ςιχαμερό, το πιο ακριβό μασ δίνουμε.
Πεσ μου. Αν πασ ςτον πόλεμο και με αφιςεισ ςτο παλάτι
και ςτον πόλεμο λείψεισ χρόνια,
εγϊ ςτο ςπίτι τι καρδιά λεσ κα ζχω,
όταν κα βλζπω τθν κάμαρά τθσ άδεια,
κι όταν ζρθμθ κα κάκομαι να τθν μοιρολογϊ.
Μθ μου κάνεισ κακό τϊρα. Μθ με αναγκάςεισ να ςου κάνω κακό αργότερα.
Ευριπίδθσ, Ιφιγζνεια εν Αυλίδι, passim 1146 -1184 [μετά το 406 π.Χ.]
11. 11
Στθν Αντιγόνθ του Σοφοκλι, θ Λςμινθ με τθν αντιθρωικι τθσ ςτάςθ προςωποποιεί τθν ςτερεοτυπικά
γυναικεία αποδεκτι ςυμπεριφορά, εκείνθ τθσ μθ ανάμειξθσ και τθσ ςιωπισ. Απαντά ςτθν αδελφι τθσ ότι
δε γνωρίηει τίποτα για το διάταγμα του βαςιλιά Κρζοντα που κα βαρφνει τόςο ςτθ ηωι τθσ Αντιγόνθσ, ο
χρόνοσ ζχει για αυτι ςταματιςει ςτον αλλθλοςκοτωμό των αδελφϊν τουσ. Υποτάςςεται ςτθ εξουςία και
ςτον ρόλο που τθσ επιβάλλεται από το φφλο τθσ, μια ςυμβουλι που δίνει και ςτθν αδελφι τθσ.
7. ΙΣΜΗΝΗ:
Όςο για με, λόγοσ κανείσ για φίλουσ, Αντιγόνθ,
οφτε γλυκόσ οφτε πικρόσ, δεν ζφταςε, αφότου
οι δυο μασ ςτερθκικαμε τα δυο μασ τα αδζλφια,
που αλλθλοςκοτϊκθκαν μζςα ςτθν ίδια μζρα.
Απ' τθ ςτιγμι που ζφυγε πια ο ςτρατόσ του Άργουσ
τθ νφχτα που μασ πζραςε, τίποτα πιο ςπουδαίο
δεν είδα, δεν ξζρω άλλο, οφτε καλό οφτε βαρφτερο.*…+
Αλλά, αδελφι μου, βάλε καλά μεσ ςτο μυαλό πωσ είμαςτε γυναίκεσ
και πόλεμο ν' ανοίξουμε με άνδρεσ δεν μποροφμε.
Κι ζπειτα, αφοφ μασ κυβερνοφν πιο δυνατοί ςτ' αλικεια,
κι αυτά πρζπει ν' ακοφςουμε και πιο ςκλθρά ακόμα.
Γι' αυτό κι εγϊ γυρεφοντασ απ' τουσ νεκροφσ ςυγγνϊμθ,
που αναγκάηομαι ς' αυτό παρά τθ κζλθςι μου,
κα υποταχτϊ ςτουσ άρχοντεσ∙ είναι κακάρια τρζλα
να κζλεισ ό,τι ξεπερνάει τθ δφναμθ που ζχεισ.
Σοφοκλισ, Αντιγόνη, 11-17, 61-68 [442 π.Χ.]
12. 12
2. Η ζρθμθ γυναίκα: Κλυταιμνιςτρα - Δθιάνειρα - Αντιγόνθ
Στον Αγαμζμνονα του Αιςχφλου, θ Κλυταιμνιςτρα, βγάηει ζναν λόγο για τθ γυναικεία μοναξιά, όταν οι
ςφηυγοι λείπουν ςτον πόλεμο, υφαίνοντασ, παράλλθλα, το δόλιο ςχζδιό τθσ να εκδικθκεί τον ςφηυγό τθσ,
Αγαμζμνονα, για το φονικό τθσ ίδιασ τουσ τθσ κόρθσ τουσ, τθσ Λφιγζνειασ. Δεν είναι μόνο θ απουςία
οδυνθρι μα και τα ςχόλια, οι φιμεσ - αλθκινζσ και ψεφτικεσ - που ταλαιπωροφν τισ απροςτάτευτεσ
γυναίκεσ.
8. ΚΛΥΤΑΙΜΝΗΣΤΑ:
Συμπολίτεσ μου, ςεισ οι ςεβαςτοί γζροντεσ του Άργουσ,*…+
δεν κα ντραπϊ να ςασ μιλιςω για τθ δικι μου δφςκολθ ηωι τόςον καιρό,
όςο ο άντρασ μου ςτθν Τροία κάτω ζλειπε μακριά μου.
Ρρϊτα πρϊτα μια γυναίκα να κάκεται δίχωσ άντρα
μζςα ςτο ςπίτι μόνθ τθσ είναι κακό αφάνταςτα μεγάλο.
Πολλά κακόβουλα ακοφσ, και το ζνα ανοίγει τθν πλθγι του άλλου που πάει να κλείςει.
Να ζρχεται ο ζνασ, και να φζρνει ο άλλοσ μινυμα χειρότερο από τον πρϊτο,
λζγοντασ ςτο ςπίτι ςυμφορζσ. *…+
Για αυτζσ, λοιπόν, τισ φιμεσ τισ κακζσ που ζφταναν πολλζσ φορζσ
άλυτεσ είχα ςτο λαιμό κθλιζσ με δφναμθ ςφιγμζνεσ.
Και τϊρα, που ςε βλζπω Αγαμζμνονα πάλι πίςω ςε μζνα,
των ςυμφορϊν τα πλικθ, περαςμζνα.
Είςαι για μζνα πιςτό ςκυλί τθσ ςτάνθσ μασ,
άγκυρα ςωτθρίασ του καραβιοφ μασ, μεγάλο δοκάρι τθσ ςκεπισ,
γιοσ του γονιοφ μονάκριβοσ, πθγι κελαρυςτι ςτον διψαςμζνο οδοιπόρο,
ανζλπιςτθ ςτεριά που βλζπει ναυαγόσ μετά τθν καταιγίδα.
