1. Ο συγγραφέας
Το «Μ. Καραγάτσης» είναι το φιλολογικό ψευδώνυμο του Δημήτρη Ροδόπουλου. Από τους πιο
προικισμένους πεζογράφους της γενιάς του, συνεχιστής και ανανεωτής της παράδοσης που
άφησαν με τα νατουραλιστικά τους διηγήματα ο Καρκαβίτσας και ο Θεοτόκης. Ο Καραγάτσης
επέβαλε νωρίς την παρουσία του στην πεζογραφία μας με τα μυθιστορήματά του Ο
συνταγματάρχης Λιάπκιν (1933) και Γιούγκερμαν (1938), τα οποία έγραψε σε νεανική ηλικία. Οι
ήρωές του κατέχονται από μεγάλα πάθη, πρωτόγονο και ανικανοποίητο ερωτισμό,
ανεξάντλητη ζωική ορμή και δραστηριότητα. Ο Καραγάτσης παρουσιάζει με γνώση και
ρεαλισμό την ασφυκτική ζωή της επαρχιακής κοινωνίας και αποκαλύπτει πολλές
καθημερινές σκληρές όψεις της. Ο θεσσαλικός κάμπος, που τον περιγράφει με εντυπωσιακή
δύναμη, γίνεται ένα τεράστιο νατουραλιστικό σκηνικό, κατάλληλο να πλαισιώσει τους
μύθους του. Από εδώ κυρίως αντλεί την ανεξάντλητη έμπνευσή του. Είναι από τους
πολυγραφότερους πεζογράφους μας. Έργα του: α) Μυθιστορήματα: Χίμαιρα (1940), Ο
Κοτζάμπασης του Καστρόπυργου (1944), Ο Μεγάλος Ύπνος (1946), Aίμα Χαμένο και
Κερδισμένο (1947), Ο Αντιπλοίαρχος Βασίλης Λάσκος (1948), Τα Στερνά του Μίχαλου (1949), Ο
Θάνατος και ο Θόδωρος (1954), Ο Κίτρινος Φάκελος (1956), Σέργιος και Βάκχος (1959), Το
10 (1960). β) Διηγήματα: Το Συναξάρι των Αμαρτωλών(1935), Λιτανεία των
Ασεβών (1940), Νυχτερινή Ιστορία (1943), Πυρετός (1945), Το Νερό της Βροχής (1950),Το Μεγάλο
Συναξάρι (1952).
Μ. Καραγάτσης, Τα χταποδάκια (ολόκληρο το διήγημα)
Οι νοτιάδες φέρναν σύγνεφα εκείνο το χειμώνα, μα όχι το ’να πίσω από τ’ άλλο. Άφηναν και
ώρες, την κάθε μέρα, που ξαστέρωνε λιγάκι ο ουρανός. Αυτό γινόταν περί το δειλινό. Κι ήταν ο
ήλιος όσο δεν παίρνει χρυσαφής, κάτι σα μέλι φωτεινό ξεχυνόταν στο μικρό λιμάνι, στ’
αργοσάλευτα καΐκια του, στις μπαταρισμένες βάρκες, στα δίχτυα των ψαράδων που στέγνωναν
απλωμένα, στη θάλασσα που σιγανάσαινε, στους ανθρώπους που τριγυρνούσαν πέρα δώθε,
άγνωστο γιατί. Περί τη νύχτα θα χάλαγε πάλι ο καιρός. Αυτό το καταλάβαινες από τους γλάρους
που πετούσαν χαμηλά, έξυναν τη θάλασσα με τις φτερoύγες τους, κλαγγάζοντας κάποιαν
ακατάληπτη ανησυχία. Και το όντις, σε λίγο έφταναν ξανά τα σύγνεφα, αβγατίζοντας πολύ το
βραδινό σκοτάδι, έτσι που ’σφιγγε η ψυχή του ανθρώπου.
Έτσι λοιπόν, την ώρα που ο Αστέρας πάλευε με τα σύγνεφα, μπήκε ο λεγάμενος στο
μαγαζάκι, μποτζάροντας δώθε κείθε, σαν τραμπάκουλο σε σοροκάδα. Κοντός ήταν,
κακοσούσουμος, αρκούντως γηραλέος, όχι καλοντυμένος ούτε καθαρός, μ’ ένα μαντίλι
ματωμένο γύρω στο κεφάλι - σίγουρα φρεσκοσπασμένο ήταν. Η μύτη του μάλιστα, είχε μεγάλα
χάλια, γδαρμένη, πρησμένη, σκεπασμένη κομμάτια αίμα πηχτό. Ή κουτρουβάλα είχε πάρει ο
ερίφης, ή ξύλο γερό είχε πέσει, μπερντάχι με σύστημα, πάνω χέρι - κάτω χέρι, του αλατιού τον
είχαν κανωμένο. Τώρα, γινωμένος ήταν όταν τις έφαγε, ή τα κοπάνησε κατόπι, να πνίξει στο
κρασί το μεράκι τού καβγά; Αυτό δεν το ξέρουμε. Το βέβαιο είναι, λίαν σουρωμένος ήταν όταν
μπήκε στο μαγαζί, κρατούσε μάλιστα στο χέρι κατιτίς τυλιγμένο σε χαρτί, φαγώσιμο πρέπει να
2. ήταν. Προχώρησε, το λοιπόν, κατά τον μπεζαχτά, χαιρετώντας πολύ εγκάρδια τις δύο παρέες που
βρίσκονταν την ώρα εκείνη στο μαγαζί. Μα δεν πήρε αντιχαιρέτισμα, ένεκα που οι μεν -δυο
μαντράχαλοι- ήσαν πολύ απασχολημένοι με τις κοπέλες τους και δεν είχαν καιρό για κουβέντες
άχρηστες. Όσο για τους δε, αυτοί πίναν το κρασί τους λίαν βαρύθυμοι και σέρτικοι, είχαν
φαίνεται τις στεναχώριες τους. Τι να κάνει, λοιπόν, κι αυτός; Παράγγειλε ούζο καραφάκι, κι
έπιασε κουβέντα με το μαγαζάτορα, ένεκα που ο Θεός τον έκανε άνθρωπο κοινωνικό, πολύ
συσχετικό, η μουγκαμάρα κι η περισυλλογή ποσώς δεν του επήγαιναν. Είπε μάλιστα τη γνώμη
του δυνατά, να την ακούσει όλος ο κόσμος:
-- Όποιος δε μιλάει, πεθαμένος είναι και θάβουν τον!
