Synerjia

1. Ш.Ганбат (Эрдэнэт үйлдвэр ХХК-ийн
дэргэдэх Технологийн сургуулийн
тэнхимийн эрхлэгч)

2. Агуулга
- Синергетикийн үүсэл, судлах зүйл
- Аяндаа цэгцрэх системийн төрөл, үндсэн нөхцөл,
зарчмууд
- Синергетикийн зарим үндсэн ойлголтууд

3. Нэг. Синергетикийн үүсэл, судлах зүйл
 Синергетик нь Грекийн “Synergeia” буюу хамтын үйлчлэл
гэсэн утгатай.
 Синергетик нь 1970-аад оноос хойш бие даасан шинжлэх
ухааны хэмжээнд үүсч хөгжсөн
 Үндэслэгчид:
- Л.И.Мандельштам “Хэлбэлзлийн тухай лекцүүд”
- Г.Хакен “Синергетика” бүтээл
- В.Мандельброт,

4.  Синергетикийн үүсэн шалтгаан юу вэ?
- Динамик систем, шугаман бус үйлчлэлийн онол
ертөнцийн юмс үзэгдлийг шинээр харахад хүргэсэн (юмс
үзэгдэл шугаман онолоос хальж шугаман бус сэтгэлгээнд
түшиглэх болсон)
- Шалтгаант систем хувьслын явцдаа санамсаргүй
процессийн шинжийг агуулдагийг нээсэн нь хуучин
ойлголтыг өөрчлөхөд хүргэсэн

5. - Тухайн системд бий болсон эмх цэгцгүй байдал шугаман
бус үйлчлэлийн мөн чанараар тайлбарлах болсон
- Байгаль, нийгмийн систем нь нээлттэй системийн хувьд
масс, энерги, мэдээллийг хүлээн авч (хэлбэлзэл үүсэх г.м)
аяндаа цэгцрэх системийг агуулдагыг шинжлэх ухаан
тогтоосон

6.  Синергетикийн судлах зүйл юу вэ?
- Синергетик нь физик, биологи, хими, математик эдийн засаг г.м
олон шинжлэх ухаан дотоод үндсэн цэгүүдээс үндэслэн үүссэн
(захын цэгүүдээс биш)
- Судлах зүйлийн тухай зарим эрдэмтэдийн тодорхойлолт:
Г.Хакен “янз бүрийн системүүдийн хөдөлгөөн хувирч
өөрчлөгдөх зүй тогтлуудыг... нэгтгэн нийлүүлж ерөнхий зүй
тогтлыг судалж байгаа шинжлэх ухааны салбарыг синергетик
гэнэ. Гэхдээ өөрөө ганцаараа оршин тогтнох боломжгүй”

7. 2. Д.Нарандэлгэр “Синергетик нь өөрөө өөрчлөгдөн
зохицуулах, өөрөө өөрийгөө удирдах процесс, систем
бүрэлдэн бий болох, амьдрах үйл явц, системийн доторх
задрал, тэнцвэрт төлөв, шугаман бус хэлбэлзлүүд зэрэг
янз бүрийн асуудлыг судалдаг шинжлэх ухаан юм”

8. 3. Р.Мижиддорж: “синергетик нь аяндаа цэгцрэх
тогтолцооны онол арга зүйг судалдаг шинжлэх ухаан”
“аяндаа цэгцрэх тогтолцооны тухай онол нь шинжлэх
ухааны олон салбар дахь шугаман бус процессын үр дүнг
нэгтгэж нэг үзэл баримтлалаар тайлбарлахыг эрмэлздэг...”

9.  Ач холбогдол
- Аяндаа цэгцрэх тогтолцооны ерөнхий зүй тогтол түүний
эргэж буцахгүй өөрчлөлт, тогтвортой байдлаа алдах
боломжууд, тогтвортой байдалдаа эргэж орох нөхцлүүд,
түүний бүтцийг нээх нь бүх шинжлэх ухаан, бүх
байгууллагад нэн чухал юм.
- Сиинергетикийг удирдахуйн ухааны нэг салбар болгож
ажиллавал бүх байгууллага хожно