Αιςχφλοσ, Αγαμζμνων, passim 855-904 [458 π.Χ.]
13. 13
Στισ Τραχίνιεσ του Σοφοκλι, θ ερωτευμζνθ, αλλά μόνθ, Δθιάνειρα εκφράηει τθν ανθςυχία τθσ για τθ ςυχνι
απουςία του άντρα τθσ, του Θρακλι. Υπζμεινε τθν απουςία του όςο εκείνοσ ζπρεπε να κάνει τουσ άκλουσ
του, όμωσ και τϊρα που τουσ ολοκλιρωςε με επιτυχία πάλι λείπει κι εκείνθ φοβάται κι αγωνιά γι’ αυτόν!
9. ΔΗΙΑΝΕΙΑ:
Πιςτι μου παραμάνα, εμζνα που με διάλεξε ο Θρακλισ για ςφντροφό του
με ηϊνουν τα φίδια του φόβου το ζνα μετά το άλλο
κι ανθςυχϊ πάντα για αυτόν.
Θ μια νφχτα διαλφει και θ άλλθ γεννά τον πόνο.
Τϊρα ζχουμε και παιδιά, που τα βλζπει αραιά και ποφ,
ςαν γεωργόσ που καλλιεργεί απόμερο χωράφι
και το βλζπει μόνο ςτθ ςπορά και ςτο κζρο.
Ζτςι είναι και θ δικι μου ηωι, και ξαναγυρίηει ςτο ςπίτι
μόνο και μόνο για να ξαναφφγει, για να υπθρετιςει τον ζναν και τον άλλον.
Και τϊρα που οι άκλοι τζλειωςαν και όλουσ τουσ ζκανε…
Τϊρα με πιρε ο φόβοσ ολότελα.
Λείπει ο Θρακλισ.
Ποφ πιγε δεν ξζρουμε και εμείσ ηοφμε διωγμζνοι ςτθν Τραχίνα, ςε ςπίτι φίλου.
Και ζγνοιεσ μοφ ζβαλε και ζφυγε.
Κάτι κακό μθν ζπακε;
Δεκαπζντε μινεσ δίχωσ μινυμα δεν είναι και λίγο.
Σοφοκλισ, Τραχίνιεσ, 27-45 [420 π.Χ.]
14. 14
Στθν Αντιγόνθ του Σοφοκλι, θ ομϊνυμθ θρωίδα, ακολουκϊντασ ζναν μοναχικό δρόμο επιλογϊν, κρθνεί,
ςτο τζλοσ τθν μοναχικι τθσ πορεία και ςτο κάνατο. Αυτι που μόνθ τόλμθςε να εναντιωκεί ςτθν εξουςία
λυγίηει νιϊκοντασ τθν μοναξιά τθσ. Δε δθλϊνει μεταμζλεια θ αγανάκτθςι τθσ για τθν αδικία. Είναι
ανκρϊπινο να τθσ ςτοιχίηει θ ερθμιά τθσ. Δίπλα τθσ οφτε οικογζνεια, οφτε φίλοι, οφτε αγαπθμζνοσ
ςφντροφοσ για να ςτθριχτεί, παρά μόνο οι πθγζσ και το δάςοσ τθσ πατρίδασ τθσ...
10. ΑΝΤΙΓΟΝΗ:
Ω άρχοντεσ τθσ Κιβασ, γιατί με περιπαίηετε! (τθν Αντιγόνθ τθν κρατοφν οι φρουροί)
Για το Κεό!
Ακόμθ χαίρομαι το φωσ.
Ω πόλθ, ω άρχοντεσ τθσ πόλθσ μου,
πθγζσ τθσ Δίρκθσ,
άλςοσ τθσ Κιβασ που καμάρωνε τ’ αμάξια τθσ,
ςασ βάηω μάρτυρζσ με τθ ςειρά,
πϊσ από φίλουσ άκλαυτθ, με νόμουσ ποιουσ
πορεφομαι ςτον τάφο τον αλλόκοτο,
ςε χωματζνια φυλακι χωμζνθ;
Θ μαφρθ κι άςτεγθ δεν κατοικϊ
οφτε κνθτι με ηωντανοφσ
οφτε νεκρι με πεκαμζνουσ *…+
Άκλαυτθ και άφιλθ, χωρίσ τραγοφδια γάμου
θ μαφρθ ςζρνομαι,
ςτον φςτατο δρόμο μου.
Άδικο να μθν βλζπω πια το αγνό
το φωσ του ιλιου, θ κακορίηικθ.
Για τθν αδάκρυτθ μοίρα μου
φίλοσ κανείσ δεν ςτενάηει.
Σοφοκλισ, Αντιγόνη, 839-852 , 876-882 [442 π.Χ.]
15. 15
3. Η ενοχικι γυναίκα: Φαίδρα - Ερμιόνθ - Ιςμινθ
Στον Ιππόλυτο του Ευριπίδθ θ Φαίδρα δείχνει πόςο δφςκολθ μπορεί να γίνει θ ηωι τθσ γυναίκασ. Οι
ατελείωτεσ θμζρεσ απραξίασ και οι ατελείωτεσ νφχτεσ μοναξιάσ μζςα ςτο ςπίτι μποροφν να τθν
οδθγιςουν ςε φανταςιϊςεισ και παραβιάςεισ των θκικϊν τθσ αρχϊν. Θ ίδια είχε τθν ατυχία να ερωτευτεί
το γιο του άντρα τθσ, τον Λππόλυτο. Αγωνίηεται να αντιςτακεί ςτο πάκοσ τθσ, αλλά δεν τα καταφζρνει
γιατί απλϊσ, όπωσ ομολογεί, είναι γυναίκα.
11. ΦΑΙΔΑ:
Γυναίκεσ τθσ Τροιηινασ,
πολλζσ φορζσ ςτισ νφχτεσ τισ ατζλειωτεσ το ςκζφτθκα
πϊσ γίνεται και χαλάει θ ηωι μασ;
Δεν φταίει ότι είναι κακι θ φφςθ μασ.
Φρόνθςθ και τρόπουσ ζχουμε οι πιο πολλζσ.
Το καλό το ξζρουμε και το μποροφμε,
όμωσ δεν το κάνουμε.