Ακούμπησε το στράτσο στον μπεζαχτά κι άρχισε ν’ αδειάζει το καραφάκι σε δυο
νεροπότηρα, προσέχοντας φοβερά στη μοιρασιά, μήπως τυχόν και στάξει κόμπος στο ’να πιότερο
από τ’ άλλο. Αφού τέλειωσε τη δίκαιη αυτή κατανομή, πήρε το πρώτο ποτήρι και το ήπιε, ήπιε
και το δεύτερο, θαραπάηκαν τα σωθικά του κι άρχισε μεγάλο λακριντί με το μαγαζάτορα. Ένεκα
όμως που η παρέα μας βρισκόταν κάμποσο μακριά, δεν έδωσε κανείς μας προσοχή, εξάλλου
είχαμε δικές μας κουβέντες να πούμε, πολύ σοβαρές και διόλου ευτράπελες. Πες πως τον
αλησμονήσαμε κι αυτόν, και τα σπασμένα μούτρα του, και το στράτσο και το μεθύσι του και το
λακριντί του. Όταν, έξαφνα, κουβέντες σε ύφος έντονο τράβηξαν την προσοχή μας:
- Όχι, κύριος, δε θέλουμε το κέρασμά σου!
- Και γιατί, δηλαδής; Εγώ εκινήθην από την ευγενής πρόθεσις...
- Κόβε λόγια και στρι! Πολύ ψείρα μάς γίνηκες!
Η παρεξήγηση συνέβαινε με την άλλη παρέα που ο ερίφης θέλησε να την κεράσει, άγνωστο
γιατί. Ίσως που το κρασί τον έκανε πολύ κοινωνικό, πρόθυμο να πιάσει σχέσεις εύκολες και
γκαρδιακές με τον πάσα τυχών. Ίσως πάλι και να του γυάλισαν τα κορίτσια, ήθελε να κάνει το
κομμάτι του. Οι μαντράχαλοι όμως πήραν αλλιώς το πράμα, εξ ου κι ο καβγάς –«περικαλώ,
κύριος!» και «με το μπαρδόν, δεν είσαστε εν τάξει εν πάση περιπτώσει!». Ο ένας μάλιστα από
τους δυο -άνθρωπος ευερέθιστος- σηκώθηκε μια στιγμή, κι είπε λόγια βαριά που προδίκαζαν
χειροδικία. Τσίριξαν τα κορίτσια: «Mανώλη! Για τ' όνομα της Παναγιάς!», μπήκε στη μέση κι ο
άλλος, ο πλέον ψύχραιμος, και το επεισόδιο θεωρείται λήξαν. Ο ερίφης υποχώρησε κανονικά
κατά τον μπεζαχτά, όπου τον τραβούσε από το μανίκι ο ταβερνιάρης αυταρχικότατα:
-- Ήπιες το ούζο σου, Παναγιωτάκη; Πλέρωνε και στρίβε! Όχι ιστορίες στο μαγαζί μου!
Σαν ν' αποφάσισε να ησυχάσει ο Παναγιωτάκης, αλλά για να φύγει, ούτε λόγος! Ήθελε,
σώνει και καλά, ν’ ανοίξει την καρδιά του, να πει τον πόνο του, να μιλήσει με άνθρωπο. Κανείς
να μην τον θέλει, κανείς να μην καταλαβαίνει, όλοι να τον διώχνουν - τι κακό πάλι αυτό! Σαν
τους Χίτες, στον `Αη-Λευτέρη, που παραξήγησαν τα λεγόμενά του και τον κάναν σώσπαστο στο
ξύλο. Μα το ξύλο δεν τον ένοιαζε τόσο, όσο η παρεξήγηση.
-- Δεν είμαι κουκουές, εγώ! Είμαι καθώς πρέπει! Πολύ πολύ καθώς πρέπει...
Οι μαντράχαλοι της άλλης παρέας, που το επεισόδιο λήξαν δεν ασχολούνταν πια μαζί του,
του ’ριξαν σκοτεινές ματιές. Έκλιναν προς τ’ αριστερά, ως φαίνεται, κι ο λόγος του λεγάμενου
τους ξινοφάνηκε. Γίνηκε πρόχειρο διαβούλιο -να τον δείρουν, να μην τον δείρουν- μα δεν πήραν
απόφαση, ένεκα που μόλις ξυλοδαρμένος από τους Χίτες ήτανε, έστω και λόγω παρεξήγησης, δε
στέκεται να τις φάει κι από τους κουκουέδες. Εξάλλου, ο άνθρωπος είχε πια τα πιο φιλειρηνικά
αισθήματα: Ξεδίπλωσε το στράτσο, τράβηξε δυο χταποδάκια που ήταν μέσα, τα καμάρωσε κι
εδήλωσε πως έχει κάθε δικαίωμα να τα μαγειρέψει και να τα φάει ποτίζοντάς τα με μπόλικον
κράσο, ένεκα που το χταπόδι χωρίς ένα πρώτο κρασί δε μαγειρεύεται, και δίχως ένα δεύτερο δε
χωνεύεται. Άρχισε, λοιπόν, μεγάλες συνεννοήσεις με το μαγαζάτορα, να του ψήσει τα χταπόδια,
να τα φάει εδώ που βρίσκεται, δηλαδή να τα φάνε παρέα, ένεκα που η μοναξιά κι αυτός δεν
3. συνταιριάζουν, ανέκαθεν ντερμπεντέρης άνθρωπος ήταν. Ο μαγαζάτορας όμως είχε μεγάλες
αντιρρήσεις. Των αδυνάτων αδύνατο! Η φουβoύ ήταν πιασμένη με τις γόπες, κατόπι θα τηγάνιζε
πατάτες, ύστερα θα έρχονταν η πελατεία και θα παράγγελνε της ώρας πράματα, συκωτάκια,
μπαρμπουνάκια, σαγανάκια.
-- Ό,τι άλλο, Παναγιωτάκη μου, αυτό όμως μη μου το ζητάς!