10. Хоёр. Аяндаа цэгцрэх системийн
төрөл, үндсэн нөхцөл, зарчмууд
2.1. Аяндаа цэгцрэх системийн 3 үндсэн төрөл
№ Системийн төрөл Үйл явцын өрнөл Үр дүн
1 Цэгцрэл яваандаа
үүсч шинэ систем
үүсэх
Хоорондоо хувирч
эвсэн олон элементээс
сонгох
-Биологийн өмнөх
Хувьслаас биологийн зүйл
-Дохио зангаанаас хэл яриа г.м
2 Цэгцрэлтийн
тодорхой түвшинг
барих эсвэл шинэ
системд шилжих
Элементүүд нь өөрийн
тоо хэмжээ, орон зай,
цаг хугацааны
өөрчлөлт бий болгох
-Өөрөө хэлбэлзэх, долгиондох г.м
-Өөрийн синхрон хэлбэлзэл,
долгионы жигд бус орон зайн
тогтвортой төлөв
3 Туршлага
хуримтлуулж өөрөө
хөгжих
Биологийн болон
нийгмийн үзэгдэл
хамрагдах
-удамшил, нөхцөлд рефлекс
-Уламжлал, зан заншил, ёс
суртахуун үүсэх г.м

11. Тайлбар:
1. Аяндаа цэгцрэх системд өнгөрсөн түүхийг ашиглах
нөхцөл бүрддэг
2. Системийн хөгжлийн явцад мэдээлэл хуримтлуулагдаж
өөрчлөлтийн нөхцөл, хувьслыг судлах боломж бүрдэнэ
3. Аливаа аяндаа цэгцрэх системд санах ойн элемент
байдаг

12. 2.2. Аливаа цэгцрэх системийн 3 үндсэн нөхцөл
I
Гаднах
орчинтойгоо
нээлттэй систем
байх (энерги,
масс, мэдээлэл)
•Тэнцвэрт бус системд өөрийн хэлбэлзэл үүснэ
•Хэлбэлзэл нь системийн дундаж утгыг өөрчилж чанарын
өөр бүтцэд орно
•Хэлбэлзэл ихэсч, оршин тогтнох хугацаа удаашрах нь шинэ
диссипатив бүтэц үүсэхэд хүргэнэ

13. II
Систем нь
тэнцвэрийн
байдлаас ихээхэн
хазайсан байх
•Хазайлт нь уг системд гаднаас энерги оруулах,
эсвэл дотоодын санамсаргүй процессийн үр дүнд
үүснэ
•Системийн тогтворшил нь өөрийгөө өөрчлөх
чадвараар илэрхийлэгдэнэ (гемеостаз)
•Системийн дотоод холбоо, бүтэц өөрчлөгдөж, эмх
цэгц хувирна
•Турбулент, хаос хөдөлгөөн нь өөр шинэ бүтэц бий
болгоно

14. III
Системийн бичил
процесс нь
хоорондоо
хоршсон, өөрсдөө
зохицсон байх
•Явагдаж буй процесс зүйд нийцсэн шинжтэй байна
(өвөрмөц, түвэгтэй байдал үүснэ)
•Системийн зөвхөн нэг хэсгийг өөрчлөхөд бусад нь
дагалдан өөрчлөгдөнө
•Дундаж төлөвийн орчим эргэлдэх хандлага бий
болно
•Нэг элемент нь бүх элементтэй (системтэй)
уялдаатай байна.

15. 2.3. Аяндаа цэгцрэх процессийн зарчмууд
 Аяндаа цэгцрэх системийг гол ба үндсэн зарчмууд гэж
ангилдаг
 Гол зарчим нь: а/ өөрчлөлтийн зарчим (өөрчлөлт нь
системийн янз бүрийн түвшнийг хамаардаг. Жишээ нь
систем шинээр үүсгэхэд бий болох өөрчлөлт, гадны
нөхцөлд зохицоход гарах өөрчлөлт г.м)
- Өөрчлөлт нь системийн элемэнт, уялдаа, параметр, бүтэц
зэрэгт илэрдэг

16. б/ Өрсөлдөөний зарчим (хөдөлгөөн нь янз бүрийн урт, үелэл
бүхий долгионы нийлбэр юм. Нэг хэсэг долгион бусдаасаа
эрс хүчтэй болж өрсөлдөөнд ялж байхад нөгөө хэсэг нь
удаан байна.)
- байгаль, нийгэмд өрсөлдөөн нь системийн хөгжилд нэн
чухал үүрэгтэй

17. Үндсэн зарчмыг хүснэгтээр үзүүлбэл:
Үндсэн зарчим Тайлбар
Үйл хөдлөлийн тодорхой
чиглэл, зорилготой байх
Тодорхой чиглэлт процесс нь энергий,
мэдээллийн оновчтой хэмжээнд хүрнэ. Систем
нь өөрийгөө хадгалах, хөгжих, устгах г.м
зорилготой байна.
Үйл явц хэлбэлзэлтэй байх Систем үүсэх болон нэгэнт үүсэн систем
амьдралын мөч бүхэндээ хэлбэлзэлтэй
(өөрчлөлттэй) байна.