Άλλεσ διςτάηουμε, άλλεσ προτιμοφμε τισ πολλζσ χαρζσ τθσ απραξίασ:
να ςζρνεισ τον καιρό ςου άδειο ςτο κουβεντολόι… ευχάριςτο ελάττωμα!!!
Ντροπι όμωσ.
Ζτςι ςκζφτομαι και δεν υπάρχει τρόποσ αλλιϊσ να κρίνω
και να γυρίςω ανάποδα τθ ςκζψθ μου.
Και να ςασ πω πϊσ δοφλεψε ο λογιςμόσ μου.
Όταν με χτφπθςε ο πόκοσ, θ ςκζψθ μου ιταν να μθν ντροπιαςτϊ.
Τον ζκρυβα τον πόκο και ςιωποφςα.
Φςτερα προςπάκθςα να τθν παλζψω τθν αρρϊςτια με τθ φρόνθςθ.
Στο τζλοσ δεν το μπόρεςα. Ήταν ντροπι το πάκοσ μου και το ιξερα.
Ο τρόποσ μου, όμωσ, ανιμποροσ. Και ιμουνα γυναίκα.
Αχ! Κατάρα και χαμόσ να τθ χτυποφςε αυτιν που πρωτάρχιςε
να κοιμάται με άλλουσ ντροπιάηοντασ τον άντρα τθσ.
Ευριπίδθσ, Ιππόλυτοσ, passim 375 – 409 [428 π.Χ.]
16. 16
Στθν Ανδρομάχθ, πάλι, του Ευριπίδθ, θ νζα και άτεκνθ Ερμιόνθ, επίςθμθ ςφηυγοσ του Νεοπτόλεμου,
φοβάται τθν αντίδραςθ του άντρα τθσ, αν αυτόσ μάκαινε τθν πρόκεςι τθσ να ςφρει - απουςίᾳ του - ςτον
κάνατο τθν Ανδρομάχθ. Θ Ανδρομάχθ, θ γυναίκα του Ζκτορα, είναι τϊρα αιχμάλωτθ παλλακίδα του
Νεοπτόλεμου ςτθν Ελλάδα. Θ Ερμιόνθ νιϊκει άμετρθ ηιλια για αυτιν και ηθτά από τον Ορζςτθ βοικεια,
ομολογϊντασ του τα λάκθ τθσ. Παραςυρμζνθ από τα λόγια και τθ ςυντροφιά άλλων γυναικϊν,
απομακρφνκθκε από τθν κατάκτθςθ τθσ γυναικείασ αρετισ.
12. ΕΜΙΟΝΗ:
Ορζςτθ, ςε εξορκίηω ςτο όνομα του Δία!
Κα με ςκοτϊςει και κα φανεί και δίκαιοσ.
Πάρε με από εδϊ. Όςο πιο μακριά.
Πάρε με ςτθ Σπάρτθ.
Τοφτο το ςπίτι φωνι ζχει και με διϊχνει.
Με μιςεί θ γθ τθσ Φκίασ.
Αν με ρωτοφςεσ πϊσ το ζκανα αυτό,
κα ςου απαντοφςα πωσ το ζμπα-ζβγα των γυναικϊν ςτο ςπίτι μου, αυτό με κατζςτρεψε.
Που μου ζλεγαν, μου ζλεγαν και ςτο τζλοσ με ξεμυάλιςαν:
«Τθν τιποτζνια, τθν αιχμάλωτθ, τθ δοφλα» - ζλεγαν
«Θα το βαςτάξεισ να τθ μοιράηεται μαηί ςου…»
«Μα τθ κεά, αν ιμουν εγώ ςτθ κζςθ ςου, δεν κα τον χαίρονταν μζςα ςτο ίδιο μασ το ςπίτι…»
«Θα τθν τφφλωνα!!!!»
Τζτοια άκουγα. Τζτοιεσ Σειρινεσ και πανοφργεσ.
Ριραν τα μυαλά μου αζρα και μωράκθκα.
Ροιο λόγο είχα εγϊ για το τι κάνει ο άντρασ μου; *…+
Κα το λζω πάντα: οι άντρεσ δεν πρζπει να αφινουν άλλεσ γυναίκεσ να μπαινοβγαίνουν ςτο ςπίτι τουσ
ςαν φίλεσ τθσ γυναίκασ τουσ.
Αυτζσ χαλοφν τουσ γάμουσ, άλλθ για το ςυμφζρον τθσ, άλλθ για να πάκουν οι άλλεσ ό,τι θ ίδια ζπακε
κι άλλεσ πολλζσ γιατί είναι ακόλαςτεσ.
Για αυτό καταςτρζφονται τα ςπίτια των αντρϊν.
Να κλείνετε καλά τισ πόρτεσ οι άντρεσ.
Με ςφρτεσ και κλειδιά.
Ευριπίδθσ, Ανδρομάχη, passim 920 -953 [419 π.Χ.]
17. 17
Στθν Αντιγόνθ του Σοφοκλι, θ Λςμινθ, ο αδφναμοσ αυτόσ χαρακτιρασ, όταν ςυνειδθτοποιεί ότι θ Αντιγόνθ
κα κανατωκεί και θ ίδια κα μείνει μόνθ τθσ, αλλάηει τθν αρχικι ςτάςθ τθσ και ςε μια ζξαρςθ θρωιςμοφ
και ενοχϊν ομολογεί μπροςτά ςτον Κρζοντα και ςτθν Αντιγόνθ ότι ςυμμετείχε ςτθν απαγορευμζνθ ταφι
του αδικοχαμζνου αδερφοφ τθσ, Πολυνείκθ. Κανείσ, όμωσ, δεν τθν ακοφει. Είναι πια αργά.
13. ΙΣΜΗΝΗ:
Τθν ζκανα, βαςιλιά μου, τθν πράξθ αυτι,
αν ςυμφωνεί κι ετοφτθ,
επιρα μζροσ ςτθν ταφι και ζχω τθν ευκφνθ.
Μεσ ςτθ δικι ςου ςυμφορά, αδελφι μου, δεν ντρζπομαι κακόλου
να μοιραςτϊ τθ μοίρα ςου μαηί ςου.