-- Δεν έχω, δηλαδής, το δικαίωμα να φάω κι εγώ ένα μεζέ σαν άνθρωπος -να, τα χταποδάκια
μου- και να πιω το κρασί μου, σα φιλήσυχος πολίτης; Εμένα που με βλέπεις, άδικα μ'έδειραν οι
Χίτες στον Άη-Λευτέρη. Δεν είμαι κουκουές!
Είχε αρπάξει το μαγαζάτορα από το γιακά και του ξηγούσε περί διά μακρών το πώς γίνηκε η
παρεξήγηση με τους Χίτες. Κι επέμενε -ψείρα σωστή- πως δεν ήταν εντάξει, ο μαγαζάτορας, να
μην του μαγειρεύει τα χταποδάκια, να φάει ένα μεζέ, να πιει ένα κρασί, και δος του
επιχειρηματολογία, φλυαρία και λογοδιάρροια -για ψείρα, ναι, ήταν ψείρα και περίφημη!
-- Δε γίνεται, Παναγιωτάκη μου! του είπε ο άλλος κoφτά. Να πας στην Ευταλία να στα
μαγειρέψει. Κι άντε τσαμπούκ τσαμπούκ, άδειαζέ μου το μαγαζί κι έχω δουλειά! Πλακώνει η
πελατεία.
Ο ερίφης σώπασε, σα να είδε πως τίποτα πια δε γίνεται, πως έπρεπε να το πάρει απόφαση.
Τύλιξε τα χταποδάκια στο στράτσο, τα έβαλε υπό μάλης και τράβηξε κατά την πόρτα. Μα η
αγανάχτηση τον έπνιξε. Γύρισε, το λοιπόν, κι άρχισε καινούρια δημηγορία:
- Στην Ευταλία... Άιντε συ να πεις στην Ευταλία να στα μαγειρέψει! Συ, που δεν είσαι
άντρας της... Εγώ, δηλαδή, δεν έχω δικαίωμα να φάω ένα μεζέ, να πιω ένα κρασί;
Αργά κατάλαβε πως μιλούσε στα κούφια, ένεκα που ο μαγαζάτορας είχε αποτραβηχτεί στην
κουζίνα. Σήκωσε, το λοιπόν, τους ώμους και τράβηξε πάλι κατά την πόρτα. Φαίνεται όμως πως
δε βολούσε η ψυχή του να ξεκολλήσει εύκολ' απ’ το μαγαζί. Περνώντας μπροστά στην παρέα
μας κοντοστάθηκε. Ήθελε κουβέντα.
-- Έχει τσιγάρο;
Απόκριση καμιά. Είδαμε τι κολλιτσίδα ήταν, αν του μιλούσαμε ξεκολλημό δε θα ’χε. Αυτός
όμως εκεί!
-- Θέλω τσιγάρο.
-- Δεν έχει! του λέει ο Αγλέουρας.
-- Πώς δεν έχει, αφού καπνίζετε!
Ήταν κι αναιδής.
-- Άιντε στο καλό! του λέει ο υποπλοίαρχος, κι άσε μας ήσυχους. Ακούς;
Αυτό δεν του άρεσε, του φίλου. Πήρε αμέσως ύφος κουτσαβάκικο, προκλητικό,
μπεχλιβάνικο. Κι αμόλησε την πρόστυχη κουβέντα:
- Επειδή, δηλαδής, έχεις δυόμισι γαλόνια στο μανίκι, μας κάνεις και τον κάργα;
Φως φανάρι πως οι Χίτες του `Αη Λευτέρη δεν είχαν και τόσο άδικο. Μαρτυρήθηκε μοναχός
του. Ο υποπλοίαρχος χαμογέλασε κάτω από τα μουστάκια του. Μα ο Αγλέουρας σηκώθηκε,
άρπαξε τον Παναγιωτάκη από τις πλάτες και απλά, αυστηρά, θετικά τον έβγαλ’ έξω από το
μαγαζί. Τον έβγαλε, δεν τον πέταξε. Όλα γίνηκαν μ’ ευγένεια και κατανόηση, ως αρμόζει να
φέρεται κανείς σ' έναν μεθυσμένο, έναν ακαταλόγιστο. Κι αυτός δεν έφερε καμιάν αντίσταση,
ψοφοδεής ήταν, μόνο λόγια και τίποτες άλλο. Ανθρωπάκος, που το κρασί τον εχτυπούσε
παράξενα, τον έκανε να λέει μπούρδες δίχως να τις συλλογιστεί.
Ο Αγλέουρας εγύρισε και ξανακάθισε στη θέση του. Κέφι δεν είχαμ’ εξαρχής, τώρα το λίγο
που είχε απομείνει ξανεμίστηκε κι αυτό. Δεν ήταν να ‘ρθει κι αυτό τ’ αυτοκίνητο, να πάμε στις
δουλειές μας! Η νύχτα είχε πέσει πια, ήρθαν πάλι τα σύγνεφα, μαύρισε ο ουρανός διπλό σκοτάδι,
το ίδιο κι η θάλασσα. Μόλις έβλεπες τα κατάρτια των καϊκιών ν’ αργοσαλεύουν πέρα δώθε πάνω
4. στο μουντό στερέωμα, σα μετρονόμια που κράταγαν στον άνεμο το ρυθμό των νερών. Πρέπει και
να ψιλόβρεχε, εμείς δεν το βλέπαμε, έτσι στο βάθος που καθόμαστε. Μα έρχονταν από το πέλαγο
οσμή υγρού νοτιά, μύριζε και το χώμα, μουλιασμένο ως ήταν.
Και να, δεν πέρασαν ούτε τρία λεφτά, και ξαναπαρουσιάστηκε στην πόρτα. Έκανε να μπει
πάλι στο μαγαζί, ένεκα που είχε μεθύσι πεισματάρικο, επίμονο, τίποτα δεν τον έκανε ν’ αλλάξει το
κέφι του. Μεμιάς όμως όλοι σηκωθήκαμε, η παρέα μας, η άλλη παρέα, ο μαγαζάτορας:
- Πάλι εδώ είσαι; Έξω! Έξω! Φεύγ' από δω! Πήγαινε στο σπίτι σου! Μπεκρούλιακα!