18. Үндсэн зарчим Тайлбар
Аяндаа цэгцрэх
сонголт хийх
-Селекцийн цэгцрэл нь элемэнтийн бүх түвшинд сонголт
хийх бөгөөд 1 бүтэц бусдын хүчээр бэхжиж тогтворжино.
(харин динамик тэнцвэрт бус төлөвт байна)
-Элекцийн цэгцрэл нь сонголтыг өндөр түвшинд ганцхан
удаа хийж нарийн түвэгтэй системийг бий болгоно
(мэдээлэл хуримтлуулах хадгалах боловсруулах чадвартай)
“Захирах”
механизм үйлчлэх
Нарийн түвэгтэй системүүд олон хувьсах хэмжигдэхүүнээр
тодорхойлогддог тул хоорондоо зохицолдож захирагдана
(цаг хугацаа, орон зай г.м)

19. Гурав. Синергетикийн зарим үндсэн ойлголтууд
1. Фрактал
 Анх 1992 онд Б.Мандельброт фрактал геометрийг
боловсруулсан нь гайхалтай нээлт болсон
 Фрактал нь Латинаар бүтэн биш, хуваагдмал гэсэн
утгатай. (Грекээр уранхай онгорхой сэвсгэр гэсэн үг)
 Фрактал гэдэг нь өөрөө өөрийгөө давтаж, өөртэйгээ ижил
дүрсүүдийг бий болгож байгаа бүтэц юм.
 Фрактал хэлбэрүүд нь байгальд түгээмэл (мод) байхаас
гадна хугацааны цуваанд байдаг (үнийн хэлбэлзэл г.м)

20. 2. Диссипатив бүтэц
 Диссипатив гэдэг нь биежих процесс юм.
 Шугаман бус системийн үед тухайн үзэгдэл гаднаас ирж
буй урсгалаас энерги, масс, мэдээллийг шингээж авч
диссипатив бүтэц бий болно.
 Хаосыг зөв удирдаж байж зөв диссипатив бүтэц рүү орно
(төр, иргэн 2 хоёулаа зөв байх)

21. 3. Аттрактор
 Аттрактор нь татаж чангаах гэсэн утгатай бөгөөд шугаман
бус системийг танин мэдэхэд нэн чухал ойлголт юм.
 Аттрактор нь өөрийн муж, таталцлын төвтэй байна.
 Юунд хүчтэй татагдаж буйгаас нь гаж аттрактор гэж
нэрлэдэг. (Мексикт 3 гаж аттрактор байна гэж тогтоосон –
байгалийн доройтол-демографийн өөрчлөлт- төрийн
буруу бодлого)

22. 4. Бифуркаци
 Бифуркаци нь Латинаар салаалах, мөчирлөх гэсэн үгнээс
гаралтай
 Нэг төлөвөөс нөгөө төлөвт шилжих хязгаарын утгыг
бифуркаци гэнэ (шинэ сонголт, шинэ шийдэл)
 Хувьсагчийн утга өөрчлөгдөхөд тухайн систем тэнцвэрт
байдлаасаа хазайсан эгзэгтэй цэгт очих ба эгзэгтэй
утгуудыг бифуркацийн цэгүүд гэнэ (бид том бифуркацийг
гаргах үед байна бага хүчээр их зүйл хийх )

23. 5. Турбулент урсгал
 Турбулент урсгал нь шугаман бус системд ямар нэг саад
тохиолдох үед үүснэ.
 Турбулент урсгал нь эмх замбараагүй, бужигнаант
хөдөлгөөн юм.
 Энэ системийн дотроос ч, гаднаас ч үүсч болно

24. Шугаман бус ертөнцөд шугаман бус
сэтгэлгээгээр хандаж ажил
амьдралаа зөв удирдая
Анхаарал тавьсанд
баярлалаа