Μθ μου ςτεριςεισ, αδελφι, τθ χάρθ να πεκάνω
μαηί ςου και τον αδελφό κι εγϊ να τον τιμιςω.
Και τι τθ κζλω τθ ηωι, εςζνα όταν χάςω;
Γιατί να με πονάσ μ' αυτά, δίχωσ δικό ςου κζρδοσ;
Και πϊσ αλλιϊσ μπορϊ εγϊ να βοθκιςω τϊρα;
(αποςτροφι Αντιγόνθσ)
Αλίμονό μου θ άμοιρθ! Να μθ χακϊ μαηί ςου;
Μα ςου ζχω πει τουσ ςοβαροφσ μου λόγουσ.
Είναι κι εμζ το ςφάλμα μου ίδιο με το δικό ςου.
Είναι που, βαςιλιά, ποτζ ο νουσ δε μζνει ο ίδιοσ,
όταν πλακϊςουν ςυμφορζσ· κάνει φτερά και φεφγει.
Τι νόθμα κά 'χει θ ηωι χωρίσ αυτιν για μζνα;
Μα του παιδιοφ ςου πράγματι το ταίρι κα ςκοτϊςεισ;
Σοφοκλισ, Αντιγόνη, passim 536-570 [442 π.Χ.]
18. 18
4. Η κυςιαηόμενθ γυναίκα: Ιφιγζνεια - Άλκθςτθ - Αντιγόνθ
Στθν Ιφιγζνεια εν Αυλίδι του Ευριπίδθ, θ Λφιγζνεια, ςυμφωνεί να κυςιαςτεί ςτθ κεά Άρτεμθ για τθν
πατρίδα τθσ, ζτςι ϊςτε ο ελλθνικόσ ςτρατόσ να καταφζρει να εκςτρατεφςει εναντίον τθσ Τροίασ.
Απευκφνεται ςτθν μθτζρα τθσ Κλυταιμνιςτρα, δικαιολογϊντασ τθν απόφαςι τθσ αυτι με αυταπάρνθςθ
και θρωιςμό. Συναιςκάνεται το χρζοσ τθσ απζναντι ςτθν πατρίδα και τουσ ςυμπολίτεσ τθσ. Παρθγορεί τθ
μθτζρα τθσ λζγοντασ πωσ δε γίνεται μια ηωι -ζςτω θ δικιά τθσ- να μπαίνει πάνω από τισ ηωζσ όλων.
Δικαιολογεί, ζτςι, τθ κυςία τθσ κεωρϊντασ τον εαυτό τθσ ςτρατιϊτθ πιςτό ςτο κακικον.
14. ΙΦΙΓΕΝΕΙΑ:
Μθτζρα, αποφάςιςα να πεκάνω.
Αλλά κζλω να πεκάνω ζνδοξα και κρίνε αν τα ςτακμίηω ςωςτά τα πράγματα.
Όλθ θ Ελλάδα ζχει ςτραμμζνο τϊρα το βλζμμα τθσ πάνω μου.
Από μζνα εξαρτάται αν κα αναχωριςει ο ςτόλοσ και αν κα θττθκεί ςτθν Τροία.
Χάρθ ςε μζνα οι βάρβαροι δεν κα μποροφν πια να αρπάηουν τισ γυναίκεσ από τθν ιερι γθ τθσ Ελλάδασ,
και κα πλθρϊςουν τθν απϊλεια τθσ Ελζνθσ, που τθν ζκλεψε ο Πάρθσ.
Με το κάνατό μου κα τα επιτφχω όλα αυτά,
ωσ ελευκερϊτρια τθσ Ελλάδασ κα κερδίςω ζνδοξο όνομα.
Σίγουρα δεν κα ζπρεπε να αγαπϊ τθ ηωι τόςο πολφ.
Με γζννθςεσ για όλουσ τουσ Ζλλθνεσ και όχι για ςζνα μόνο.
Αμζτρθτοι ςτρατιϊτεσ, οπλιςμζνοι με αςπίδεσ
και κρατϊντασ γριγορα κουπιά, τολμοφν να προκαλοφν τον εχκρό
και να πεκάνουν για τθν τιμι τθσ πατρίδασ τουσ.
Κι εγϊ κα ςκεφτϊ τθ ηωοφλα μου, τθ μία και αςιμαντθ ηωοφλα μου;
Ευριπίδθσ, Ιφιγζνεια εν Αυλίδι, 1375 -1389 [μετά το 406 π.Χ.]
19. 19
Στθν Άλκθςτθ του Ευριπίδθ, θ Άλκθςτθ προςφζρεται να πεκάνει ςτθ κζςθ του Άδμθτου, του άντρα τθσ,
για να ηιςει αυτόσ δφο φορζσ. Οι γζροι γονείσ του τοφ το αρνοφνται ενϊ θ ίδια υποκφπτει ςτο
κακιερωμζνο πρότυπο τθσ υποταγισ τθσ γυναίκασ ςτισ εγωιςτικότατεσ απαιτιςεισ ενόσ άντρα. Μιλά με
πικρία για τθ κυςία τθσ, για τθν άρνθςθ των γονιϊν του Άδμθτου να πάρουν τθ κζςθ τθσ ςϊηοντασ το γιο
τουσ και τθ γυναίκα του. Ωσ μόνο αντίδωρο ηθτά αγάπθ για τα παιδιά τθσ που μζνουν πλζον ορφανά.
15. ΑΛΚΗΣΤΗ:
Άδμθτε, βλζπεισ, ςτο τζλοσ μου είμαι.
Να προλάβω να πω, να ςε παρακαλζςω.
Τθ ηωι μου ζδωςα για να ηιςεισ. Αντίτιμο.
Για ςζνα πεκαίνω.
Που μποροφςα να ηιςω, να πάρω άλλον - όποιον ικελα -
κι ςε άλλο παλάτι να ηιςω αρχόντιςςα.
Δεν κζλθςα, όμωσ, να ηιςω δίχωσ εςζνα,
να μείνουν τα παιδιά μου χωρίσ τον πατζρα τουσ.
Δεν τα λυπικθκα, Άδμθτε, τα νιάτα μου.
Όμωσ, οι γονείσ ςου αρνικθκαν.
Τθν ζηθςαν τθ ηωι τουσ – θ ϊρα τουσ ιρκε.