Προστυχόμουτρο! Κολλιτσίδα! Ψείρα! Ψείρα!
Αυτό γίνηκε τίμια κι αυθόρμητα, μας είχε φέρει ως εδώ, ο αλιτήριος! Όσο εμείς
ξαφνιαστήκαμε από το φέρσιμό μας, άλλο τόσο κι αυτός. Η κατακραυγή χίμηξε απάνω του, τόνε
βάρεσε στο στήθος, τον σταμάτησε, τον πισωπλάτισε. Απόμεινε ασάλευτος, κρατώντας τα
τυλιγμένα χταπόδια στο χέρι το ζερβί, κι έριξε ματιά γεμάτη δέος ολοτρόγυρα. Πρέπει τα μούτρα
μας να ήσαν τόσο άγρια, που φοβήθηκε.
- Καλά... μουρμούρισε... Καλά! Θα φύγω... Αφού δε με θέλετε... Μα πού να πάω; Πού; Στην
Ευταλία; Ένας λόγος είναι αυτός. Ούτε κι αυτή με θέλει, όπως κι εσείς. Κανείς! Κανείς...
Τον έπιασε κάτι σαν παράπονο, κι άπλωσε το χέρι όπου κρατούσε τα χταπόδια:
- Να! Αυτά τα χταπόδια. Στη χόβολη... Όλοι μαζί θα τα τρώγαμε. Ένα μεζέ κι ένα κρασί. Σαν
άνθρωπος κι εγώ. Σαν άνθρωπος...
Μας κοίταγε και πρόσμενε κατανόηση, σαν άνθρωπος από τους ανθρώπους. Μα μόνο φάτσες
παγωμένες αντίκρισε, μάτια γεμάτα σκληράδα και κακία. Κακία ανθρώπινη.
Τότε, κατάλαβε. Κάτι σαν αποκαρδίωση τον έπιασε, όλα έσπασαν εντός του. Έπεσε αδύναμο
το χέρι που κρατούσε τα δυο χταπόδια στο στράτσο το χαρτί, μάταιη προσφορά στην κατανόηση
των ανθρώπων. Πήρε αργή στροφή, βγήκε πάλι από το μαγαζί, έπεσε βαρύς στο σκαλοπάτι κι
απόμεινε ασάλευτος, με το τσακισμένο του κεφάλι μες στις δυο παλάμες. Δεν εμίλησε πια, τίποτα
δεν είπε, μα έσμιξε την ψυχή του με τη νύχτα του νοτιά, τη σκέπασε με σύγνεφα, την τύλιξε με
πνοές όστριας χειμωνιάτικης. Όσο για μας, ξανασκύψαμε στα ποτήρια, στις εφημερίδες, στις
κουβέντες μας, μην καταλαβαίνοντας, μη θέλοντας να καταλάβουμε. Πέρασε έτσι ώρα αρκετή,
ίσως και δέκα λεφτά, ίσως και τέταρτο ολόκληρο. Κι όταν ανασήκωσα τα μάτια και κοίταξα την
πόρτα, εκεί που είχε καθίσει, δεν τον είδα πια. Είχε φύγει, τράβηξε μέσα στη νύχτα, ποιος ξέρει
για πού, να μαγειρέψει τα χταπόδια του, να πιει ένα κρασί, σαν άνθρωπος. Σαν άνθρωπος,
ακριβώς...
Η συνέχεια που λείπει από το σχολικό βιβλίο…
Ήρθε τ’ αυτοκίνητο –καιρός ήταν, επί τέλους! Σηκωθήκαμε όλοι με ανακούφιση και
τραβήξαμε κατά την πόρτα. Όχι μόνο που βιαζόμαστε, αλλά και κάτι μάς στενοχώραγε, μάς
έπνιγε. Το κέφι μας είχε χαλάσει. Όπως δρασκέλαγα το κατώφλι της πόρτας, πάτησα σ’ ένα
πράμα μαλακό, γλυστερό, που παρά τρίχα να πέσω, να τσακιστώ. Πρόφτασα όμως και
κρατήθηκ’ από το μάνταλο του θυρόφυλλου, έσκυψα βλαστημώντας, κι είδα πως αυτό που
πάτησα ήταν το στράτσο με τα δυο χταπόδια.
-- Ρε παιδιά! είπα, ο ερίφης παράτησε τα χταποδάκια του...
Όλοι απομείναμε σιωπηλοί, κάποιος στοχασμός ανάδευε εντός μας, ήταν φανερό αυτό.
-Μήπως και τον προφτάξουμε... μουρμούρισε ο υποπλοίαρχος.
Κοιτάξαμε πέρα δώθε, ψάξαμε τη νύχτα, με τους προβολείς της φορντ. Τίποτα. Η
ακρογιαλιά ξαπλωνόταν ως πέρα σκοτεινή κι ερημική, μόνο κάποιος γάτος τριγυρνούσε κάτω
από τη βροχή, ένεκα που κόντευε Γενάρης. Και πάλι απομείναμε δίβουλοι, συλλογισμένοι.
5. - Τί θα γίνει με τα χταπόδια; ρώτησα
Ο Αγλέουρας σήκωσε τους ώμους.
- Θα τα πάρω να τα φάω εγώ! είπε. Κρίμα να παν χαμένα...
Χαμένα... Με τι προσοχή τα κουβαλούσε ο κακόμοιρος, με τι λαχτάρα πρόσμενε να τα
μαγερέψει να τα φάει, να τα ποτίσει με καναδυό ποτήρια! Ναι, να τα γλεντήσει «σαν
άνθρωπος», παρέα με τους συνανθρώπους, που θα νιώθαν τον καημό της ψυχής του... Μα οι
άνθρωποι -τα θεριά- δεν ένιωσαν, ούτε ήταν βολετό να νιώσουν. Άχρηστα τα χταποδάκια πια,
άχθος και βάρος για την απελπισία του. Τα παράτησε στο κατώφλι κι έφυγε και τράβηξε, και
πήγε...
Ω, Θεέ μου! Πώς έπλασες τόσο άχαρη τη ζωή, σε τούτονα τον κόσμο;…
* * *
Την άλλη μέρα –πάλι με το σούρουπο– στο ίδιο μαγαζί είμαστε μαζωμένοι, πάλι οι ίδιοι
άνθρωποι και πάλι τ’ αυτοκίνητο περιμέναμε να’ ρθει να μας πάρει. Ούτε φωνή ούτε
κουβέντα. Βαρύθυμες ήσαν οι ψυχές μας, πιότερο κι από τον ουρανό. Ο Αγλέουρας μάλιστα
φαινόταν ζαβλακωμένος.
-- Τι έχεις; τον ρώτησα.
-- Εκείνα τα χταπόδια… Εδώ μού έχουν σταθεί.
-- Τα χταπόδια του Παναγιωτάκη; είπε ο μαγαζάτορας που σκούπιζε το τραπέζι με μια
πατσαβούρα. Θεός σχωρέσ’ τον! Τόνε βρήκαν σήμερα το πρωί, στα βράχια του κάβου. Όπως
ήταν τύφλα χτες το βράδυ, παραπάτησε, φαίνεται, κι έπεσε από ψηλά. Το κεφάλι του γίνηκε
λιώμα…
Κανείς μας δεν εμίλησε. Μόνον ο Αγλέουρας σηκώθηκε από την καρέκλα.
-- Πού πας; τον ρώτησα.
-- Πάω να κάνω εμετό… είπε.
Ήταν κατακίτρινος.
ο Αστέρας: το βραδινό αστέρι, ο Αποσπερίτης.
μποτζάροντας: γέρνοντας πότε από τη μια και πότε από την άλλη πλευρά, όπως το σκάφος.
τραμπάκουλο: (λ. ιταλ.), μικρό, πλατύ ιστιοφόρο.
σοροκάδα: κυματισμός της θάλασσας που προκαλείται από ανέμους νότιους έως δυτικούς.
ερίφης: (λ. τουρκ.) άνθρωπος.
μπερντάχι: ξυλοδαρμός.
γινωμένος (και φτιαγμένος): μεθυσμένος.
σέρτικος: αψύς, νευρικός.
ποσώς: καθαρ., καθόλου.
θαραπάηκαν: (λ. λαϊκή), αγάλιασαν, ευχαριστήθηκαν.
λακριντί: (λ. τουρκ.), συνομιλία.
κόβε λόγια και στρι: (μάγκικη έκφραση), σταμάτησε τη συζήτηση και φύγε.
τον πάσα τυχών: παραφθαρμένη λόγια έκφραση, τον τυχόντα, τον καθένα.
προδικάζω: προεξοφλώ.
ντερμπεντέρης: (λ. τουρκ.) αλήτης.
φουβού: φουφού, είδος ψησταριάς.
τσαμπούκ: (λ. τουρκ.) γρήγορα.
κουτσαβάκικο: μάγκικο (από το κουτσαβάκης = ψευτόμαγκας).
μπεχλιβάνικο: που ταιριάζει σε μπεχλιβάνη (λ. τουρκ., παλαιστής).
κάνω τον κάργα: λαϊκή έκφραση, παριστάνω το σπουδαίο.
ψοφοδεής: δειλός, κακομοίρης.
μετρονόμιο: όργανο που χρησιμοποιείται (συνήθως από τους πιανίστες) για να δίνει το χρόνο ενός μουσικού
6. κομματιού.
όστρια: ο νότιος άνεμος.
Γραμματολογική τοποθέτηση του έργου
Πρόκειται για διήγημα νατουραλιστικό. Θέμα του είναι η ανάγκη για τη ζεστασιά της
ανθρώπινης επικοινωνίας Το περιεχόμενο του είναι κοινωνικό
ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ
1. Δομή – Πλαγιότιτλοι
1η Ενότητα :« Οι νοτιάδες ... του ανθρώπου »
Πλαγιότιτλος: «Εισαγωγή: Το θαλασσινό τοπίο και ο καιρός»
2η Ενότητα : «Έτσι λοιπόν .... Θάβουν τον»
Πλαγιότιτλος: «Η εμφάνιση του Παναγιωτάκη»
3η Ενότητα : «Ακούμπησε ... Κακία ανθρώπινη»
Πλαγιότιτλος: «Η ανάγκη του Παναγιωτάκη για επικοινωνία»
Η ενότητα αυτή μπορεί να χωριστεί σε τρεις επιμέρους ενότητες-επεισόδια:
α) «Ακούμπησε το στράτσο … Όχι ιστορίες στο μαγαζί μου!»
Πλαγιότιτλος: «Η πρώτη μάταιη προσπάθεια του Παναγιωτάκη για προσέγγιση»
β) «Σαν ν’ αποφάσισε να ησυχάσει … να πιω ένα κρασί»
Πλαγιότιτλος: «Τα χταποδάκια»
γ)Αργά κατάλαβε … Κακία ανθρώπινη»
Πλαγιότιτλος: «Η δεύτερη μάταιη επιδίωξη επικοινωνίας»
4η Ενότητα : «Τότε, κατάλαβε. ... Σαν άνθρωπος, ακριβώς…»
Πλαγιότιτλος: «Η απόγνωση του Παναγιωτάκη»
2.Αφηγηματικοί τρόποι-τεχνικές
Στην αφήγηση τα γεγονότα παρουσιάζονται με τη χρονική σειρά με την οποία
διαδραματίστηκαν («γραμμική»).