Μοναχογιόσ τουσ ιςουν,
ελπίδεσ να κάνουν άλλο γιο δεν είχαν.
Αρνικθκαν, όμωσ.
Κα ηοφςα, αν δζχονταν.
Δεν κα μεγάλωναν ορφανά τα παιδιά μασ.
Μια χάρθ μονάχα κζλω για όλα αυτά, Άδμθτε.
Ζνα τίποτε κζλω για το παν που ςου δίνω.
Δίκαιθ χάρθ. Τα παιδιά μασ να τα αγαπάσ, όπωσ εγϊ.
Δζξου να μείνουν αυτά αφζντεσ ςτο ςπίτι μασ.
Μθτριά μθ τουσ βάλεισ.
Δεν κα είναι αυτι μάνα τουσ, όπωσ εγϊ, Άδμθτε.
Ευριπίδθσ, Άλκηςτη, 280 – 306 [438 π.Χ.]
20. 20
Στθν Αντιγόνθ του Σοφοκλι, θ Αντιγόνθ κυςιάηεται για τον αδελφό τθσ. Επιμζνει θρωικά να φζρει εισ
πζρασ το γυναικείο κακικον τθσ ταφισ και του κρινου του νεκροφ αδελφοφ τθσ, Πολυνείκθ, παρά τθν
απαγόρευςθ του βαςιλιά, Κρζοντα. Δε δίνει ς’ αυτόν το δικαίωμα να αποφαςίηει ενάντια ςτον κεϊκό
νόμο και να απαγορεφει μια πράξθ αγάπθσ και ευςζβειασ. Παρουςιάηεται ζτςι αποφαςιςμζνθ για μια
ςυνειδθτι κυςία και ζναν κάνατο που τθσ κοςτίηει λιγότερο από μια αςεβι υποταγι.
16. ΑΝΤΙΓΟΝΗ:
Δεν ζβγαλε ο μζγασ Δίασ διάταγμα τον αδερφό μου να μθν κάψω, Κρζοντα,
οφτε βζβαια και θ Δίκθ, που ςυγκατοικεί με τουσ κεοφσ του κάτω κόςμου
όριςε ςτον κόςμο τζτοιουσ νόμουσ.
Και οφτε που φαντάςτθκα ποτζ πωσ ζχουν τζτοιο κφροσ
πια οι δικζσ ςου προςταγζσ, ϊςτε εςφ, ζνασ κνθτόσ,
τουσ άγραφουσ κι αςάλευτουσ νόμουσ να ξεπεράςεισ.
Όχι μονάχα ςιμερα και χκεσ, μα αιϊνια ηοφνε,
κι οφτε που ζμακε κανείσ ποια είναι θ πθγι τουσ.
Γι' αυτό και δεν εςκόπευα, μόνο γιατί φοβάμαι
μια κζλθςθ ανκρϊπινθ, ςτα κεία ν' αμαρτιςω.
Πωσ κα πεκάνω τό 'ξερα –και πϊσ να μθν το ξζρω;–
χωρίσ κι αυτι τθν προςταγι∙ αν τϊρα πριν τθσ ϊρασ μου
χακϊ, για κζρδοσ μου αυτό εγϊ το λογαριάηω.
Όποιοσ μζςα ςτα βάςανα, όπωσ εγϊ, παλεφει,
πϊσ κζρδοσ απ' το κάνατο αυτόσ δεν προςκομίηει;
Ζτςι για μζνα να με βρει θ μοίρα του κανάτου
δεν είναι διόλου λυπθρό· μ' αν, ίςωσ, ανεχόμουν
το γιο τθσ μάνασ μου άκαφτο, κακοκανατιςμζνο,
εκείνο κα με πλιγωνε· αυτά δε με πικραίνουν.
Κι αν ίςωσ άμυαλα αυτά ςου φαίνονται που κάνω,
περίπου ζνασ άφρονασ άφρονα κα με κρίνει.
Σοφοκλισ, Αντιγόνη, 450-470 [442 π.Χ.]
21. 21
5. Η απελπιςμζνθ γυναίκα: Εκάβθ - Μιδεια - Ηλζκτρα - Αντιγόνθ
Στθν Εκάβθ του Ευριπίδθ διαγράφεται θ τραγικι μοίρα τθσ γυναίκασ του Πρίαμου, θ οποία από τα φψθ
του παλιοφ βαςιλικοφ τθσ μεγαλείου βυκίηεται ςτα τάρταρα τθσ πιο ςκλθρισ ςκλαβιάσ∙ που από μθτζρα
πενιντα παιδιϊν μζνει άτεκνθ χάνοντασ, με τρόπο βάρβαρο και αδιανόθτο, τα παιδιά τθσ. Κρθνεί ςτθν
είδθςθ τθσ κυςίασ τθσ μικρότερθσ κόρθ τθσ, τθσ Πολυξζνθσ, που τθν πρόςφεραν οι Αχαιοί ακϊο ςφάγιο
ςτον τάφο του Αχιλλζα, πριν αποπλεφςουν από τθν Τροία.
17. ΕΚΑΒΗ:
Κόρθ μου, (ζχει ιδθ πια κυςιαςτεί από τουσ Αχαιοφσ), αχ, ποφ να κοιτάξω!!!
Για ποια ςυμφορά να κλάψω πρϊτα, δεν ξζρω.
Δεν με αφινει θ μια να καταλάβω τθν άλλθ.
Και θ άλλθ τθν άλλθ...
Πικρι ςειρά, απανωτι θ ςυμφορά ςτθ ςυμφορά.
Δφναμθ μοφ δίνει θ δφναμι ςου, κόρθ μου,
αλλά τθν πίκρα τθσ ςφαγισ ςου δεν τθν μπορϊ,
δεν ςβινεται. *…+
Τθν κόρθ μου να τθ ςτολίςω… Με τι, όμωσ!!!! Δεν ζχω αντάξιο.
Με ό,τι μπορϊ. Δεν είναι ντροπι.
Ασ μαηζψω κοςμιματα από τισ ςκλάβεσ εδϊ.
Κάποιεσ κα βάςταξαν κρυφά κάτι καλό για δικό τουσ.
Ω ςπίτια που ρθμάξατε!
Ω παλάτια που κάποτε ιςαςταν ευτυχιςμζνα!
Αχ Πρίαμε, καλότεκνε άντρα μου!
Αχ και εγϊ των τζκνων ςου μάνα!
Πϊσ γίναμε ζνα τίποτε!
Πϊσ χάςαμε τθν πρϊτθ μασ δόξα!
Αχ, των ανκρϊπων τα μυαλά παίρνουν αζρα,
άλλοσ γιατί τριςάξιο τον λζνε για τα πλοφτθ του,
άλλοσ για τα αξιϊματά του.
Αλλά και πλοφτθ και αξιϊματα όλα
ζγνοιεσ είναι όλα και κορδϊματα.
Ευτυχιςμζνοσ αυτόσ είναι μόνο
που τθ μζρα του χωρίσ ςυμφορά τθν περνάει. […]
Αχ, κόρθ μου! Αχ!
Το κλάμα μου για το χαμό ςου άδικα πάει.
Πλο του ανζμου.
Ευριπίδθσ, Εκάβη, passim 585 - 628 & 334-336 [424 π.Χ.]
22. 22
Στθ Μιδεια του Ευριπίδθ, θ εγκαταλελειμμζνθ από τον Λάςονα ομϊνυμθ θρωίδα, νιϊκοντασ τθν πλιρθ
ταπείνωςθ και απόγνωςθ, γυροφζρνει ςτο νου τθσ τθν ακραία εκδίκθςθ για τθν απιςτία του άντρασ τθσ,
να ςκοτϊςει τα ίδια τθσ τα παιδιά, πραγματοποιϊντασ τισ εκδικθτικζσ απειλζσ τθσ εναντίον του Λάςονα. Ο
Ευριπίδθσ αριςτοτεχνικά χαρτογραφεί τα ανκρϊπινα άδυτα και τισ ψυχικζσ μεταπτϊςεισ τθσ Μιδειασ
μπροςτά ςτα μελλοντικά τθσ κφματα, λίγο πριν το αποτρόπαιο ζγκλθμα.
18. ΜΗΔΕΙΑ:
Παιδάκια μου, αχ,
Τϊρα εςείσ ζχετε πατρίδα, ζχετε ςπίτι.
Σ’ αυτό κα μείνετε πάντα.
Εμζνα κα με αφιςετε ςτον καθμό μου τθ δφςτυχθ.
Δεν κα ζχετε μάνα.
Εγϊ ς’ άλλθ γθ κα πάω εξόριςτθ
πριν να ςασ δω ευτυχιςμζνα.
Πριν να χαρϊ το γάμο και τισ νφφεσ ςασ
και τα κρεβάτια ςασ ςτολίςω.
Αχ θ δφςτυχθ!
Άδικα ςασ μεγάλωςα.
Άδικα βαςανίςτθκα και πόνοι με κουράςαν.
Άδικα υπζφερα τθσ γζννασ ςασ τουσ πόνουσ.
Ζλπιηα ςε ςασ, παιδάκια μου.
Ζλπιηα ςτα γεροντάματα εςείσ να μου ςτολίηατε το λείψανο με αγάπθ.
Και τϊρα ζςβθςε και αυτό.
Τϊρα χωρίσ εςάσ βάςανα γεμάτθ και φαρμάκια κα ηιςω.
Αχ τα ματάκια ςασ δεν κα τθ δοφνε άλλο τθ μάνα ςασ. *…+
Βλζπω τα ματάκια ςασ και ραγίηει θ καρδιά μου.
Δεν κα μπορζςω να το κάνω….
Ναι, κα τα πάρω μαηί μου τα παιδιά μου, φεφγοντασ απ’ αυτι τθ χϊρα!!!!
Όχι! Όχι!
Κζλω να με γελοφν οι εχκροί μου ατιμϊρθτοι;;;;
Βάςτα καρδιά μου. Εγϊ δεν κα διςτάςω!
Αχ, όμωσ, ψυχι μου! Μθ!! Μθ το αποτολμιςεισ.
Άφθςε τουσ εχκροφσ ςου και λυπιςου τα.
Μαηί ςου αν ηουν, χαρά κα είναι για ςζνα.
Δίςταξε!
Δεν κα διςτάξω. Ορκίηομαι ςτθν εκδίκθςθ.
Δεν κα αφιςω τουσ εχκροφσ τα παιδιά μου να ατιμάςουν.
Εγϊ που τα γζννθςα, εγϊ κα τα…
Ελάτε, παιδάκια μου. Δϊςτε ςτθ μανοφλα ςασ το χζρι ςασ να το φιλιςει. (τα αγκαλιάηει)
Ευριπίδθσ, Μήδεια passim 999 – 1070 [431 π.Χ.]
23. 23
Στθν Ηλζκτρα του Σοφοκλι, θ Θλζκτρα κρθνεί τον κάνατο του πατζρα τθσ Αγαμζμνονα που
δολοφονικθκε από τθν γυναίκα του τθν Κλυταιμνιςτρα και τον εραςτι τθσ, Αίγιςκο. Θ Θλζκτρα ςτθρίηει
τισ ελπίδεσ τθσ ςτθν επιςτροφι του αδερφοφ τθσ, Ορζςτθ, που κα αναλάβει να εκδικθκεί τον κάνατο του
Αγαμζμνονα. Ο Ορζςτθσ επιςτρζφει με ςχζδιο να αιφνιδιάςει τουσ ενόχουσ και ςκθνοκετεί τον κάνατό
του. Θ Θλζκτρα, μθ γνωρίηοντασ τθν αλικεια, ςπαράηει ςτο άκουςμα του κανάτου του αδελφοφ τθσ
Ορζςτθ και ζχοντασ χάςει πια κάκε ελπίδα κρθνεί ςπαρακτικά μπροςτά ςτθν υποτικζμενθ ςτάχτθ του.
19. ΗΛΕΚΤΑ:
Ορζςτθ μου, (κρατάει ςε βάηο τισ υποτικζμενεσ ςτάχτεσ του)
ζλπιηα, όταν ςε ζςωηα. Ζλαμπεσ τότε.
Τϊρα αλλιϊσ ςε υποδζχομαι.
Τϊρα ςε κρατϊ ςτάχτθ.