Ο αφηγητής: Ο αφηγητής είναι δραματοποιημένος: Συμμετέχει στα δρώμενα ως
δευτερεύον πρόσωπο και αφηγείται σε α΄ γραμματικό πρόσωπο. Σε όλο το διήγημα είναι
φανερή η συμπάθεια που νιώθει ο αφηγητής-συγγραφέας για τον ήρωα, αφού ο τρόπος με
τον οποίο τον περιγράφει και τον σχολιάζει και οι εκφράσεις που χρησιμοποιεί για να
καταδείξει την αναλγησία των άλλων υποδηλώνουν τον οίκτο και τη συμπάθειά του. Τα
σημεία στα οποία εκφράζεται η στάση αυτή είναι:
- επισημαίνει τον εγκάρδιο χαιρετισμό του Παναγιωτάκη
- σχολιάζει με χιούμορ τη φλύαρη διάθεσή του
- θεωρεί ότι η συμπεριφορά του οφείλεται στην ανάγκη να ανοίξει την καρδιά του
- τον βάζει να εκφράζει το παράπονο ότι κανείς δεν τον θέλει
- του αποδίδει τα πιο φιλειρηνικά αισθήματα
- τον χαρακτηρίζει με ευνοϊκή διάθεση
- επικεντρώνει την προσοχή στη σκληρότητα των θαμώνων και στις αντιδράσεις του ήρωα
- είναι ο μόνος από τους θαμώνες που έχει το νου του στον Παναγιωτάκη και ο μόνος που
αντιλήφθηκε ότι εκείνος έφυγε
- δείχνει τη συμπάθεια του με τον προβληματισμό του : έφυγε ...ποιος ξέρει για πού;
7. - του αναγνωρίζει το δικαίωμα να πιεί κι αυτός ένα κρασί σαν άνθρωπος, αφού σαν
άνθρωπο τον αντιμετωπίζει
Ο διάλογος χρησιμοποιείται με μέτρο και σε καίρια σημεία της αφήγησης
Υπάρχει και περιγραφή (του τοπίου και του κεντρικού ήρωα)
3.Ο τόπος και ο χρόνος του διηγήματος – Η εικόνα της φύσης
Η ιστορία εκτυλίσσεται ένα χειμωνιάτικο δειλινό σ’ ένα παραθαλάσσιο μέρος. Στην εικόνα της
φύσης και του γενικότερου χώρου η προσοχή εστιάζεται σε λεπτομέρειες που δημιουργούν
μελαγχολία. Η βαριά εικόνα της φύσης ταυτίζεται με τη διάθεση του συγγραφέα, δημιουργώντας
την εντύπωση ότι το φυσικό περιβάλλον επιδρά στην ψυχική διάθεση των ανθρώπων. Η προβολή
της μελαγχολικής εικόνας της φύσης εξυπηρετεί το βαρύ κλίμα του διηγήματος και λειτουργεί ως
προϊδεασμός.
Ο συγγραφέας επανέρχεται αργότερα στην περιγραφή του τοπίου και του καιρού, για να στήσει το
νέο σκηνικό στο οποίο βρέθηκε ο ήρωάς του μετά την απομάκρυνσή του από το χώρο των
ανθρώπων. Πρόκειται για τον ίδιο εξωτερικό χώρο, μόνο που τώρα η νύχτα και το ψιλόβροχο τον
κάνουν πιο αφιλόξενο και πιο μελαγχολικό. Όλη η βαριά ατμόσφαιρα του χώρου, που αποδίδεται με
ρεαλισμό, είναι παράλληλη με την απόλυτη μοναξιά του ήρωα και την απελπισία της ψυχής του.
4.Το κοινωνικό περιβάλλον
Η δράση του διηγήματος εκτυλίσσεται σε ένα λαϊκό ταβερνάκι του οποίου οι θαμώνες ανήκουν στα
λαϊκά στρώματα. Το περιβάλλον αυτό αποδίδεται:
με τις λαϊκές λέξεις και τους ιδιωτισμούς που χρησιμοποιεί ο συγγραφέας στην αφήγηση ή
βάζει στο στόμα των ηρώων του (λεγάμενος, σουρωμένος, θαραπάηκαν, ντερμπεντέρης - πάνω
χέρι κάτω χέρι, κόβε λόγια και στρι, του αλατιού τον είχαν κανωμένο, τα κοπάνισε, του γυάλισαν
τα κορίτσια, μας κάνεις και τον κάργα κ.ά.)
με τις παραφθαρμένες λόγιες εκφράσεις (ένεκα που, την ευγενής πρόθεσις,με τον πάσα τυχών,
περικαλώ δηλαδής κ.ά)
με την εικόνα και συμπεριφορά του κύριου προσώπου
με τον τρόπο αντιμετώπισης του μεθυσμένου και πληγωμένου Παναγιωτάκη από όλους τους
άλλους ανθρώπους (ταβερνιάρη, θαμώνες, σύζυγο)
5.Το πορτρέτο του ήρωα
Ο ήρωας είναι άνθρωπος κοινωνικός που επιδιώκει να βρίσκεται ανάμεσα σε ανθρώπους και να
επικοινωνεί με αυτούς, που διψάει για συντροφικότητα, κατανόηση και συμπαράσταση. Ακόμα και
όταν οι άλλοι του δείχνουν ότι είναι ανεπιθύμητος αυτός αρνείται να το δεχτεί και επιμένει να
αποζητάει τη συντροφιά των ανθρώπων. Ωστόσο όλοι τον διώχνουν, ακόμα και στο σπίτι του είναι
ανεπιθύμητος. Έτσι εξωθείται στη μοναξιά και νιώθει παραμερισμένος. Δημιουργείται ένας φαύλος
κύκλος: η μοναξιά τον ωθεί στην προσπάθεια για επικοινωνία, αυτή δεν πετυχαίνει και η απόρριψη
των άλλων τον οδηγεί πάλι στην μοναξιά.
Αυτό το συναίσθημα της μοναξιάς (μαζί με την κοινωνικότητα) είναι που καθορίζει και τη
συμπεριφορά του ήρωα την οποία συνιστούν οι ακόλουθες ενέργειες:
8. - Γίνεται φορτικός αναζητώντας επικοινωνία
- Μπαίνοντας στην ταβέρνα χαιρετάει με εγκαρδιότητα τους θαμώνες
- Μοιράζει το ούζο του σε δύο ποτήρια για να έχει την ψευδαίσθηση ότι πίνει με παρέα.
- Πιάνει κουβέντα με το μαγαζάτορα
- Στην προσπάθεια για προσέγγιση χρησιμοποιεί ως δέλεαρ τα χταποδάκια, προσφέρει
κέρασμα ή ζητά τσιγάρο
- Η ανάγκη του για επικοινωνία και η πίκρα και το παράπονο που συνεπάγεται η απόρριψή
του φαίνεται και από λέξεις και εκφράσεις που χρησιμοποιεί (δεν έχω το δικαίωμα και γω …σαν
άνθρωπος)
Ο ήρωας προσπαθεί να χρησιμοποιήσει λόγιες εκφράσεις και λέξεις οι οποίες είναι παραφθαρμένες
αφού ο ίδιος είναι αγράμματος και το λεξιλόγιο αυτό του είναι ξένο. Αυτό το κάνει για να κερδίσει
την εκτίμηση των άλλων πελατών της ταβέρνας και να γίνει αποδεκτός από αυτούς.