Καλφτερα τότε να ςε πρόφτανε ο κάνατοσ
πριν ςε αρπάξω και ςε ςϊςω.
Πριν ςε ςτείλουν ςτα ξζνα τα χζρια μου.
Νεκρόσ να ζπεφτεσ τθν ίδια μζρα ςτον τάφο του πατζρα. Δίπλα του!
Τϊρα ζξω από το ςπίτι, ςε ξζνο τόπο ςε κομμάτιαςαν.
Δεν ςε ζλουςαν τα χζρια μου, δεν ςε ςτόλιςαν,
δεν τθν ζςυρα εγϊ τθ ςτάχτθ ςου από τθ φωτιά, δφςτυχε.
Στα ξζνα, ξζνα χζρια ςε κιδεψαν.
Δεν ςε αγάπθςε μάνα όςο εγϊ.
Κανζνασ ςτο παλάτι πιο πολφ δεν ςε ανζκρεψε.
Εμζνα είχεσ μάνα και αδερφι, ζτςι με φϊναηεσ.
Τϊρα ςε μια μζρα, ςε μια ςτιγμι μζςα,
χάκθκαν όλα, ζςβθςαν μαηί με τθ ηωοφλα ςου.
Αζρασ φφςθξε. Τα άρπαξε και τα πιρε.
Κα ‘ρκεισ ζλεγεσ. Ζςτελνεσ μθνφματα κρυφά ότι κα φανείσ και κα τθν τιμωριςεισ,
τθ μάνα που μαίνεται από χαρά, τθ μάνα τθν ανάξια.
Να ζρκω να είμαι μαηί ςου, για πάντα.
Κι εδϊ όςο ηοφςεσ, για ςζνα ηοφςα.
Και τϊρα νεκρι ςτον τάφο ςου κζλω να κοιμθκϊ.
Κοιμοφνται οι νεκροί χωρίσ να λυποφνται.
Σοφοκλισ, Ηλζκτρα, passim 1126 – 1170 [μεταξφ 420 και 409 π.Χ.]
24. 24
Στθν Αντιγόνθ του Σοφοκλι, θ Αντιγόνθ κρθνεί γοερά για τθ ηωι που άδικα χάνει, απορρίπτοντασ κάκε
παρθγορθτικό λόγο του χοροφ. Ο κρινοσ τθσ Αντιγόνθσ δεν τθν κάνει να φαίνεται ςτα μάτια μασ
αντιθρωικι, αλλά ανκρϊπινθ. Νιϊκει τθν απόγνωςθ μπροςτά ςτο κάνατο, όπωσ νιϊκουν ακόμθ και οι
ομθρικοί ιρωεσ. Ο Αχιλλζασ, βριςκόμενοσ ςτον Κάτω κόςμο, ςτθν Νζκυια *ςτο λ 493 κ.ε. τθσ Οδφςςειασ],
ομολογεί ςτον Οδυςςζα:
«Δυςςζα, για το κάνατο μθ με παρθγοριςεισ.
Θα ικελα να είμαι χωρικόσ και να ξενοδουλεφω
ςε αφζντθ δίχωσ κτιματα, που είναι το βιοσ του λίγο,
παρά να βαςιλεφω εδώ ςτουσ πεκαμζνουσ όλουσ».
20. ΑΝΤΙΓΟΝΗ:
Ω πολίτεσ τθσ πατρικισ μου χϊρασ, (τθν Αντιγόνθ τθν κρατοφν οι φρουροί)
ιδοφ, πορεφομαι τθ ςτράτα τθ ςτερνι,
το φζγγοσ το ςτερνό του ιλιου βλζπω,
κι άλλθ φορά ποτζ.
Ο Άδθσ, ο φπνοσ του παντόσ,
ςτου Χάρου ηωντανι
με πάει τ’ ακρογιάλι.
Νυφοφλα δε ςτολίςτθκα
κι οφτε ποτζ νυφιάτικο τραγοφδθςαν
ςτθ κφρα μου τραγοφδι.
Νφφθ ςτο Χάρο δίπλα κα ςτακϊ. […]
Κρεβάτι νυφικό, ςπίτι μου
ςτθ βακιά τθ γθ κι αιϊνιο κελί μου,
ζρχομαι να βρω τουσ δικοφσ μου νεκροφσ
που μζγα πλικοσ θ Περςεφόνθ φίλεψε.
Στερνι κι εγϊ και ρθμαγμζνθ κα κατεβϊ,
προτοφ ξοδζψω τθσ ηωισ μου το μερίδιο. *…+
Και τϊρα, Πολυνείκθ, το νεκρό ςου
Κορμάκι ςτολίηοντασ ακριβά το πλθρϊνω.
25. 25
Τζτοιο φορτίο δε κα ςικωνα ποτζ μου εγϊ
κόντρα ςτθν πόλθ, αν ιμουν μάνα με παιδιά,
κι αν ςάπιηε νεκρόσ ο άντρασ μου.
Ο άντρασ μου κι αν πζκαινε, καινοφριο κα ‘παιρνα.
Αν ζχανα παιδί, από άλλον άντρα κα ‘κανα.
Τϊρα που μάνα και πατζρα μου τουσ πιρε ο Χάροσ
αδελφόσ δεν μπορεί να βλαςτιςει.
Με τζτοιο νόμο ς’ ζβαλα κορόνα ςτο κεφάλι μου,
κι ζγκλθμα το ‘πε ο Κρζοντασ αυτό,
τόλμθ κι αποκοτιά, μονάκριβζ μου.
Τϊρα με ςζρνει με χζρια δεμζνα,
Ανφπαντρθ, χωρίσ νυφιάτικα τραγοφδια,
χωρίσ χαράσ κρεβάτι, χωρίσ παιδιά ςτο ςτικοσ μου.
Οι φίλοι με παράτθςαν, τθν άμοιρθ,
και ηωντανι ςτων πεκαμζνων κατεβαίνω το πθγάδι.
Ροιον νόμο των κεϊν ζχω πατιςει;
Σοφοκλισ, Αντιγόνη, 806-815, passim 891-921 [442 π.Χ.]
26. 26
Επίλογοσ:
Θ αρχαία ελλθνικι τραγικι ποίθςθ αφιζρωςε πολφ χϊρο ςτθ γυναίκα, θ παγκόςμια λογοτεχνία και θ
τζχνθ εν γζνει ακόμθ περιςςότερο.
Χιλιάδεσ βιβλία και εκατομμφρια αράδεσ ζχουν γραφτεί από άντρεσ και γυναίκεσ για το γυναικείο φφλο,
προςπακϊντασ να το εξερευνιςουν και να το ερμθνεφςουν.
Κι όμωσ… Με λίγουσ απζριττουσ και ονειρικοφσ ςτίχουσ ο Εγγονόπουλοσ μάσ ζκανε τα δφςκολα
ευκολότερα:
YMNOΣ ΔΟΞΑΣΤΙΚΟΣ ΓΙΑ ΤΙΣ ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΠΟΥ ΑΓΑΠΑΜΕ
Είν' οι γυναίκεσ π' αγαποφμε ςαν τα ρόδια
ζρχονται και μασ βρίςκουνε
τισ νφχτεσ
όταν βρζχθ
με τουσ μαςτοφσ τουσ καταργοφν τθ μοναξιά μασ
μεσ τα μαλλιά μασ ειςχωροφν βακειά
και τα κοςμοφνε
ςα δάκρυα
ςαν ακρογιάλια φωτεινά
ςα ρόδια
Είν' οι γυναίκεσ π' αγαποφμε κφκνοι
τα πάρκα τουσ
ηουν μόνο μζςα ςτθν καρδιά μασ
είν' τα φτερά τουσ
τα φτερά αγγζλων
τ' αγάλματά τουσ είναι το κορμί μασ
οι ωραίεσ δεντροςτοιχίεσ είν' αυτζσ οι ίδιεσ
ορκζσ ςτθν άκρια των ελαφρϊν ποδιϊν
τουσ
μασ πλθςιάηουν
κι είναι ςαν μασ φιλοφν
ςτα μάτια κφκνοι *...+
27. 27
Είν' οι γυναίκεσ π' αγαποφμε ςαν ςθμαίεσ
ςτου πόκου τουσ ανζμουσ κυματίηουν
τα μακρυά μαλλιά τουσ
λάμπουνε
τισ νφχτεσ
μεσ ςτισ κερμζσ παλάμεσ τουσ κρατοφνε
τθ ηωι μασ
είν' οι απαλζσ κοιλιζσ τουσ
ο ουράνιοσ κόλοσ
είναι οι πόρτεσ μασ
τα παρακφρια μασ
οι ςτόλοι
τ' άςτρα μασ ςυνεχϊσ ηοφνε κοντά τουσ
τα χρϊματά τουσ είναι
τα λόγια τθσ αγάπθσ
τα χείλθ τουσ
είναι ο
ιλιοσ το φεγγάρι
…
είν' οι γυναίκεσ που αγαποφμε ςαν ςθμαίεσ *…+
Νίκοσ Εγγονόπουλοσ από τθ ςυλλογι ΕΛΕΥΣΙΣ, 1948
28. 28
Βιβλιογραφία:
1. Adler, A. 1928. Understanding human nature, Oxford.
2. Andrewes, A. 1987. Αρχαία Ελλθνικι Κοινωνία, μετάφραςθ Α. Παναγόπουλοσ, Ακινα, Μ.Λ.Ε.Τ.
3. Barlow, A. S. 1989. ‘’Stereotype and Reversal in Euripides' 'Medea'’’, ςτο Greece & Rome, 36: 158-162,
Cambridge University Press.
4. Βοurdieu, P. 2007. Η ανδρικι κυριαρχία, μετάφραςθ Ε. Γιαννοποφλου, Ακινα, Πατάκθσ.
5. Fantham, Ε. et al. 2005. Oι γυναίκεσ ςτον Αρχαίο Κόςμο, μετάφραςθ Κ. Μποφρασ, Ακινα, Πατάκθσ.
6. Fisher, N. 1998. ‘’Violence, masculinity and the law in classical Athens’’, ςτο When Men were Men:
Masculinity, Power and Identity in Classical Antiquity, Foxhall, L. – Salmon, J., 3: 69-73, Λονδίνο - Νζα
Υόρκθ.
7. Foley, P.H. 1989. ‘’Medea’s Divided Self’’, ςτο Classical Antiquity 8:61-85, University of California Press.
8. ____________2009. Female acts in Greek tragedy, Princeton University Press.
9. Gould, J. 1980. ‘’Law, Custom and Myth: Aspects of the Social Position of Women in Classical Athens’’,
ςτο The Journal of Hellenic Studies, 100: 38-59.
10. Kitto, H.D.F. 1985. H αρχαία Ελλθνικι τραγωδία, μετάφραςθ Λ. Ηενάκοσ, Ακινα, Παπαδιμασ.
11. Kovacs, D. 1986, ‘’On Medea's Great Monologue (E. Med. 1021-80)’’, ςτο The Classical Quarterly 36.2:
343-52.
12. Lesky, A. 1990. Ιςτορία τθσ Αρχαίασ Ελλθνικισ Λογοτεχνίασ, μετάφραςθ Αγ. Τςοπανάκθσ,
Κεςςαλονίκθ, Κυριακίδθσ.
13. Loraux, N. 2003, Aρχαία Ελλάδα γζνουσ κθλυκοφ, Ακινα, Μεταίχμιο.
14. McClure, L. 1999. Spoken like a woman: speech and gender in Athenian drama, Princeton University
Press.
15. Murnaghan, S. 1986. ‘’Antigone 904-920 and the Institution of Marriage’’, ςτο The American Journal of
Philology 107.2: 192-207.
16. Neuburg, M. 1990. ‘’How like a Woman: Antigone's 'Inconsistency'’’, ςτο The Classical Quarterly, 40(1),
54-76.
17. Pomeroy, B.S. 2008. Θεζσ, Πόρνεσ, Σφηυγοι και Δοφλεσ, μετάφραςθ M. Μπλζτασ, Ακινα, Καρδαμίτςασ.
18. Segal, C. 1990. ‘’Violence and the Other: Greek, Female, and Barbarian in Euripides' Hecuba’’, ςτο
Transactions of the American Philological Association (1974-), 120, 109-131.