6.Τα άλλα πρόσωπα
Ο μαγαζάτορας
- Αρχικά ανεκτικός απέναντι στον Παναγιωτάκη, αλλά μόνο για λόγους επαγγελματικής
δεοντολογίας και όχι από συμπάθεια.
- Με δικαιολογίες στερεί στον ήρωα την παραμονή στο μαγαζί του για να μη δυσανασχετήσουν
οι άλλοι θαμώνες και να κρατήσει σε ένα επίπεδο το μαγαζί του.
Στο τέλος ταυτίζεται με τους «καθωσπρέπει» θαμώνες συμμετέχοντας στην τελική ομαδική
εκδιώξη του ήρωα.
Οι θαμώνες
Πέρα για πέρα αρνητικοί και απορριπτικοί απέναντι στον ήρωα. Δε θέλουν να τον καταλάβουν, τον
περιφρονούν, δείχνουν την αποστροφή τους με τη στάση και τα λόγια τους.
Ο αφηγητής
(βλ. παραπάνω)
7. Ο νατουραλισμός του διηγήματος
Νατουραλισμός = ακραία μορφή του ρεαλισμού που δίνει πιστή, σχεδόν φωτογραφική
απεικόνιση της πραγματικότητας και μάλιστα της άσχημης πλευράς της. Αρέσκεται να
παρουσιάζει την απογοητευτική πλευρά, τα τρωτά και ις ασχήμιες της ανθρώπινης ζωής.
Έτσι:
- Ο ήρωας είναι λαϊκός άνθρωπος, δέσμιος των κοινωνικών συνθηκών και εξωτερικών
δυνάμεων καθώς και των εσωτερικών του παρορμήσεων (τάση για οινοποσία), που τον
υποβιβάζουν. Το περιβάλλον και οι άνθρωποι έχουν προέλευση λαϊκή και παρουσιάζονται χωρίς
εξωραϊσμούς, όπως ακριβώς είναι. Η συμπεριφορά τους καθορίζεται και διαμορφώνεται από τις
κοινωνικές συνθήκες που επικρατούν.
- Προβάλλεται η η αρνητική πλευρά της ζωής: η σκληρότητα των ανθρώπων, η μοναξιά, η
κακία, η εχθρότητα, η κοινωνική απόρριψη, η μιζέρια, ο κατατρεγμός, η κακομοιριά
- Γίνεται ρεαλιστική απεικόνιση της πραγματικότητας, με επιμονή στις λεπτομέρειες που
παρουσιάζουν την άθλια και αποτροπιαστική πλευρά της ζωής, ακόμα και τις δυσάρεστες στιγμές
της φύσης, οι οποίες δίνουν την εντύπωση ότι το φυσικό περιβάλλον επιδρά στην ψυχική διάθεση
των ανθρώπων.
9. - Η γλώσσα είναι λαϊκή με στοιχεία αργκό. Είναι δηλαδή η γλώσσα που χρησιμοποιείται από
λαϊκούς ανθρώπους στις ταβέρνες. Επίσης, η καταγραφή των γεγονότων είναι ακριβής και
λεπτομερειακή.
- Μέσα από την περιγραφή των καταστάσεων, οι οποίες παρουσιάζονται χωρίς εξωραϊσμούς,
αναπτύσσεται κοινωνικός προβληματισμός.
ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΚΑΤΑΝΟΗΣΗΣ:
1) Να σημειώσετε ποιες από τις παρακάτω προτάσεις είναι σωστές και ποιες λάθος (Σ για το
σωστό, Λ για το λάθος).
α. Τα χταποδάκια ακολουθούν την τεχνοτροπία του νατουραλισμού.
β. Δεν αναφέρεται ο τόπος και ο χρόνος.
2)Να σημειώσετε ποια από τις τέσσερις επιλογές είναι σωστή.
Ο Παναγιωτάκης ήταν άνθρωπος:
α. κοινωνικός και με φιλική διάθεση.
β. εκκεντρικός.
γ. απαιτητικός.
δ. ισχυρογνώμων.
3)Να αντιστοιχίσετε τις φράσεις της στήλης Α με τα σχήματα λόγου της στήλης Β.
Α Β
1. «έπεσε βαρύς στο σκαλοπάτι και απόμεινε ασάλευτος» α. μεταφορά
2. «Μπεκρούλιακα!» β. παρομοίωση
3. «Κολλητσίδα! Ψείρα» γ. εικόνα
4. «η κατακραυγή χίμηξε απάνω του» δ. κυριολεξία
5. «κάτι σαν αποκαρδίωση του έπιασε» ε. μεταφορά
4)Αν ξέρατε τη συνέχεια του διηγήματος, ότι δηλαδή την άλλη μέρα, σούρουπο και πάντα στον ίδιο
χώρο περίμενε η ίδια παρέα ένα αυτοκίνητο, όταν πληροφορείται από τον ταβερνιάρη ότι ο
Παναγιωτάκης πέθανε κι ότι τον βρήκαν στα βράχια του κάβου (… «φαίνεται θα παραπάτησε από
το μεθύσι κι έπεσε από ψηλά…»), θα αποτελούσε αυτό έκπληξη για σας; Μπορείτε να εντοπίσετε
στο διήγημα στοιχεία προοικονομίας αυτού του τέλους;
5)Κατά τον υπαρξιστή φιλόσοφο Ζαν-Πολ-Σαρτρ «Κόλαση για μας είναι οι άλλοι». Βρίσκει αυτό
ερφαρμογή στο συγκεκριμένο διήγημα και πώς;
6)Ο Γάλλος στοχαστής Ροζέ Γκαρωντύ πίστευε ότι «Κόλαση για μας είναι η απουσία των
άλλων»(Αντίθετη άποψη με αυτή του Σαρτρ!). Πιστεύετε ότι η φράση αυτή μπορεί να βρει
εφαρμογή στο συγκεκριμένο διήγημα; Αιτιολογήστε την απάντησή σας.
10. Παράλληλα κείμενα
1ο Παράλληλο κείμενο: «Οι μοιραίοι», Κ. Βάρναλη
Οι μοιραίοι, το δημοφιλέστερο ποίημα του Βάρναλη, χαρακτηρίστηκε ως ένα από τα κατορθώματα
του νεοελληνικού λυρισμού. Το ποίημα πρωτοδημοσιεύτηκε στο περιοδικό Μαύρος Γάτος το 1922,
τον ίδιο χρόνο που ο ποιητής με τη σύνθεσή του Το φως που καίει εγκαταλείποντας τις
προηγούμενες αναζητήσεις του χάραξε τη νέα του πορεία: να υπηρετήσει με την τέχνη του την
αριστερή ιδεολογία στην οποία είχε ενταχθεί.
Ο κοινωνικός στόχος του ποιήματος είναι σαφής: να απεικονίσει με τα πιο παραστατικά χρώματα τη
δυστυχία των απόκληρων της ζωής.
Μες στην υπόγεια την ταβέρνα,
μες σε καπνούς και σε βρισιές
(απάνω στρίγκλιζε η λατέρνα)
όλ' η παρέα πίναμ' εψές·
εψές, σαν όλα τα βραδάκια,
να πάνε κάτου τα φαρμάκια.
Ήλιε και θάλασσα γαλάζα
και βάθος τ' άσωτ' ουρανού!
Ω! της αυγής κροκάτη γάζα,
γαρούφαλα του δειλινού,
λάμπετε, σβήνετε μακριά μας,
χωρίς να μπείτε στην καρδιά μας!
Σφιγγόταν ένας πλάι στον άλλο
και κάπου εφτυούσε καταγής.
Ω! πόσο βάσανο μεγάλο
το βάσανο είναι της ζωής!
Όσο κι ο νους να τυραννιέται,
άσπρην ημέρα δε θυμιέται.
Του ενού ο πατέρας χρόνια δέκα
παράλυτος, ίδιο στοιχειό
τ' άλλου κοντόημερ' η γυναίκα
στο σπίτι λιώνει από χτικιό·
στο Παλαμήδι ο γιος του Μάζη
κι η κόρη του Γιαβή στο Γκάζι.
- Φταίει το ζαβό το ριζικό μας!
- Φταίει ο Θεός που μας μισεί!
- Φταίει το κεφάλι το κακό μας!
- Φταίει πρώτ' απ' όλα το κρασί!
Ποιος φταίει; ποιος φταίει;
Κανένα στόμα
δεν το 'βρε και δεν το 'πε ακόμα.
Έτσι στη σκοτεινή ταβέρνα
πίνουμε πάντα μας σκυφτοί.
Σαν τα σκουλήκια, κάθε φτέρνα,
όπου μας εύρει, μας πατεί.
Δειλοί, μοιραίοι κι άβουλοι αντάμα,
προσμένουμε, ίσως, κάποιο θάμα!
άσωτος: ατέλειωτος, απέραντος.
κροκάτη γάζα: λεπτό διαφανές ύφασμα με τα χρώματα του λουλουδιού κρόκος. Της αυγής κροκάτη γάζα·η αυγή·η
εικόνα υποδηλώνει τη διαύγεια της ατμόσφαιρας και τα χρώματα του πρωινού και είναι δανεισμένη από τον Όμηρο,
που αποκαλούσε την αυγή «Κροκόπεπλο Ηώ».
στοιχειό: φάντασμα.
κοντοήμερη: που της απομένουν λίγες ακόμη μέρες ζωής.
Παλαμήδι: το γνωστό κάστρο του Ναυπλίου, όπου βρίσκονταν παλαιότερα οι πιο άθλιες ελληνικές φυλακές για
βαρυποινίτες.
Γκάζι: κακόφημη αθηναϊκή συνοικία.
ζαβό ριζικό: στραβή και ανάποδη τύχη.
2ο Παράλληλο κείμενο: «Πάλι μεθυσμένος είσαι», Κ. Βάρναλη
11. Το ποίημα που ακολουθεί είναι ο πρόλογος της ποιητικής συλλογής Σκλάβοι πολιορκημένοι.
Τιτλοφόρησε έτσι τη συλλογή ο Βάρναλης παραλλάσσοντας τον τίτλο της γνωστής ποιητικής σύνθεσης
του Σολωμού Ελεύθεροι Πολιορκημένοι. Οι σκλάβοι πολιορκημένοι του είναι όλοι οι άνθρωποι που
είναι δέσμιοι των κοινωνικών και οικονομικών συνθηκών.
Πάλι μεθυσμένος είσαι, δυόμισι ώρα της νυχτός.
Κι αν τα γόνατά σου τρέμαν, εκρατιόσουνα στητός
μπρος στο κάθε τραπεζάκι. - «Γεια σου, Κωνσταντή βαρβάτε!»
- Καλησπερούδια αφεντικά, πώς τα καλοπερνάτε;
Ένας σου 'δινε ποτήρι κι άλλος σου 'δινεν ελιά.
Έτσι πέρασες γραμμή της γειτονιάς τα καπελιά.
Κι αν σε πείραζε κανένας -αχ, εκείνος ο Τριβέλας!-
έκανες πως δεν ένιωθες και πάντα εγλυκογέλας.
Χτες και σήμερα ίδια κι όμοια, χρόνια μπρος, χρόνια μετά...
Η ύπαρξή σου σε σκοτάδια όλο πηχτότερα βουτά.
Τάχα η θέλησή σου λίγη, τάχα ο πόνος σου μεγάλος;
Αχ, πού 'σαι, νιότη, πού δειχνες πως θα γινόμουν άλλος!
ΕΡΩΤΗΣΗ:
Να εντοπίσετε ομοιότητες και διαφορές ανάμεσα στο διήγημα του Καραγάτση και τα παραπάνω
ποιήματα του Κ. Βάρναλη.
Ένα βιογραφικό σημείωμα για το συγγραφέα
http://www.youtube.com/watch?v=sqFXQJFfmOk
http://perilogotexnias.blogspot.gr/2010/04/blog-post_24.html
Και το σχετικό τραγουδάκι…
http://www.youtube.com/watch?v=GL3V1-SUAjk&feature=related
